Tíminn - 17.06.1944, Qupperneq 11

61. blaðS
TÍMBVrV, lawgardagiim 17. júní 1944
11
ið við skipið. Grána reyndist far-
sælt skip og færði mönnum oft
björg í bú á vorin eins og að er
vikið í vísunni:
„Spaugar lánið lands við menn.
Að leiðum hafnar brýnum
smaug hún Grána okkar enn
inn hjá nafna sínum“
(þ. e. ísnum).
Síðar eignaðist félagið fleiri
seglskip, og yfirleitt annaðist
það sjálft vöruflutninga sína
með sínum eigin skipum og
leiguskipum (en það gerðu hin
félögin ekki). Upphaf þess var
við Eyjafjörð, eins og fyr var
sagt, en fljótlega breiddist fé-
lagsstarfsemin út um Norður-
og Austurland, allt frá Skaga-
firði til Hornafjarðar. Hafði fé-
lagið þá marga fasta verzlunar-
staði og lausaverzlun á skipum,
en kaupstjóri þess, Tryggvi
Gunnarsson, var um þær mund-
ir næstum þjóðhetja talinn i
þessum landshlutum. Félags-
menn hafa sennilega verið um
ellefu hundruð, þegar flest var,
víðs vegar á félagssvæðinu. Fé-
lag þetta beitti sér mjög fyrir
umbótum í sjávarútvegi og þá
sérstaklega saltfiskverkun á
Norður- og Austurlandi. En yf-
irráð yfir verzlun þess og eign-
um lentu, er tímar liðu, í hönd-
um útlendinga.
Félagsverzlunin við Húnaflóa
var einnig mjög viðamikill fé-
lagsskapur. Félagssvæði hennar
var Norðurland vestur frá
Skagafirði, en auk þess voru i
félaginu Strandamenn, Borg-
firðingar og sennilega einhverj-
ir i Dalasýslu. Flutti það vörur
á Grafarós, Borðeyri og a. m. k.
einu sinni á Akranes og átti hús
á tveim fyrrnefndum stöðum.
Pétur Eggerz frá Akureyjum
veitti þessu félagi forstöðu, en
það haíði verzlunarsamband sitt
í Noregi. Á vegum þess og ann-
arra, sem skiptu við Norðmenn
um þær mundir, var gufuskipið
„Jón Sigurðsson“ frá Bergen.
Bar skiþið nafn forsetans. Þetta
félag flutti inn ýmislegt, er þá
þótti nýstárlegt, svo sem girð-
ingarefni og eldavélar. Eftir fá
ár skiptist það í tvö félög með
svipuðu sniði, en bæði lögðust
þau niður fyrir' 1880.
Verzlunarhlutafélagið í Rvík
(sem oft var kallað veltufélagið
eða „veltan“, af því að hluta-
féð var nefnt ,,veltufé“) átti í
öndverðu að ná yfir allt Suður-
land. Gerðust margir bændur á
suðurláglendinu, allt austur í
Skaftafellssýslu, félagsmenn og
lögðu fram félagshluti. Viðskipti
þessa félags munu þó mest hafa
verið í Reykjavík og nágrenni
hennar. E]élagið átti hús 1
Reykjavík og var starfandi til
1883. Einn aðalforgöngumaður
■þess var Jón Guðmundsson rit-
stjóri Þjóðólfs, og veitti hann
því forstöðu til dauðadags 1875.
Pöntimarfélöíí og
kanpfélög eftir
1680.
Þriðji þáttur verzlunarsam-
takanna hefst með stofnun
pöntunarfélaganna eftir 1880.
Starfsemi þessara félaga, eink-
um þeirra, sem enn eru til, er
svo kunn, að um hana verður
ekki farið mörgum orðum hér.
Skipulag hinna elztu pöntunar-
félaga er enn að nokkru leyti
ráðandi i íslenzkum kaupfélög-
um. Pöntunarfélögin söfnuðu
ekki hlutafé að neinu ráði, sum
þeirra þó lítilsháttar til að geta
eignazt vörugeymslu og upp-
skipunartæki, en það framlag
mátti raunar skoða sem inn-
tökugjald, enda atkvæðisréttur
aldrei miðaður við fjárframlög.
Félögin keyptu yfirleitt sjálf inn
vörur sínar með aðstoð erlendra
umboðsmanna og greiddu þeim
föst umboðslaun. Öll úttekt fé-
lagsmanna fór fram eftir pönt-
un, er gerð var fyrirfram ár
hvert, og þá jafnframt safnað
gjaldeyrisloforðum. Þegar tímar
liðu, stofnuðu sum félögin
„söludeild" samhliða pöntuninni
. (þ. e. seldu eitthvað' af vörum
í búð). Félögin skiptust í deildir,
venjulega eftir hreppum, og var
deildarstjóri í hverri deild, sem
að jafnaði var fulltrúi deildar-
innar á félagsfundum. Félögin
höfðu að jafnaði þriggja manna
stjórn, en formaður félags-
stjórnar var oftast aðalstarfs-
maður og reikningshaldari fé-
lagsins. Oft hafði þó félags-
stjórn afgreiðslumann á hafn-
arstað, en auk þess menn til að
taka á móti aðalgjaldeyrisvör-
unum (sauðum eða hrossum),
heima í deildum. Þau pöntunar-
félög, sem ekki lögðust niður,
tóku smátt og smátt upp söfnun
sjóða og búðarsölu erlendra
vara, en þeir starfshættir urðu
ekki almennir í félögunum fyr
en nokkuð löngu eftir aldamót.
Hér á eftir verða talin hin
helztu pöntunarfélög, er stofnuð
voru hér á landi til aldamóta
1900.
Kaupfélag Þingeyinga er, eins
og kunnugt er, elzt pöntunarfé-
laganna og núlifandi samvinnu-
félaga, stofnað 1882. Aðalfélags-
svæði þess var og er Suður-
Þingeyjarsýsla austan Ljósa-
vatnsskarðs. K. Þ. og starfs-
hættir þess urðu að mörgu leytl
fyrirmynd annara félaga af
sama tagi, en sumt var þar ef-
laust byggt á reynslu hinna eldri
verzlunarsamtaka í landinu.
Þetta félag bar fyrst allra félaga
nafnið kaupfélag. Vert er að
BENEDIKT JÓNSSON
á Auönum aflaði sér, án skólagöngu,
mikillar þekkingar i tungumálum og
þjóðfélagsfrœðum. Það var honum líf
og yndi að lesa erlendar bœkur og
tímarit, frœða aðra um það, sem hann
las, og gera þá að samvinnumönnum.
Stokkseyrarfélagið var stofnað
1891. Það hafði verzlunarstað
á Stokkseyri og nam þar land á
svipaðan hátt og K. N. Þ. á
Kópaskeri, enda kenndi það sig
við staðinn. Félag þetta náði
mikilli útbreiðslu, en félags-
svæðið var aðallega Rangár-
vallasýsla og lágsveitir Árnes-
sýslu. Einnig voru starfandi um
skeið félagsdeildir í Vestur-
Skaftafellssýslu allt austur fyr-
ir Mýrdalssand. Félag þetta
starfaði nokkuð fram á annan
tug 20. aldar.
Kaupfélag Rosmhvalanes-
hrepps var á Suðurnesjum við
Faxaflóa. Það mun hafa verið
stofnað laust fyrir 1890, en um
það eru því miður litlar heim-
ildir fyrir hendi. Árið 1896 er
það þó enn starfandi, svo að
kunnugt sé.
Kaupfélag Reykjavíkur var
stofnað í höfuðstaðnum árið
1890 og starfaði þar um hríð.
Það var pöntunarfélag, en
móta. Félagssvæðið voru sveitir
og þorp við ísafjarðardjúp og
ísafjarðarkaupstaður. Þetta fé-
lag og Kaupfélag Rosmhvala-
neshrepps voru að því leyti sér-
stæð meðal pöntunarfélaganna
gömlu, að sjávarafurðir voru að-
algjaldeyrisvara þeirra.
Vörupöntunarfélag Húnvetn-
inga og Skagfirðinga var næst-
elzta pöntunarfélagið, stofnað
1884. Félagssvæðið var Austur-
Húnavatnssýsla og Skagafjörð-
ur. Félag þetta lagðist niður í
ársbyrjun 1889 um leið og Kaup-
félag Skagfirðinga var stofnað.
Það hafði öll viðskipti sín við
brezka sauðakaupmanninn Cog-
hill, og færði hann því vörur á
sauða- og hrossaskipum sínum.
Verzlunarstað hafði félagið á
Sauðárkróki og átti þar hús.
Kaupfélag Húnvetninga var
stofnað 1895 og er enn starf-
andi. Félagssvæði þess var Aust-
ur-Húnavatnssýsla og aðalverzl-
unarstaður Blönduós.
PÉTUR JÓNSSON
á Gautlöndum var fyrsti formaöur
Sambands ísl. samvinnufélaga og sá,
er lengst liefir gegnt því starfi. Hann
var um langan aldur öruggur talsmað-
ur samvinnustefnunnar á Alþingi.
SIGURÐUR JÓNSSON
í Yztafelli var fyrsti ráðherra sam-
vinnumanna. Hann var ritstjóri að
tímariti kaupjélaganna, fór víða um
land og flutti fyrirlestra-um samvinnu-
félög.
lendingar fengu innlenda stjórn,
stofnuðu þingeysku kaupfélögin
þrjú Samband íslenzkra sam-
vinnufélaga. Síðan á heims-
HALLGRÍMUR KRISTINSSON
er almennt talinn mestur brautryðj-
andi samvinnufélagsskaparins hér á
landi á þessari öld. Hann var kaup-
félagsstjóri Eyfirðinga, erindreki Sam-
bandsins erlendis og síðar framkvstjóri
þess, en lézt fyrir aldur fram, óvœnt
og mörgum harmdauði.
styrjaldarárunum fyrri hefir
það haft á hendi vörukaup og
vörusölu fyrir flest íslenzk kaup-
félög og rekið mikilsverðan iðn-
að. í sambandinu eru nú rúm-
lega fimmtíu samvinnufélög og
samtals um tuttugu þúsundir
félagsmanna,' enda er nú tæp-
ast til sá verzlunarstaður hér á
landi, að ekki sé þar kaupfélag
eða útibú frá kaupfélagi. Flest
hin norðlenzku pöntunarfélög,
sem stofnuð voru fyrir aldamót
og sömuleiðis þau, sem stofnuð
voru upp úr Verzlunarfélagi
Dalasýslu, eru enn starfandi.
En í þessum félögum og víðast
annars staðar er nú búðarsala
komin í stað pöntunarinnar, og
álagning til veltufjársöfnunar
svo sem kunnugt er.
Hin almennu verzlunarsam-
tök landsmanna, sem nú eru
kölluð samvinnufélög, hafa á
þessari öld eins og á öldinni,
sem leið, verið snar þáttur í
sj álf stæðisbaráttu þj óðarinnar.
Spyrjum þann íslending, sem nú
er miðaldra eða meira, hver
lagt hafi að velli hina erlendu
kaupmannaverzlun í kaupstaðn-
um eða kauptúninu, sem hann
þekkti bezt, og svarið mun oft-
ast verða hið sama: Kaupfé-
lagið gerði það. Sú var líka
skoðun Jóns Sigurðssonar árið
1872, að fram til þess tíma hefðu
verzlunarfélög bænda átt mest-
an þátt í því að gera verzlunina
innlenda. Þannig hafa sam-
vinnufélögin haldið áfram bar-
áttunni gegn hinu erlenda valdi,
unz yfir lauk á hverjum stað.
Svipaða sögu mætti segja um
viðureign Sambands íslenzkra
samvinnufélaga á erlendum
vettvangi við suma þá, er þar
höfðu fest hendur á íslenzkum
viðskiptum. En sjálfstæðisbar-
áttunni, sem fyrrum var háð
gegn erlendu ofurvaldi, hafa
samvinnufélögin nú á síðustu
áratpgum haldið áfram í inn-
anlandsmálum íslendinga.
Markmið ,þeirra var og er að
gera alþýðu landsins frjálsa..
ATHS.
Ég vil nota tækifærið til að
taka það fram, að hvers konar
fróðleikur og heimildir, sem
menn hér á landi og erlendis
kynnu að eiga í fórum sínum eða
geta vísað á, um það efni, sem
lauslega er drepið á í grein þess-
ari, væri mér kærkomið. En
| nauðsyn ber til að halda öllu
slíku til haga, svo að það falli
i ekki í gleymsku. G. G.
geta þess, að sumum þótti þetta
orð varla réttnefni um pöntun-
arfélög, enda var það ekki al-
staðar upp tekið. Um það verður
naumast deilt, að hrein félags-
hyggja hafi í öndverðu verið
mest í þessu félagi, og kemur
það fram í starfsemi þess á ýms-
an hátt og þeim menningararfi,
sem stofnendur þess hafa eftir
sig látið. ■
Kaupfélag Norður-Þingeyinga
var stofnað árið 1894, og er enn
starfandi. Félagssvæðið var þeg-
ar í öndverðu Norður-Þingeyj-
arsýsla vestan Öxarfjarðarheið-
ar. Félagið tók sér verzlunar-
stað á Kópaskeri og nam þar
land, en áður var engin föst
verzlun á þeim stað.
Pöntunarfélag Fljótsdalshér-
aðs var stofnað 1886. Félags-
svæði þess var Austurland
sunnan Smjörvatnsheiðar, en
verzlunarstað hafði það á Seyð-
isfirði. Þetta félag hefir senni-
lega verið einna framkvæmda-
samast allra pöntunarfélaganna
og átti miklar húseignir, enda
var umsetning þess mikil. Fé-
laginu var slitið 1910.
Kaupfélag Árnesinga var
stofnað 1888 og starfaði eitthvað
fram yfir aldamót. Það hafði
verzlunarstað í Reykjavík. Fé-
lagssvæðið var efri hluti Árnes-
sýslu.
keypti vörur sínar hjá kaup-
mönnum í Reykjavík og greiddi
þær í peningum.
Verzlunarfélag Dalasýslu var
stofnað árið 1886 og var meðal
stærstu pöntunarfélaga fyrir
aldamót. Upphaf þess var í
Dalasýslu, en smátt og smátt
eignaðist það ítök í sex sýslum
vestan lands og norðan, þ. e.
auk Dalasýslu, í Snæfellsness-
og Hnappadalssýslum, Austur-
Barðastrandarsýslu, Stranda-
sýslu og Húnavatnssýslu vestan-
verðri. Hafði það uppskipunar-
staði vara bæði við Breiðafjörð
og Húnaflóa, en lítið átti það
af vörugeymsluhúsum, enda
aldrei nema pöntunarfélag.
Þetta félag er m. a. eftirtektar-
vert vegna þess, að það hóf,
fyrst íslenzkra pöntunarfélaga,
aukaálagningu á vörur til stofn-
sjóðsmyndunar, að hætti enskra
kaupfélaga. Um aldamót voru á
félagssvæði V. D. stofnuð fjög-
ur kaupfélög, sem enn eru starf-
andi, Kaupfélag Saurbæinga og
Kaupfélag Hvammsfjarðar í
Dalasýslu og Verzlunarfélag
Steingrímsfjarðar og Verzlun-
arfélag Hrútfirðinga í Stranda-
sýslu. Verzlunarfélag Dalasýslu
hélt þó áfram starfsemi sinni
sunnan fjalls til 1910.
Kaupfélag ísfirðinga var
stofnað 1888 og starfaði til alda-
Kaupfélag Skagfirðinga var
stofnað 1889 og er enn starf-
andi. Félagssvæði þess var
Skagafjörður og verzlunarstað-
ur Sauðárkrókur. Bændur í
Bólstaðarhlíðarhreppi í Húna-
vatnssýslu gengu í þetta félag
við stofnun þess og voru í því
um hríð.
Kaupfélag Eyfirðinga var
stofnað 1886, og er enn starf-
andi. Félagssvæðið var í önd-
verðu þrír hreppar í Eyjafirði
innan Akureyrar, en verzlunar-
staður Akureyri, og eignaðist
félagið þar fyrsta hús sitt rétt
fyrir aldamót. Félagið eignaðist
fljótlega nokkur ítök í sveitum
út með Eyjafirði að vestan, en
mestur varð vöxtur þess eftir
1906, er starfsháttum þess var
breytt í það horf, sem nú tiðk-
ast í kaupfélögum.
Kaupfélag Svalbarðseyrar var
stofnað 1889 og er enn starfandi.
Féiagssvæðið var vesturhluti
Suður-Þingeyjarsýslu, en verzl-
unarstaður Svalbarðseyri við
Eyjafjörð austanverðan.
■Výir tíniar —
sama stefna.
Úr íslenzkri samvinnusögu á
tuttugustu öld verður hér fátt
eitt nefnt. En minna má á það,
að árið 1902, rétt áður en ís-
r-
•r')
Mynd þessi er tekin ofan af Geitlandsjökli, norðan til við Þórisdal. Sér suður Kalda-
dal yfir Geitáraura; til hœgri er Okið og Langjökull til vinstri. Geitá kemur upp
undan Langjökli og fellur þarna út á sandana.
— — ---------————-—-———-- ^ i
Nokkur kaupíélagshús
Kaupfélag Héraðsbúa, Reyðarfirði
Kaupfélag ísfirðinga, ísafirði
Kaupfélag Stykkishólms, Stykkishólmi