Tíminn - 15.08.1944, Blaðsíða 2

I
Aukablað
TÍMINIV, l>riðjudaginn 15. águst 1944
Aukablað
mikill hundraðshluti af útsölu-
verðinu:
%af útsölu-
verði:
lnnkaupsverð í U. S 2.23 32.65
Innkaupsumboðslaun ... 0.11 1.61
Flutningsgjald 0.44 6.45
Vátrygging y... 0.14 2.50
Þungatollur 0.05 0.73
Verðtollur 1.34 19.62
Gjald fyrir innfl.leyfi ... 0.02 0,29
Bankakostnaður (2%%) . 0.06 0.88
Uppskipun og hafnargjald 0.02 0.29
Álagning fyrir:
a. símakostnaði,
1% af cif. verði 0.03 0.44
b. vöxtum,
1% af yfirf. upphæð .. 0.02 0.29
c. akstri í hús heildsala 0.02 0.29
Heildsöluálagning 12% .. 0.54 7.91
Smásöluálagning 36% ... 1.81 26.50
Útsöluv. á stk. í smásölu kr. 6.83 100 %
Dregin saman í fjóra liði er
verðmyndunin þessi samkvæmt
ofangreindum verðreikningi:
%
1. Verzlunarálagning 37.04
2. Innkaupsverð erlendis 32.65
3. Tollar og opinberar
álögur 21.52
4. Flutningsgjald, vátrygg-
ing og uppskipun 8.79
Samtals % 100
Hér kemur það í ljós, að inn-
kaupsverð á einu handklæði er-
lendis er tæplega 1/3 (einn
þriðji) af útsöluverðinu hér, og
tollar og álögur hins opinbera,
ásamt verzlunarálagningu af
þeim, er um það bil eins stór
liður í útsöluverðinu eins og
innkaupsverðið sjálft. En af ein-
stökum liðum, sem mynda út-
söluverðið, er verzlunarálagn-
ingin þó stærsti liðurinn.
Fyrir stríð var talið, að hinar
þungu byrðar af ríkisskuldun-
um gerðu það að verkum, meðal
annars, að ríkið yrði að inn-
heimta hina geysihá-u tolla, sem
nú hefir lauslega verið að vikið.
Ef ríkisskuldirnar hefðu verið
greiddar upp, þá hefði jafnhliða
skapazt nokkur ástæða til að
leiðrétta hina ranglátu tollalög-
gjöf, en eins og áður greinir
hefir lítið verið greitt af ríkis-
skuldunum, og litlar leiðrétting-
ar hafa verið gerðar á tollalög-
gjöfinni.
Mitavcltan.
Fyrir stríð var búið að ákveða
að byggja hitaveitu Reykjavík-
ur, og höfðu þá þegar verið fest
kaup á öllu nauðsynlegu erlendu
efni til þessa mannvirkis, sem
áætlað var, að kostaði 7—8 milj.
kr. uop komið.
Nú fór það svo, að aðeins
nokkur hluti þess erlends efnis.
sem búið var að festa kauo á til
hitaveitunnar, komst heim til
Íslands áður en samgöngur
tenntust við Danmörku, en það-
an átti mest af hinu erlenda efni
að koma. í staðinn var svo keypt
efni frá Ameríku með mjög háu
verðlagi, og hitaveitan byggð við
svo óhagstæð skilyrði á styrjald-
artímanum, að líklegt er talið
að hún kosti fullgerð nokkuð
yfir 30 milj. kr. Reynsla er ekk'
fengin um rekstur hitaveitunn-
ar, en fyrir ekki löngu síðan voru
þær unnlýsingar gefnar, að með
því að miða verð heita vatns-
ins við 180 kr. kolaverð nr. tonn,
væri gert ráð fyrir, að fyrirtæk-
-ið skilaði 2i/2 milj. kr. reksturs-
afgangi á ári, til afborgunar á
stofnkostnaðinum.
Reynist nefndar upplýsingar
réttar, virðist það muni taka 10
ár með núverandi verðlagi að
afborga hitaveituna niður í það
verð, sem í upphafi var áætlað,
að hún myndi kosta. En það er
allt annað en glæsilegt fyrir al-
þýðu manna, með óvissa atvinnu
fram undan, að láta leggja á sig
þær byrðar, að greiða sem svar-
ar 180 kr. kolaverði til upphit-
unar íbúða sinna næstu 10 árin.
Núverandi borgarstjóri hefir
að vísu nýlega gefið yfirlýsingu
um það, að aldrei muni verða
innheimt hærra gjald af fólki
fyrir heita vatnið en sem svar-
ar kolaverðinu á hverjum tíma.
En meðan bæjarstjórnin hefir
ekki aflað tekna til þess að
gera fært að afskrifa hitaveit-
una niður í það verð, sem í upp-
hafi var áætlað, að hún myndi
kosta,#mun almenningi* þykja
sem hina raunverulegu trygg-
ingu vanti fyrir því, að staðið
verði við áðurnefnda yfirlýs-
ingu, ef kolaverðið skyldi
skyndilega lækka mjög verulega.
Mun tortryggni manna í þessu
efni vera meiri vegna þess, að
fyrir stríð hafði opinberlega
verið látinn í Ijós nokkur efi
um það, að mikill beinn hagn-
aður yrði á rekstri hitaveitunn-
ar, með því að miða verð heita
vatnsins við þáverandi kolaverð.
Það.sem höfuðáherzla var á lögð,
var hinn óbeini hagnaður, auk-
inn þrifnaður og' heilnæmi í
bænum, ásamt fleira góðu í
sambandi við þetta ágæta og
sérstæða mannvirki.
Vanræksla og
ofrausn.
Ég hefi þá á það bent, að
þrátt fyrir mjög góðar ástæður
hefir verið ógert látið af hálfu
opinberra stjórnarvalda að
gera jafn sjálfsagðar öryggisráð-
stafanir og hagsbætur fyrir al-
menning í landinu í framtíðinni
eins og þær, að greiða upp gaml-
ar ríkisskuldir og lækka óhæfi-
lega tolla á nauðsynjavörum.
Stjórn stærsta bæjarfélagsins í
landinu hefir á sama hátt látið
undir höfuð leggjast að gera þá
eðlilegu öryggisráðstöfun fyrir
alþýðu manna í bænum, að afla
sér tekna til að afskrifa, eða
gera sér fært að afskrifa óeðli-
legt dýrtíðarverð á hinu annars
góða og vinsæla mannvirki,
hitaveitunni. Aftur á móti telur
aðalmálgagn fjölmennasta
stjórnmálaflokksins í landinu,
sem jafnframt er aðalmálgagn
meirihlutans í bæjarstjórn
Reykjavíkur, að það sé sjálf-
sögð ráðstöfun og brýn nauð-
syn fyrir hlutafélag, eins og
Eimskipafélag íslands, að af-
skrifa nú allar sínar fasteignir
og tæki niður undir núll. Enn-
fremur að afskrifa jafnharðan
að fullu sérstakar stórviðgerðir
fyrir margar milj. kr. (ca. 6 milj.
kr. á tveim árum) á skipum,
sem sjálf eru bókfærð á aðeins
5 þús. kr. hvert, og loks telur
þetta sama málgagn, að það sé
þjóðhagslega rétt og heilbrigt,
að Eimskipafélagið skuli, auk
þess að bæta hag sinn á fram-
angreindan hátt, hafa innheimt
hjá þjóðinni kringum 30 milj.
kr. í hreinum peningalegum
gróða fyrir sig á 5 ársfjórðung-
um, 1943—1944.
IHutafélagastefnaii.
Það er ekki víst, að menn átti
sig fullkomlega á þessari mis-
munandi afstöðu gagnvart fjár-
hag hitaveitu Reykjavíkur ann-
^rs vegar og fjárhag Eimskipa-
félags íslands hins vegar, en
Þetur að gáð, er málið í rauninni
°infalt og auðskilið. Það er
úJllt samræmi á milli þess, að
r'kisskuldirnar eru ekki greidd-
ur, og hins, að dýrtíðarverð hita-
■'æitunnar er ekki borgað niður
4stæðan er sú, að væri þetta
-kjótlega gert, þá hlyti það
’fvrst og fremst að rýra hlut
^eirra, sem mest hafa bætt hag
-inn á striðstímanum. Það
mundi fyrst og fremst rýra gróðe
’-ilutafélaganna. En sú stefna
v>efir-orðið ofan á-i stjórn ríkis
bæiarfélags Reykjavíkur, að
Mutafélögin skuli að striðinu
’oknu geyma sem allra mest af
°ienaaukningu þjóðarbú<úns á
"tyrjaldartimanum. Og hlutafé-
iö<nn skulu helzt fá meira en
•^ienaaukningu þjóðarbúsins út
á við. Þau skulu líka í gegnum
lánastarfsemi bankanna og
''kránineu peninganna fá veru-
leean hluta af raunverulegu
verðmæti snarifjárins, sem til
var fyrir stríð. Þó að þetta fé
'mfi sumnart verið eini vara-
sjóður gamalla vinnulúinna
manna, ekkna og munaðarleys-
ingja, þá er ekki hirt svo mjög
um það.
Tortryggni.
En almenningur er tortrygg-
inn á hina góðu og óbrigðulu
forsjá hlutafélaganna í framtíð-
inni. Fólk veit, að skyndigróði
skanar allt annað lífsviðhorf og
staðfestu hjá þeim, er hann
hlýtur, heídur en gróði, sem
safnazt hefir smátt og smátt á
langri starfsæfi eða fyrir starf
mann fram af manni. Fólk veit,
að maður, sem efnazt hefir á
sfðargreindan hátt, mun í flest-
um tilfellum halda áfram starf-
rækslu sinni, þó að móti blási,
iafnvel árum saman. En aftur
á móti eru miklar líkur til, að
hinn maðurinn, sem skyndi-
gróðanum safnaði, muni fljót-
lega leggja árar í bát, þegar
harðnar í ári. Hættan á þessu
er því meiri, sem fylgiféð er
meira í hlutfalli við það, sem
bundið er í atvinnurekstrinum
sjálfum og tækjum hans. Menn
líta til ráðstafana hins opinbera
til varnar gegn nefndri hættu,
og óska eftir annarri skipan og
öryggisráðstöfunum fyrir fram-
tíðina en þeim, sem -felast í
hlutafélagastefnunni. Verka-
maður segir við félaga sinn:
„Úr því að ríkisvaldið notar
ekki stórbættar ástæður til
þess að tryggja það, að við
burfum ekki að greiða 30—50%
verðtoll af mörgum hinum brýn-
ustu nauðsynjum okkar, og úr
því að bæjarstjórnin ekki notar
sömu ástæður til að tryggja það,
að við þurfum ekki að greiða
sem svarar 180 kr. verði fyrir kol
til upphitunar íbúða okkar eftir
styrjöldina, þegar vísast er, að
atvinna verði lítil og stopul, og
úr því að látið er ógert af hálfu
hins opinbera að framkvæma
og undirbúa ýmsar aðrar eðli-
legar hagsbætur fyrir alþýðu
manna í framtíðinni, þá verð-
um við sjálfir að grípa til okkar
eigin ráðstafana. Kosti það sem
kosta vill. Þó að það skapi síðar
hættulega jafnvægisröskun, þá
sprengjum við samt upp kaupið,
e-ins og við framast getum. Að
vísu hækka flestar innlendu
framleiðsluvörurnar jafnframt,
þannig að við græðum ekki
mikið á kauphækkuninni gagn-
vart þeim, en útlendu vörurnar
hækka ekki tilsvarandi, og eitt-
hvað vinnst því við kauphækk-
unina. Máltækið segir, að betri
sé einn fiskur á landi en tveir
í sjó, og þess vegna skulum við
verkamenn freista að bæta hag
okkar á nefndan hátt, heldur en
að eiga allt okkar ráð í hendi
hlutafélaganna að stríðinu
loknu“.
Hér er vitnað í ummæli eins
verkamanns í Reykjavík, en í
raun og veru birtast í þeim
hugsanir mikils fjölda verka-
manna um land allt. Og ég hygg,
að í þeim megi finna höfuðá-
stæðuna fyrir því, að launþegar
í landinu hafa sprengt svo upp
kaupgjaldið, að af hljóta að
leiða, áður en langt um líður,
hættulegir árekstrar.
Maður, líttu þér uær.
Ýmsir menn hafa fyllzt mik-
illi vandlætingu yfir umræddri
stefnu launþega og ekki fundið
fyrir henni neina afsökun. í
bessu sambandi hefir verið tal-
að um árás af hálfu launþega
4 allt, sem okkur væri helgast
'jg kærast í þjóðfélaginu, er í
hinum blinda áróðri hefir verið
lúst sem paradís öryggis og rétt-
’ætis. Skorað hefir verið á menn
að víkja nú öllum öðrum á-
o-reiningsmálum til hliðar og
fylkja liði til baráttu gegn laun-
begunum. Sumir hafa með lík-
um forsendum hvatt til baráttu
oægn sveitabændum og þeirra
fólki.
En vilja nú ekki hinir bar-
öagabúnu menn blása mæðinni
-tundarkorn og íhuga hið gamla
-nakmæli: „Maður líttu þér nær,
úggur í götunni steinn“. Mundi
akki ríkja hér meiri ró og frið-
ur, og mundi ekki minna bera á
Nnni hættulegu röskun, sem
4tt hefir sér stað í þjóðfélaginu,
ef valdhafarnir hefðu lagt meiri
rækt við það en hingað til, að
framkvæma og undirbúa al-
mennar hagsbætur í landinu á
grundvelli bætts efnahags þjóð-
arinnar? Hefði ekki verið þörf
4 því, að sumir hátt settir vald-
hafar hefðu reynt að sýna
meira réttlæti í stjórnarathöfn-
um sínum en þeir hafa gert?
Hafa ekki hagsmunir stærsta
félagsins í landinu, þjóðfélags-
ins, í mjög þýðingarmiklu til-
felli, að því er utanríkisverzlun-
ina snertir, orðið að sitja á hak-
anum fyrir sérhagsmunum til-
tölulega fárra einstaklinga og
minni félagá? Er ekki verðlags-
eftirlitið af þessum ástæðum
stórlega lamað, einkum síðan
megin viðskiptin fluttust til
Ameríku?
Hafa ekki verið stofnaðar
einkasölur fyrir lokaða hringi
heildverzlana með öllum ókost-
um, sem slíkum einkasölurn
kunna að fylgja, fábreytileg-
um innkaupum 0. s. frv., aðeins
ekki með þeim kostum lands-
verzlunar, að þjóðin njóti sjálf
hagnaðarins af verzluninni og
ráði örugglega yfir sínum gjald-
eyrismálum á þessum mestu um-
Miiiningarorð
r
um Helgu Isleifsdóttur
irá Miðey
Hinn 12. maí síðastl. var til
moldar borin ein af merkustu
konum Rangárþings, Helga ís-
leifsdóttir, fyrrum húsfreyja að
Miðey í Austur-Landeyjum.
Helga heitin var fædd að
Kanastöðum í sömu sveit 10. júlí
1867, dóttir ísleifs Magnússonar
og Sigríðar Árnadóttur, sem
bjuggu um langt skeið að Kana-
stöðum hinum mesta fyrirmynd-
ar búskap.
Helga var ein úr hinum mann-
vænlega hópi Kanastaðasyst-
kina, sem munu hafa verið 10.
Ég minnist ekki að hafa séð
myndarlegri hóp systkina koma
saman til kirkju, en þegar þau
komu til hinnar fornhelgu Voð-
múlastaðakirkju, sem við treg-
um að hafa misst. Kanastaða-
systkinin báru það með sér, að
þau voru af góðu bergi brotin,
annars vegar var þa§ „Selja-
landsættin", föðurætt hennar,
en hins vegar var móðurættin
hin alkunna Ármóts og Þorláks-
hafnarætt. Sigríður, móðir þess-
ara Kanastaðabarna, var Árna-
dóttir frá Ármóti Magnússonar,
Beinteinssonar í Þorlákshöfn. Og
er hvorki rúm né þörf að rekja
það frekar hér, ættir þessar eru
svo vel kunnar öllum þeim, sem
fylgjast með slíkum sögnum sögu
vorrar. Það hefir þótt rætast það
sem kveðið var um börn Árna
heitins á Ármóti:
Árna börnin öðlizt lukku og sóma
hann Magnús og Hólmfríður
Halla, Jón og Sigríður.
Helga heitin giftist ung að
árum Einari heitnum Árnasyni
í Miðey, sem var fyrir stuttu bú-
inn að missa fyrri konu sína,
Sesselju Hreinsdóttur, hina
mestu myndarkonu. Af því fyrra
hjónabandi átti Einar eina dótt-
ur, Þórunni, konu Oddgeirs
Ólafssonar í Eyvindarholti. Það
mátti segja um þessi hjón, Helgu
og Einar, að þau gerðu garðinn
frægan, Miðey varð í höndum
beirra að höfuðbóli, enda var
bar margt manna og1 mikil
/innuafköst. Einar heitinn var
framsækinn maður bæði fyrir
unn eigin garð og fyrir sveit
'ína líka. — Hann var oddviti
/veitar sinnar um margra ára
'keið, og þar af leiðandi for-
ustumaður um öll mestu vanda-
mál sveitarinnar. Og var því
'afnan vel borgið, sem hann
beitti sér fyrir, en eins og Einar
var farsæll fyrirliði bæði heima
og heiman, var Helga kona hans
•’nginn eftirbátur um myndar-
!ega hússtjórn, reglusemi og
myndarskapur var henni í blóð
borinn. Helga var prúð og kurteis
1 allri framkomu, fáorð en gagn-
irð, en afkastaði miklum verk-
um í kyrþey. Það var umsvifa-
mikið, Miðeyjarheimilið í þeirri
“■íð, búið stórt, mannmargt og
mikill gestastraumur, því marg-
!r áttu erindi við Einar bónda.
mannssvipnum, sem hún átti í
svo ríkum mæli. Maður fann, að
af svona fasi og verkum er hollt
að læra. — Það er ekki sama
með hverjum maður ferðast eða
hverjum maður kynnist. Og þar
sem Helga batt kunningsskap
sinn við, sýndi hún órofa tryggð,
sem ei varð um þokað.
Miðeyjarhjónum, Helgu- og
Einari, varð., 6 barna auðið, 5
drengir og ' 1 stúlka, yngsta
drenginn, Magnús að heiti,
■misstu þau uppkominn, mesta
efnispilt, en lifandi eru: Árni,
fyrrverandi 'bóndi að Miðey nú
stöðvarstjóri 4 Hvolsvelli, ísleif-
ur, starfsmaður við Kaupfélag
Hallgeirseyjar, Ágúst, fyrrver-
andi kaupfélagsstjóri við Kaup-
félag Hallgeirseyjar og Halldór,
búsettur í Reykjavík og Sigríður,
sem á heima í Vestmannaeyjum.
Helga sál. var fyrir stuttu flutt
úr sveit okkar, Landeyjunum, til
barna sinna, sem í Hvolhreppi
búa, en dvölin varö þar stutt,
því að dagar hennar mátty að
heita taldir, þegar hún flutti
héðan á braut. Á síðastliðnum
vetri fór hún suður til Reykja-
víkur að leita sér lækniriga, en
því varð ekki við bjargað, og lézt
hún þar eftir stutta dvöl og flutt
lieim liðið lík, að bústað Árna
sonar hennar að Hvolsvelli, og
var útför hennar hafin þaðan
af börnum hennar með hinni
mestu rausn og myndarskap. Og
sást þar bezt hver ítök Helga
heitin átti í hugum samferða-
manna sinna. Ég minnist ekki
að hafa komið að fjölmennari
jarðarför. Húskveðjuna flutti
séra Erlendur í Odda, en kirkju-
ræðu að Stórólfshvoli flutti séra
Jón Skagan á Bergþórshvoli, og
kveðjuorð í Ijóðum flutti og orti
Elímar Tómasson kennari. Þessi
kveðjuorð voru send frá vinkon-
um Helgu sál., sem í Landeyjum
búa og kynntust henni þar. Síð-
var haldið af stað með þessa
stóru líkfylgd niður að Voðmúla-
stöðum og þar beið hennar síð-
asta hvílurúmið við hlið eigin-
manns og foreldra hennar. Ég
hygg, að um þessa síðustu á-
kvörðun hafi mátt segja: „Röm
er sú taug, sem rekka dregur
föðurtúna til.“ Voðmúlastaðir er
næsta jörð við ættaróðal hennar,
Kanastaði. Þessar samliggjandi
jarðir eru fagrar, það eru sléttar
og fagrar grundir milli bæja
þessara, en fjallafaðmurinn fag-
ur og tignarlegur í baksýn.
Ég get vart endað þessu örfáu
minningarlínur, að minnast ekki
þess, að á síðastliðnu sumri 1943,
lézt ein af þessum merku Kana-
staðasystrum, Þórunn ísleifs-
dóttir, kona Bergsteins Ólafs-
sonar oddvita að Árgilsstöðum í
Hvolhreppi. Ég man þá tíð, að
Þórunn heitin þótti eiga í rík-
um mæli ýmsa þá kvenkosti, er
hafa þótt prýða hina merkari
tegund kvenna. Þórunn var flug-
gáfuð kona, enda var gaman að
tala við hana um liðna tíð og
liðnar sagnir. Og myndarskap í
verkum og reglusemi, sem ég
tel hafa verið vöggugjöf Kana-
staðasystkina, var Þórunn ekki
afskipt. Þau Árgilsstaðahjón,
Þórunn og Bergsteinn, skila þjóð
sinni 2 efnis mönnum, Gissuri
hæstaréttardómara og Ólafi, sem
er heima að Árgilsstöðum.
Gissurs og ísleifs nafnið hefir
lengi lifað í ætt þessari og þótt
farsælt, enda herma mér gaml-
ar sagnir, að nöfn þessi séu
runnin frá hinum merka kirkju-
höfðingja Gissuri ísleifssyni,
biskupi og þeim merku mönnum.
Við, sem vorum samferða þess-
um Kanastaðasystkinum mikið
af braut ævinnar, bæði við
bænastundir kirkjunnar og á
ýmsum öðrum stöðum, þökkum
því samveruna, þökkum tryggð-
ina, sem það sýndi samferða-
fólkinu meðan hægt var að ná
samfundum. Nú skiljast leiðir
smátt og smátt í bili, en handan
við hafið mikla hittumst við
máske aftur og höldum bæna-
stund í því húsi, sem ekki verð-
ur frá okkur tekið.
í guðsfriði, góðu systur.
Guðni Gíslason.
Tíðíndi írá 7. ílokksþingí
Framsóknarmanna
ásamt greinargcrð eftir Dermann Jónasson
formann Framsóknarflokksins
og myndum frá flokksþinginu, fást í bókaverzlunum í Reykjavík
og bókaverzluninni Eddu á Akureyri. Einnig send um land allt
gegn eftirkröfu frá skrifstofu Framsóknarflokksins í Edduhús-
inu, Reykjavík. Verð kr. 5,00.
Allir, sem um stjórnmál hugsa, verða að eignast þetta rit.
Sú húsmóðir, sem hefir alla um-
-já á mannmörgu og umsvifa-
■niklu heimili, og mikla gesta-
nauð að auki, leysir það allt vel
af hendi eins og Helga gerði, er
3f að er gáð, meir en meðalkona
til afkasta, enda mátti segja, að
verkin lékju í höndum hennar.
hvort sem það voru hin algengu
heimilsstörf eða hún sneri sér
til að sníða og sauma. Og hún
"ar svo flínk við þess háttar
störf, að hún var eftirsótt meðan
heilsan leyfði og hún gat á verki
tekið. Það v.ar vandvirknin, sem
einkenndi alla hennar vinnu,
enda bar hún með sér snyrti-
mennskuna hvar sem hún fór.
^egar maður var í návist Helgu
var eins og maður væri í skóla.
maður gat ekki annað en veitt
háttprýðinni eftirtekt, og fyrir-
róts- og byltingatímum, sem
sögur fara af?
Væri ekki rétt að lagfæra
margt af því, sem hér hefir ver-
ið að fundið, ásamt fleira, og
sjá svo, hvort koma þarf til bar-
daga á milli fjölmennra stétta í
bjóðfélaginu?
14. júní 1944.
Guðjón F. Teitsson.
\