Tíminn - 14.07.1944, Blaðsíða 3

63. MaSS
TtMIXX, föstndagmn 14. jiílí 1944
275
S j ö t n g n r ;
Hákon Finnsson
bóndi £ Borgum
„Sjálfur leiö þú sjálfan þig“.
I.
í dag, 11. júlí, er sjötugur einn
hinn merkasti maður í bænda-
stétt hér á landi, Hákon Pinns-
son í Borgum.
Hann er fyrir löngu orðinn
þjóðkunnur maður, í fyrstu e. t.
v. ekki fyrst og fremst fyrir það,
sem merkilegp,st er um manninn
og mestrar virðingar og verð-
skuldunar er vert í fari hans,
heldur fyrir þau smáatriði ýmis
í háttum hans og athöfnum,
sem greina hann frá öðrum
mönnum. Það fer löngum svo
um menn, sem ekki binda bagga
sína eins og fólk flest, að marg-
ir kannast við þá af orðspori, og
þeir verða á þá vísu þjóðkunnir,
og að nokkru leyti af þessum
sökum hefir farið um landið orð
af Hákoni Finnssyni. En það
gefur bæði mjög villandi og ó-
fullkomna mynd af þessum ó-
venjulega manni.
Réttati mynd og fyllri hafa
þeir, er ekki þekktu hann áður
persónulega, fengið af honum,
sem lesið hafa bók hans: Saga
smábýlis 1920—1940, sem Bún-
aðarfélag íslands gaf út í fyrra.
í þeirri bók rekur hann og
ræðir búskaparsögu sína í 20 ár,
þ. e. frá því hann hóf búskap í
Borgum 1 Hornafirði og til 1940
— með þeirri nákvæmni og
hreinskilni, sem honum er svo
ríkulega í blóð borin og telja má
með eindæmum. Og þó er það
ekki nema svipur hjá sjón, að
kynnast Hákoni af bókinni, móts
við það að þekkja hann per-
sónulega, því að það er ekki
nema nokkur hluti af „innvið-
um“ mannsins, elcki nema brot
af persónuleika hans, sem
ókunnugir kynnast þar, enda
þótt glöggir menn geti lesið þar
margt á milli línanna — en
kunnugir miklu fleira.
Þrátt fyrir hina rólegu og ger-
samlega yfirlætislausu frásögn
af búskapnum á Borgum, hefir
þó bókin — jafnvel á þessum
öfga- og umbrotatímum vakið
almenna athygli um land allt,
hjá allra stétta fólki, um hana
hefir verið skrifað líklega meira
og lofsamlegar — minnsta kosti
af hóflegu lofi — en nokkra aðra
bók ársins. Hún seldist upp á
skömmum tíma og er það skaði
að upplagið skyldi ekki vera
stærra, því að bókin væri á
margan hátt tilvalin „katek-
ismus“ fyrir hvern ungan bónda
’ — og enda gamlan líka, því af
henni má læra marga góða bú-
mannsreglu. Og hún sýnir að
ekki þurfa íslenzkir bændur
endilega að sækja sér „áætlan-
ir“ langt í austurveg.
II.
Hákon er Rangvellingur að
ætt og uppruna, fæddur að
Brekkum á Rangárvöllum, en
þar bjuggu þá foreldrar hans
Finnur Gíslason og Kolfinna
Einarsdóttir, fátæk hjón. Sand-
fok eyddi jörð þeirra um 1880
og var hún í eyði síðan og ör-
foka, þar til Gunnlaugur Krist-
insson sandgræðslustjóri fór um
hana græðandi höndum um
hálfri öld síðar. í sama mund,
sem jörðina eyddi, missti Finn-
ur lieilsuna, heimilið leystist upp
og „sveitin“ tók við börnunum.
Það þótti ekki vera dekrað við
sveitarómagana á þeirri tíð,
enda var þá hart í ári og al-
menn fátækt. En börnin frá
Brekkum höfðu þá heiman-
fylgju, að þau urðu öll hinir nýt-
ustu borgarar í þjóðfélaginu,
þ.ótt Hákon hafi orðið þeirra
nafnkenndastur.
\ III.
Um fertugsaldur fór Hákon í
Möðrvallaskóla, fátæklega að
öllu búinn, nema manntaki sínu,
og lauk þar góðu prófi, enda
skorti hvorki gáfur né efni. Síð-
an leitaði hann austur á Fljóts-
dalshérað, með aleiguna í poka-
slcjatta.
Varð honum þar vel til vistar,
enda var hann verkmaður ágæt
ur, iðjusamur og verklaginn, en
í tómstundum aflaði hann sér
menntunar með lestri bóka, söng
og orgelspil, enda var hann
raddmaður góður og söngelskur,
og það þykist ég vita, að lengst-
um hafi hann daglega leitað sér
hvíldar og hressingar við hljóð-
færi sitt.
Árið 1904 hafði Hákon sparað
svo saman af kaupi sínu, að
hann réðist þá til utanfarar
sér til náms og frama, eftir því
sem efnin leyfðu. Var hann um
2 ár í þeirri för og dvaldist þá
í Danmörku og Skotlandi. Kom
að því búnu aftur til Austur-
lands og kvæntist skömmu síð-
ar Ingigerði Guðmundsdóttur,
ættaðri úr Vestur-Skaftafells-
sýslu, en reyndist honum upp
frá því trúr og góður förunautur
um hartnær 40 ára skeið, eða
þar til hún andaðist á s. 1. ári.
Þau hófu búskap, fyrst á
Fljótsdalshéraði, en að Borgum
fluttu þau 1920, svo sem segir í
Sögu smábýlis, og vísast til þess,
sem þár segir um búskaparhagi
þeirra á Borgum.
Áður en þau fluttu þangað
bilaði heilsa Hákonar og hefir
hann aldrei gengið heill til skóg-
ar upp frá því. Hefði margur
gefist upp við það, en Hákon
hafði sett sér markmið og fann
sínar leiðir að þeim og hvikaði
hvergi af leið, þrátt fyrir heilsu-
brestinn og ýmiskonar bú-
mannsraunir eins og gengur og
gerist. Þetta hefir vitanlega taf-
ið sóknina, en sigurinn hefir
hann unnið og náð takmarkinu,
með alveg eínstakri elju og
ástundun.
Öðrum hefir hann ætíð verið
mildur og góður, af sterkum og
hreinum mannúðarhvötum, en
sjálfum sér svo harður húsbóndi,
að hann hefir haft „svipuna"
reidda yfir sér, alla sína búskap-
ártíð (sbr. Sögu smábýlis), þ. e.
a. s. þann hefir sett sér fyrir
hvern einasta dag, viku eða
mánuð stærri dagsverk en henta
mundi meðalmanni og langt yfir
það. Og gæti hann ekki lokið
verkinu á tilsettum tíma, þá
skrifaði hann sig í skuld við
skyldu sína og gekk hart að því
að vinna „skuldina“ af sér, án
þeirra undanbragða að setja
sér þá minna fyrir en áður. Og
þessar „skuldir" fyrntust ekki
eða féllu, meðan heilsa entist
— þó lömuð væri.
Nú kynnu menn að halda, að
Hákon hefði hneppt sjálfan sig
í blinda vinnuþrælkun, og engu
öðru sinnt, en því fór fjarri að
sjónarmið hans væru af þeim
toga. Vinnan var honum að vísu
skylda, en jafnframt íþrótt og
nautn og jafnrík skylda og
nautn va;' honum lestur góðra
bóka, söngur og hljóðfæraslátt
ur og annað það, sem auðgar
anda mannsins, og í því efni
setti hann sér líka fyrir, og hélt
áætlun.
Þessi störf, eins og sjálf bú-
skaparstörfin, skyldu líka bera
sýnilega ávexti, og þá er að
finna í manninum sjálfum,
handritasafni hans, sem er í 65
bindum, þótt eigi muni þau öll
vera stór, og í því, sem frá hon-
um hefir komið í ræðum og rit
um. Af því síðastnefnda skal hér
aðeins minna á hugmynd hans
um Fórnarsjóð íslendinga, er
hann setti fyrst fram í Eimreið-
inni 1939 og síðar í útvarpser
indi sumarið 1941. Þar lýsti
hann yfir því, að hann legði
fram 1000 krónur í Fórnarsjóð
inn og féð afhenti hann ritstjóra
Eimreiðarinnar (sbr. Eimr. 1942,
bls. 126). Þegar þetta gerðist var
heilsu Hákonar þannig farið, að
hann komst varla frá því að
flytja erindi sitt, endá fékk
hann slag rétt á eftir, hægri
(Framh. á 4. síðu)
Sjóorusta á Húnaflóa
fyrir 700 árum
NIÐURLAG.
Þegar hér var komið, virðist lið Kolbeins hafa verið farið að
átta sig eftir grjótkastið og hina fyrstu höggorustu. Neytti Kol-
beinn nú liðsmunar og tókst að manna á ný þau skip sín, er verst
voru leikin. í sama mund urðu vestanmenn enn að yfirgefa tvö
f skipum sínum. Urðu menn þá að hlaupa milli skipa, og mis-
hlóðust skipin. Varð nú vestanmönnum allt örðugra. Þar kom, að
þrír teinæringar flýðu af liði þeirra. Þórður Sighvatsson var þá
á Ógnarbrandinum og eggjaði fast menn sína, enda var hann
sjálfur vopndjarfur. Voru þar þá með honum flestir hinna vösk-
ustu manna. En leki kom að skipinu, og varð þá eigi bardaga á-
fram haldið. En er vestanmenn á öðrum skipum sáu, að foringinn
varð frá að hverfa, hjuggu þeir skipin úr tengslum og hættu við-
ureigninni. Þannig lauk Flóabardaga og reru vestanmenn skip-
um sínum í áttina til Stranda, þeim, er eigi voru á Kolbeins valdi.
Kolbeimi veitti vestanmönnum ekki eftirför að sinni. Er á-
stæðan talin sú, að skip hans hafi verið þung i róðri. En hann
hafði raunar nógu að sinna, svo sem siðar verður sagt. Þrjú skip
Þórðar lágu eftir yfirgefiii á flóanum. í einu þeirra fundu þeir
Kolbeinn fjóra særða menn. Aðeins einum þeirra var gefið líf. En
það var ekkert einsdæmi í þá daga, að stríðsfangar væru drepnir
á íslandi, þótt eigi gengi dómur í máli þeirra.
Talið var, að sól hefði verið „nær miðju landsuðri“, er bardag-
anum var lokið, þ. e. í suðaustri. Ætti þetta þá að hafa verið um
klukkan níu um morguninn. Er líklegt, að barizt hafi verið eigi
skemur en þrjár klukkustundir. Skip Vestfirðinga komu að landi
á Ströndum á nóni (þ. e. um kl. 3 e. h.). Létu þeir þar eftir skip-
in, og leituðu nokkrir kirkjugriða í Árnesi, en flestir lögðu af
stað til fjalla þegar um kvöldið, og var skotið hestum undir þá,
er eigi voru gangfærir. Þótti Þórði eigi til setu boðið mönnum
sínum, þótt hvíldar væri þörf, enda varð sú raunin á, því að
skip Kolbeins komu að landi á sunnudagsnótt. Dreifði Þórður
liði sínu, og varð þá ekki öðrum liðssafnaði upp komið á Vest-
fjörðum að sinni, er fær væri til atlögu við Kolbein.
Koma norðanmanna til Vestfjarða eftir Flóabardaga mun hafa
orðið mörgum minnisstæð. Af skipum Vestfirðinga, er þeir höfðu
skilið eftir í Trékyllisvík, en þau voru tólf talsins, tók Kolbeinn
öll þau, er hann hirti að hafa með sér norður, en lét eyðileggja
hin. Má því nærri geta, að lítill hafi verið skipakostur Vestfirð-
inga fyrst á eftir. Þá lét og Kolbeinn ræna um „allar Strandir"
og eflaust slátra eftir þörfum af fé bænda, liði sínu til matar.
Hvalreki var þá á Ströndum. „í þessari ferð var það gert“, segir
Sturlunga, „sem aldrei hafði fyr verið á íslandi. Hann (þ. e.
Kolbeinn) lét taka hvalina suma, en í suma lét hann eld leggja
og brenna upp, sagði að eigi skyldi Þórður ala sig á þeim eða
menn sína til ófriðar honum“. Eftir þetta sigldi Kolbeinn vestur
íyrir Horn, svo sem ætlað hafði verið, og lét þá svo um mælt, að
hann myndi eyða alla Vestfirði, svo að Þórður mætti þaðan engan
styrk hafa. Virðist þar raunar hafa orðið minna af en um var
mælt, en þó sigldi Kolbeinn inn á ísafjarðardjúp og tók þar
trúnaðareiða af mönnum, en sumir flýðu með fénað sinn og
annað verðmæti til fjalla.
Af þvi, er nú hefir verið sagt, munu margir álykta, að Kol-
beinn og Norðlendingar hafi unnið sigur i Flóabardaga. Því verð-
ur ekki neitað, að Vestflrðingar flýðu úr bardaganum. Þeir
misstu öll skip sin, 15 að tölu, og gátu ekkert viðnám veitt, er
Norðlendingar fóru með hernaði um Vestfjörðu. En þeir, sem
lifðu Flóabardaga, virðast hafa litið öðruvísi á þetta mál. Sturl-
unga greinir frá ummælum þeirra beggja, Kolbeins og Þórðar,
um niðurstöðu bardagans. Eftir Kolbeini eru þessi ummæli höfð:
„Segir mér svo hugur um, að eigi sé ráðið, að mér verði auðið
að standa yfir höfuðsvörðum Þórðar, svo sem hann rak nú úr
færi að sinni. Og nær er það mínu hugboði, að á þessum fundi
muni hamingjuskipti orðið hafa með okkur Þórði“. En eftir Þórði
er þetta haft, er lið hans var á land komið: „Væntir mig, að nú
í dag muni yður þykja hafa um turnað hamingjan með okkur
Kolbeini, þann tíma, er vér spyrjum hinn mikla mannskaða, er
ég hygg, að þeir skulu fengið hafa, hjá því sem vér“.
Þórður Sighvatsson vissi vel, hvað hann fór, er hann ræddi
um hinn mikla mannskaða í liði Kolbeins, því að manntjón
Norðlendinga var ógurlegt og eitt hið mesta, sem um getur í
styrjöldum 13. aldar hér á landi. Þegar Kolbeinn lét kanna skip
sín, kom það í ljós, að þar voru 70—80 menn fallnir (eða drukkn
aðir). Nálega sjötti hver‘maður af öllu liðinu hafði því látið líf
sitt í bardaganum, en margir særðir og sumir óvígir. Voru tvö af
skipunum látin snúa aftur, hlaðin særðum mönnum og líkum
hinna föllnu. Um það er ekkert sagt í Sturlungu, en geta má
nærri, að til tíðinda hafi verið talið og mörgum orðið þungt fyrir
brjósti, er slíkur farmur kom í höfn við Skagafjörð, og það svo
fljótt. Sturlunga getur þess hins vegar, er Þórður kannaði lið
sitt á Ströndum, að hann hafi þá aðeins saknað „fárra“ manna,
og engir eru til nefndir nema þeir fjórir, er eftir urðu óvígir á
skipi Þórðar og Kolbeinn náði á vald sitt.sem fyr segir. Má geta
sér þess til, að þeir, sem felldir voru af liði Kolbeins, hafi einkum
verið úr hópi hinna ósjóvönu manna og hafi þeir verið höggnir
niður sem hráviði í hinni fyrstu hríð eftir grjótkastið.
Þá er og á það að líta, að þetta var hinn fyrsti fundur þeirra
Kolbeins og Þórðar, svo að til bardaga kæmi, og mátti aðstaðan
heita ólík. Hefir það sennilega verið í margra manna hug, að
Þórður mundi ekki komast lifandi af slíkum fundi. En það, að
hann skyldi ekki aðeins halda lífi sínu og flestra manna sinna en
þar á ofan reynast fær um að vinna Kolbeini slíkan geig, sem
raun varð á, hlaut að auka álit hans og traust, og skapa þá
trú, sem engum var lítils virði í þá daga, að „hamingjuskipti"
hefðu orðið.
Árið, sem Flóabardagi stóð, mun Þórður Sighvatsson hafa
verið 34 ára gamall, en Kolbeinn einu eða tveim árum eldri. Þeir
voru systkinasynir, og var afi beggja Tumi hinn gamli Kolbeins
son Skagfirðingahöfðingi á 12. öld. En í karllegginn var Þórður
af Sturlungum kominn, og skyldi þar milli vinar og óvinar. Eins
og áður er sagt, var Kolbeinn eigi heill maður í Flóabardaga.
Hann hafði árum saman gengið með sjúkleika nokkurn, er
Sturlunga segir að orðið hafi af byltu norður í Hörgárdal vorið
1239. „Varð honum meint við og mest í brlngunni. Þar sló í þrota
og opnaðist. Hafði hann það mein meðan hann lifði, og það
ieiddi hann til grafar“. Kolbeinn lifði Aðeins eitt ár eftir Flóa
bardaga. Hann andaðist 'sumarið 1245 og „var mjög harmdauði
sínum mönnum og kunningjum og svo allri alþýðu 1 Skagafirði“
Hann var grafinn fyrir kirkjudyrum á Hólum. Skömmu fyrir
Samband ísl. samvinnufélutia.
SAMVINNUMENN! v
Dragið ekki að brunatryggja innbú yðar.
Biðjið kaupfélag yðar að annast vátryggingu.
—
• A L
Rœstiduft —
fyrir r^kkru komið &
rkaðinn og hefir þegar
tið hið mesta lofsorð, því
er til þess vandað & allan
»ut. Opal ræstiduft hefir
la þá kosti, er rœstidnft
arf að hafa, — það hreinsar
a þess að rispa, er mjög
rj'igt, og er nothæft á allar
igondir búsáhalda og eld-
A L rœstiduft

Sumarbækur
í sveit og við sjó veitir skemmtileg bók hvíld
og ánægju að loknu erfiði dagsins.
SUMARSKÁLDSÖGUR okkar fást nú í bóka-
verzlunum um land allt.
,,Leyndardómar Snæfellsjiikuls‘%
eftir Jules Verne í þýðingu Bjarna Guðmunds-
sonar er einhver furðulegasta skáldsaga, sem út
hefir komið á íslandi. Þar er lýst lífinu í Reykja-
vík fyrir 100 árum og ævintýralegu ferðalagi
ofan um Snæfellsjökul og í gegnum jörðina.
í bók þessari eru 20 heilsíðu teikningar.
Verð kr. 23,00.
,,\júsnariim4‘,
eftir J. F. Cooper í'þýðingu Ólafs Einarssonar
er í senn viðburðarrík njósnarsaga frá frelsis-
stríði Bandaríkjanna og spennandi ástarróman.
Verð kr. 20,00.
Bókfellsútgáian
\ÝKOMIÐ
Gott úrval af
Þ
ái
cb
te
húsáhalda
\otið
9 1
iiinarfataefnum
Ennfremur
drengja- og sportfataefni.
Verksmiðjuútsalan GEFJUN - IÐUNN
Hafnarstræti 4. — Sírni 2838.
Niels Ebbeien
leikrit efitir Kaf Munk
- FÆST í BÓKABÚÐUM -
dauða sinn gerði hann rnenn á fund Þórðar Sighvatssonar,
frænda síns og fjandmanns, og fékk honum í hendur héraðs-
völd í Eyjafirði og vestanlands, þau er Sturlungar höfðu áður
haft. Því miður dugði sú ráðstöfun eigi til þess, að friður yrði í
landi.