Tíminn - 17.06.1944, Page 10

10
61. blað
TtMlHnV, langardagliui 17. júnl 1944
, \
Gísli Gudmundsson:
Samvinnustefnan og sjálfstæðísbaráttan
Á tvennum víg-
stöðvum.
Samtök alþýðu manna hér á
landi til að bæta verzlun sína
eru a. m. k. jafngömul barátt-
unni fyrir pólitískri sjálfstjórn
þjóðarinnar. Þau eru líka fyrsti
almannafélagsskapur með þjóð-
inni, og er vert að veita því at-
hygli. Um þetta er að vísu fátt
skráð í kennslubókum enn sem
komið er, en satt er það eigi að
síður. Það er nú flestum kunn-
ugt, enda oft á orði haft, hve-
nær og hvernig öndvegismenn
vorir á sviði stjórnmálanna hóf-
ust handa gegn útlendum
'stjórnarvöldum og embættis-
mönnum hins forna einveldis og
með hverjum árangri þar var
sótt fram. En alveg jafnhliða
stóð baráttan gegn hinu erlenda
verzlunarvaldi, enda oft háð á
sömu vígstöðvum og undir for-
ystu sömu manna. Ef sú barátta
hefði ekki verið háð, myndi hið
stjórnarfarslega sjálfstæði seint
hafa unnizt.
í augum alþýðu manna á önd-
verðri 19. öld voru embættis-
menn*) og kaupmenn höfuð-
tákn hins erlenda valds. Þessar
tvær stéttir höfðu ráð alls al-
mennings í hendi sér að meira
eða minna leyti. Þegar hér var
komið sögu, var þó vald emb-
ættismanna engan veginn eins
áberandi í daglegu lífi þjóðar-
innar. Það var að vísu þeirra
hlutverk að fylgja fram lögum
einveldisins, og þau lög voru
stundum hörð, þar sem þau
komu niður. En hver einasti
maður I landinu, sem hafði fyrir
heimili að sjá, komst í kynni við
kaupmanninn og þau kynni
snertu beinlínis fjárhag og lífs-
kjör heimilanna. Kaupmanna-
valdið var það vald, sem lands-
menn þekktu bezt, og höfðu
aldrei ástæðu til að gleyma.
Kaupmennirnir voru lika þeir
menn i landinu, sem bezta að-
stöðu höfðu til áhrifa. Eins og á
stóð voru þeir styrkasta stoð
hinnar erlendu drottnunar, því
að sjálfir voru þeir flestir af
annari þjóð. Ef íslendingar
hefðu verið með í júlíbylting-
unni 1830, hefði hin íslenzka
bylting vafalaust belnst gegn
kauomönnum fyrst og fremst.
En íslendingar báru gæfu til að
komast hjá byltingu. í hennar
stað komu hin almennu verzl-
unarsamtök, sem áttu úpptök
sín í bændastétt landsins og
döfnuðu þau því meir sem á leið
öldina og þjóðinni óx máttur og
þor til áræðis.
Fyrstu verzlunar-
samtökin.
Pyrstu verzlunarsamtök al-
mennings, sem sögur fara af,
áttu sér stað á Suðurlandi um
1830. Voru það aðallega bændur
í Rangárvallasýslu (en þó einn-
ig í Skaftafellssýslu), sem þar
áttu hlut að máli. Jón Sigurðs-
son segir frá þessum samtökum
40 árum síðar. Lýsir hann sam-
tökunum á þessa leið: „Verzlun-
ardugnaður þessara félaga vaf
mestur í því fólginn, að tveir eða
þrír forsprakkarnir, sem mestar
vörurnar áttu, gengu um kring
meðal kaupmannanna í Reykja-
vík og sömdu við þá um kaupin,
þar til þeir komu sér saman um
að verzla við einhvern þeirra,
oftast nær einhvern af þeim
stærstu. Samningurinn var ætíð
svo, að verðið á ull og tólg var
hér um bil tveim skildingum
meira en aðrir fengu“. Hann
getur þess einnig, að félögin
hafí öðrum fremur fengið pen-
ingaborgun fyrir gjaldeyrisvöru
sína.
Það má ganga út frá því, að
Jón Sigurðsson hafi þekkt þessa
*) Hér er fyrst og fremst átt vtð hina
œðstu embættismenn og þá, er umboðs-
stjórn höfðu á hendi.
elztu félagsverzlun Sunnlend-
inga af eigin raun, því að um
1830 átti hann sjálfur heima í
Reykjavík og var skrifari hjá
Steingrími biskupi Jónssyrii.
„Þótti þá kaupmönnum í
Reykjavík mikil tíðindi", segir
hann, „þegar fréttist til Rang-
velinga, og að Jón í Selsundi
JÓN SIGURÐSSON
geymdi minninguna um hin fyrstu
verslunarsamtök og gleymdi þeim al-
drei. Til œviloka studdi hann verzlun-
arfélög almennings með ráðum og dáð.
lægi á Bolavöllum með lest sína,
eða þá einkum, að hann væri
búinp að tjalda í Fossvogi“.
Þarna er vafalaust um endur-
minningar J. S. sjálfs að ræða.
Það er heldur enganveginn of
djarflegt að álykta, að einmitt
slíkir atburðir, er J. S. varð vott-
ur að á unga aldri, hafi átt sinn
þátt í því að vekja hann sjálfan
til skilnings á sjálfstæðismætti
íslendinga. Ef bændur austan af
Rangárvöllum gátu boðið sjálfu
kaupmannaauðvaldinu byrginn,
þegar þeir komu margir saman
í einni lest og héldu saman í
kaupstaðnum, hverju gat þá
ekki þjóðin öll komið til vegar,
ef hún stóð saman gegn hinum
erlendu stjórnarvöldum og
hafði sæmilega forystu? Og í
öðru lagi: Vár ekki einmitt örv-
un og efling svona verzlunar-
samtaka hjá fjölmennustu stétt
landsins nærtækasta og örugg-
asta ráðið til að vekja sjálfsvirð-
ingu og baráttuþrótt með þjóð-'
inni.
En hvað sem því líður, þá er
það víst, að Jón Sigurðsson hafði
þegar I öndverðu, er hann tók að
vinna að 1 andsmálum, brenn-
andi áhuga fyrir því, að stofnað
væri til almennra verzlunar-
samtaka sem víðast á landinu.
Sama árið sem endurreisn Al-
þingis var ákveðin (1843) skrif-
ar hann í Ný félagsrit grein um
verzlunarmál og segir þar m. a.:
„Meðal samtaka þeirra, sem vel
mætti takast eins og nú stendur
og heppnast hafa sumstaðar,
er það, að heilar sveitir eða
héruð taki sig saman til verzl-
unar og kjósi menn til að standa
fyrri kaupum af allra hendi
fyrir sanngjarnlega 'þóknun".
Það er áreiðanlegt, að þessi um-
mæli J. S. suður í Khöfn fóru
ekki fram hjá samherjum hans
hér á landi.
Lfósvetningafélagið
1844 og Reykjavik-
urfélagið 1848.
Þegar á fimmta tug aldarinn-
ar voru stofnuð a. m. k. tvö sam-
vinnu-verzlunarfélög, sem settu
sér lög og kusu sér trúnaðar-
menn að hætti félagssamtaka
nú á tímum.
Fyrra félagið var stofnað í
Háls- og Ljósavatnshreppum í
Suður-Þingeyjarsýslu árið 1844.
Gengu í það í öndverðu fjöru-
tíu bændur í báðum hreppunum.
Það er eftirtektarvert, að þessi
samtök áttu sér stað einmitt
sama árið sem vefararnir í
Rochdale í Bretlandi stofnuðu
hið fræga kaupfélag, sem venju-
lega er talið upphaf samvinnu-
félagsskaparins 1 heiminum, en
hundrað ára afmælis þess mun
nú í ár verða minnst víða um
lönd eftir því sem tök eru á.
Því fer þó vitanlega fjarri, að
nokkurt beint samband hafi
verið milli hinna tveggja félags-
stofnana. Bændafélagið ílijósa-
vatnsskarði var stofnað af
JÓN GUÐMUNDSSON,
ritstjóri Þjóðólfs, mun hafa verið einn
af .stofnendum Reykjavíkurfélagsins
1848, og hann stóð síðar fyrir verzl-
unarhlutafélagi . Sunnlendinga. Hann
missti sýslumannsembœtti sitt vegna
baráttu sinnar fyrir stjórnfrelsinu.
brýnni þörf þeirra, sem þar áttu
hlut að máli, til að bæta „ásig-
komulag verzlunarinnar í Húsa-
vík og á Eyjafirði", eins og einn
af forgöngumönnum félagsins
komst að orði. Lög þessa félags
eru mjög eftirtektarverð, ekki
sízt að því leyti, að þar er
beinlínis gert ráð fyrir, að hin-
ir efnaðri bændur hjálpi hin-
um máttarminni til að losna
úr skuldum og fá nauðsynleg-
ustu vöruúttekt, og mönnum
jafnvel lagðar fjárhagslegar
skyldur á herðar í því skyni.
Áherzla var lögð á vöndun gjald-
eyrisvöru, og mátti það heita
mikið nýmæli á þeim tíma. Það
var og ætlun félagsins að vinna
gegn notkun óþarfra vara
(áfengis, tóbaks o. fl.), en verzl-
unarskýrslur um miðja 19. öld
bera það með sér, að innflutn-
ingur slíkra vara var þá óhæfi-
lega mikill til landsins í heild
miðað við gjaldeyrisgetu þjóðar-
innar. Félagið samdi um við-
skipti við kaupmenn á Akureyri,
og lausakaupmaður einn gerði
sér ferð alla leið frá Reykjavík
norður um land til að eiga þar
kaup við það. Félag þetta mun
hafa starfað 2—3 ár, og þó e. t.
v. lengur. Þegar á fyrsta ári
lækkuðu skuldir bænda í Háls-
hreppi um þriðjung, og hagnað-
ur þeirra af félagsskapnum var
talinn nokkuð á þriðja hundrað
ríkisdala, en þess er getið, að
i Ljósavatnshreppi muni hafa
orðið svipaður árangur. Um fé-
lagsmenn segir ennfremur á
prenti árið 1847: „Þeir hafa
fengið glöggvari hugmyndir um
skaða og ábata sinn og kaup-
manna, um nokkur einkenni
liðnu áranna og fáeinar jar-
teiknir hinna komandi".
Síðara félagið var stofnað í
Reykjavík árið 1848. Var það
raunar þáttur í hinu almenna
framfarafélagi Reykvikinga og
bænda á Seltjarnarnesi, sem
stofnað var á sumardaginn
fyrsta það ár. í félagsskap þess-
um voru, auk Nesbænda, kenn-
arar við latínuskólann, stúdent-
ar, iðnaðarmenn og „hinir lík-
legustu tómthúsmenn“. Félag
þetta nefndi sig Verzlunarfélag-
ið í Reykjavík. Lög þess voru
prentuð og eru enn til. í þessum
lögum er það m. a. eftirtektar-
vert, að'ákveðið var að leggja í
sjóð nokkurn hluta af verzlun-
arhagnaði félagsins. Eru þau á-
kvæði raunar viðvaningsleg,
enda var félagið að þessu leyti
nálega hálfri öld á undan sam-
tíð sinni. Félag þetta hafði við-
skiptt við lausakaupmenn, en
auk þess sendi það á eigin á-
byrgð dálítið af saltfiski til
Kaupmannahafnar og keypti
þar vörur fyrir andvirðið. Komu
vörurnar til Reýkjavíkur með
póstskipinu. Félagið hafði um-
boðsmann í Kauphannahöfn og
greiddi honum 2% í umboðslaun.
Ekki mun félagsskapur þessi
TRYGGVI GUNNARSSON
stjórnaði Gránufélaginu, en hann gat
líka gert við skip félagsins og verzl-
unarhús, ef svo bar undir. Hann var
einn mesti framtaksmaður hér á landi
á síðari hluta 19. aldar.
I
haf'a staðið lengi, en á næstu
tveim áratugum er lítilsháttar
getið um svipuð samtök í
Reykjavík eða nágrenni hennar.
Um skilyrði til félagsskapar í
Reykjavík um þetta leyti (þ. e.
fyrir 95 árum) segir Jón Sig-
urðsson 1849: „tað verður jafn-
an eitthvert hið öflugasta og
einhlítasta meðal til að halda
öllum félagsskap saman, bæði til
viðræðu og til funda, að þeir
baki sér hvorki verkfall, tíma-
spilli né kostnað með því að
sækja fundi, og er engu slíku að
kvíða í Reykjavík. Aftur eru fé-
lagsmenn þar, einkum hinir
fremur auðtrúa og einfaldari,
helzt til of nærri kaupmönnum
og of háðir þeim fyrir óloknar
skuldir". Munu það ýmsir mæla,
að bæði hafi gætt glöggskygni
og framsýni í ummælum þess-
um, því að svo að segja á hverj-
um áratug síðan 1848 hefir ver-
ið stofnað til almennra verzlun-
arsamtaka í höfuðstaðnum, en
máttur þeirra að jafnaði reynzt
lítill þangað til nú á síðustu tím-
um.
IJtbreiðsIa verzlunar-
félagsskapar nm
miðja 19. öld.
Laust eftir 1850 voru verzlun-
arsamtök meðal bænda orðin
nokkuð almenn í þrem lands-
fjórðungum, þ. e. á Norðurlandi,
Austurlandi og Suðurlandi.
Félagsskapur sá, sem hér var
um að ræða, var í þá daga
nokkuð laus í sniðum. Að vísu
er yfirleitt talað um „félög“ í
þessu sambandi. Virðist þá að
jafnaði hafa verið gengið út frá
því, að bændur i hverjum hreppi
væru sérstakt félag, en tæplega
um lagasetningu að ræða. Einn
eða fleiri menn voru til kjörnir
að hafa forystu í félagi hverju,
og voru þeir nefndir „forstöðu-
menn“. Félög þessi höfðu ekki
með höndum vörukaup eða
vörusölu eins og síðar tíðkaðist.
Þau voru einskonar hagsmuna-
eða stéttarsamtök bænda gegn
kaupmönnum, án þess þó að
hætt væri viðskiptum við þá. Að
því leyti svipaði þeim til verka-
lýðsfélaga nú á tímum. Starf-
semin var 1 því fólgin, að félags-
menn komu fram í einu lagi
gagnvart kaupmönnum og sköp-
uðu sér þannig samningsað-
stöðu. Bar þetta oft góðan
árangur einkum þar, sem kaup-
menn voru margir og um sam-
keppni gat verið að ræða, en þar
sem ekki var nema ein verzlun
á höfn, hefir sjáfsagt allt verið
erfiðara, enda félaga þessara
minna getið á slíkum stöðum.
Þegar komið var að kauptíð,
ræddu forstöðumenn félaganna
við kaupmenn og leituðu tilboða.
Var þá samið við þá, er bezt
buðu, um verð á innlendri gjald-
eyrisvöru og erlendum varningi
fyrir alla félagsmenn, en síðan
sá hver bóndi um sín viðskipti
PÉTUR EGGERZ
var einn þeirra, er gengust fyrir stofn-
un Félagsverzlunarinnar við Húnaflóa
og gerðist kaupstjóri hennar. Hann
varð örkumlamaður á bezta aldri, en
ferðaðist þó oft langar leiðir á landi
vegna áhugamála sinna.
samkvæmt því, er um hafði ver-
ið samið.
Víða virðist um þetta leyti
hafa verið litið á verzlunarsam-
tökin sem almenn héraðsmál og
jafnframt einn meginþátt alls-
herjar frelsisbaráttu lands-
manna. Árið 1853 taka Austfirð-
ingar t. d. þessi mál til meðferð-
ar á þinghöfðafundi, en þing-
höfðafundir voru ekki ósvipaðir
því sem nú eru kallaðir „lands-
og héraðsmálafundir" í fsa-
fjarðarsýslum. Svo stórhuga
voru þá sumir menn á Austur-
landi, að til orða kom að stofna
eitt allsherjar verzlunarfélag
fyrir Austurland, og ætti það fé-
lag vörugeymsluhús við sjó og
hefði erindreka, er keypti nauð-
synjar félagsmanna „af útlend-
um í stórkaupum". Af því á-
formi varð þó ekki, enda tæp-
lega slíks framtaks að vænta á
þeim tíma af alþýðu manna, en
verzlunarfélög bænda létu hins
vegar mjög að sér kveða á Aust-
urlandi og settu kaupmönnum
stólinn fyrir dyrnar. Er og talið,
að verzlun á Austurlandi um
1850—70 hafi verið einhver hin
hagstæðasta á landinu. Nefna
mætti í þessu sambandi hrepp-
stjórafund Suður-Þingeyinga
1854 og búnaðarfélagsfundi
sýslunnar, en þessir fundir höfðu
verzlunarmál til meðferðar og
forgöngu um stofnun og viðreisn
verzlunarfélaga í hreppum.
Blaðið Þjóðólfur, málgagn
baráttumanna fyrir sjálfsstjórn
landsins, er stofnað var rétt
fyrir miðja öldina, hélt ein-
dregið fram málstað verzlunar-
félaganna og talaði til kaup-
manna í nokkuð öðrum tón
en áður hafði tíðkast af alþýðu
hálfu. Þar segir meðal annars
21. apríl 1855: „Munu í engum
löndum sjást eins mikillátir og
bólgnir smáverzlunarmenn (og
hér) .... það er eins og maður
væri viðstaddur auðmjúkan
bænastað einhvers vesalings við
konung eða jarl um uppgjöf á
stórsektum eða aðra náðarveit-
ingu, þegar landsmenn vorir
ganga fram fyrir þessa herra og
biðja í auðmýkt um að selja sér
brennivínspott eða tóbakspund
og spyrja, hvort hann muni ekki
gera svo vel og taka af sér þenn-
an ullarlagð eða tólgarmola fyr-
ir“. Hin nýja verzlunarlöggjöf,
er gekk í gildi árið 1855, gaf og
samtökum landsmanna byr und-
ir vængi, því að samkvæmt
þeirri löggjöf máttu annara
þjóða menn, þótt eigi væru
þegnar Danakonungs, sigla
hingað til verzlunar við lands-
menn, og bann það, er áður var
við því að flytja vöru beint milli
íslands og annara landa en Dan-
merkur, var nú að fullu afnum-
ið. Þetta hafði stlax þau áhrif,
að Englendingar og Norðmenn,
og þó einkum hinir fyrnefndu,
tóku að sigla hingað og reka við-
skipti, bæði laus og föst. Þetta
JAKOB HÁLFDÁNARSON
boðaði til stofnfundar K Þ. og var að-
boðaði til stofnfundar K. Þ. og var að-
alforustumaður þess fyrstu árin, og
bóndi á Grímsstöðum við Mývatn. ■
var landsmönnum til mikils
gagns, eins og þá stóð á, þar
sem þeir voru þess sjálfir lítt
umkomnir að leggja fé í verzl-
un, en fengu þarna nýja sam-
keppni við hina gömlu kaup-
mefín og möguleika fyrir verzl-
unarfélög sín. Og sízt má því
gleyma, að rýmkun verzlunar-
löggjafarinnar leiddi af sér
smátt og smátt, að landsmenn
fengu alveg nýja möguleika til
að afla sér gjaldeyris, er útflutn-
ingur lifandi sauðfjár og hrossa
hófst héðan af landi til Bret-
lands.
Yerzliinarhlntafélög
in um 1870.
Um 1870 hefst nýr þáttur í
sögu hinna almennu verzlunar-
samtaka hér á landi. Það voru
hin svonefndu verzlunarhluta-
félög. Félög þessi minna á Eim-
skipafélag íslands eins og til
þess var stofnað í öndverðu.
Við stofnun slíkra félaga var
safnað hlutafé eða félagshlut-
um, sem svo voru nefndir. En
allri alþýðu manna var gefinn
kostur á að leggja féð fram.
Raunar var það svo, að þeir
eignuðust að jafnaði flesta fé-
lagshluti, er efnaðastir voru, en
þó má telja, að þátttaka væri
mjög almenn, enda til þess ætl-
ast. Atkvæðisréttur í félögum
þessum var að nokkru leyti mið-
aður við hlutafjáreign félags-
manna, en þó þannig, að hann
fór minnkandi tiltölulega eftir
bví sem hlutafjáreignin óx:
Hlutafénu vörðu félögin til að
eignast verzlunarhús og. skip.
Þau keyptu sjálf og seldu vörur
sínar erlendis og var það mikið
átak til franrfara frá því, sem
verið hafði á dögum hinna eldri
verzlunarsamtaka.
Tvö hin stærstu félög af þessu
tagi tóku til starfa svo að segja
samtímis, Gránufélagið og Fé-
lagsverzlunin við Húnaflóa. Hið
þriðja var stofnað nokkrum
árum síðar, en það var Verzlun-
arhlutafélagið í Reykjavík. Var
bað raunar ekki eins öflugt og
hin tvö. Við Breiðafjörð var
einnig stofnað til félagsskapar
með þessu sniði, en um hann eru
fáar heimildir.
Stærst þeásara félaga var
Gránufélagið. Tildrög þess voru
þau, að nokkrir menn við Eyja-
fjörð keyptu strandað seglskip
og létu gera haffært. Meðan
skipið var til viðgerðar í fjöru
á Akureyri, hentu_ kaupmenn
gaman að og kölluðu skips-
skrokkinn Gránu, en eftir að fér
lagið var stofnað var ákveðið að
festa þetta heiti og kenna félag-
«t