Tíminn - 17.11.1944, Blaðsíða 3

mh
97. blað
J\IV, föstndagiim 17. nóv. 1944,
395
Olafur Jóhannesson:
Samvinna í sjávarútvegsmálum
Bændur voru brautryðjendur
samvinnustefnunnar hér á lándi.
Þeir stofnuðu fyrstu samvinnu-
félögin og voru framan af helztu
viðskiptamenn og stuðnings-
menn þeirra. Hlutverk sam-
vinnufélaganna fyrir íslenzku
bændastéttina hefir verið tví-
þætt frá öndverðu. Þau hafa
bæði annazt um útvegun á
neyzluvörum og séð um sölu á
afurðum. Víðast hvar hefir sama
félagið haft þetta hvorttveggja
með höndum. Sums staðar hefir
þó starfsemi þessi verið greind
í sundur og mynduð sérstök sölu-
félög framleiðenda, til dæmis
sláturfélög. Segja má, að hvort-
tveggja hafi gefizt vel, en hið
fyrrtalda þó betur. Fer þó slíkt
eftir staðháttum og öðrum at-
vikum.
Þýðing samvinnunnar fyrir
bændur hefir verið mikil. Talið
er, að fyrstu ísl. samvinnufélögin
hafi lækkað verðið á útlendum
varningi um 20—30%. Verðlag á
afurðum þeim, er þau höfðu til
sölumeöferðar, hækkaði að mun.
Réði þar mestu um aukin vöru-
vöndun. Þó að beinn verðmun-
ur hafi síðar farið minnkandi
af -eðlilegum ástæðum, eftir því
sem kappfélögunum hefir vaxið
fiskur um hrygg, hefir þó jafn-
an verið sama sagan, þ. e., að
kaupfélögin hafa haldið verðlagi
á hinum útlenda varningi niðri
en greitt sannvirði fyrir afurð-
irnar. Má því fullyrða, að bætt-
ur efnahagur, betri líðan, auk-
in menning og meirf mann-
dómur fólksins í sveitunum eigi
fyrst og fremst rætur sínar að
rekj a til samvinnuf élags-
skaparins.
Samvinnustefnan hefir smám
saman fært út kvíarnar hér á
landi. Nú eru ekki aðeins bænd-
ur í samvinnfélögunum. íbúar
kauptúna og kaupstaða, verka-
menn, sjómenn og aðrir, hafa
bætzt í hópinn. í samvinnufé-
lögunum eru því nú menn úr
öllum stéttum þjóðfélagsins.
Við sjávarsíðuna hefir þó
starfsemi samvinnufélaganna
einkum beinzt að neytendum, þ
e. að sölu á neyzluvörum. Hins
vegar hefir þeirra gætt þar
minna sem sölufélaga á fram
leiðsluvörum, nema að því leyti,
sem þau hafa selt landbúnað
arvörur. Sömuleiðis hefir þess
gætt fremur lítið, að þau útveg-
uðu þar nauðsynjar til fram-
leiðslu, útgerðar eða iðnaðar.
Enn á því samvinnustefnan að
nokkru leyti óunnið land við
sjávarsíðuna, einkum á meðal
útvegs- og fiskimanna. Það
landnám má ekki dragast öllu
lengur.
Allir viðurkenna, að sjórinn i
kringum strendur þessa lands
sé guilnáma þess. Sjávarútveg
urinn er og hlýtur að verða ein
meginstoðin undir gengi þjóðar-
innar í framtíðinni.Nokkur und-
anfarin ár hafa verið einstök
góðæri og gróðaár fyrir þann
atvinnuveg. Enginn má þó ætla,
að slíkt vari að eilífu. Allar lík-
ur benda einmitt í þá átt, að það
fari að taka enda og að brátt
taki að blása á móti. Þá má gera
ráð fyrir, að útvegsins bíði erf
ið ár. Útgerðarmenn og fiski
menn þurfa þá sennilega að
halda á öllu sínu, til að geta
halðið í horfi og búið við þau
lífskjör, sem landsmenn hafa lif-
að við hin síðustu ár. Engu
skal um það spáð, hvort slíkt
tekst eða eigi. Utanaðkomandi
og okkur óviðráðanleg atvik ráða
þar svo miklu um.
En hér skal á því vakin at-
hygli, að útvegsmenn og fiski-
menn eiga enn eftir eitt bjarg
ráð, sem þeir hingað til hafa
látið ónotað að mestu. Það er
samýinnan eða samvinnufélags
skapurinn. Þeir geta losað sig
við milliliðina og milliliðagróð'
ann. Með samstarfi og samtök'
um geta þeir tekið í sínar hend-
ur verzlun á nauðsynjum út
vegsins og tryggt sér þær fyrir
sannvirði. Á sama hátt geta þeir
tekið sölu og vinnslu afurða
sinna i eigin hendur og tryggt
sér sannvirði fyrir þær.
Hér er ekki um neiná smá-
muni eða hégóma að ræða
Vörur þær, sem til útgerðarinn-
ar þarf, eru miklar og margvís-
legar og kosta árlega stórfé. Má
þar til nefna allskonar veiðar-
færi, olíur, salt, vélar og vara-
hluti ýmiskonar o. fl. o. fl. Verzl-
un með þessar vörutegundir
hefir að mestu leyti verið í
höndum einstaklinga og félaga,
sem hafa, rekið hana í atvinnu-
og ágóðaskyni, án þess að hafa
hagsmuni útgerðarinnar fyrst
og fremst fyrir augum. Þó hefir
lítið eitt af þessari verzlun verið
í höndum vkaupfélaga og sam-
vinnufélagá og samtaka útgerð-
armanna.
Verzlun með allar þéssar vöru-
tegundir ætti að vera í hönd-
Ólafur Jóhannessqii
um útgerðarmanna og sjó-
manna sjálfra og miðast fyrst
og fremst við það, hvað þeim að-
ilum væri hagkvæmaSt og
heppilegast. Hverjum einstök-
um er þetta ofviða. En með
samvinnu og samstarfi er þess-
um aðilum auðvelt að leysa
þetta verkefni af hendi. Einkum
á þetta við smáútgerðarmenn og
sjómenn. Hinir stærri útgerðar-
menn þurfa síður samhjálpar-
innar og samvinnunnar með.
Þejr geta frekar staðið einir út
af fyrir sig.
Ef verzlun með nauðsynjar
útvegsins væri í höndunvsam-
taka , sjómanna og útgerðar-
manna, mundi útgerðinni árlega
sparast stórfé. Segja má, að slíkt
sé órökstudd fullyrðing. En ef
betur er að gáð, renná undir
hana margar stoðir. Lítum t. á.
á þá aðija, sem við þessa verzlun
hafa fengizt. Flestir þeirra, hvort
sem um einstaklinga eða félög
er að ræða, hafa stórgrætt, sbr.
t; d. olíufélög, veiðarfæraverzl-
anir, vélasölur o. fl. Hefir þó
verzlun með sumar þessar vöru-
tegundir átt við ýmsa erfiðleika
að etja upp á síðkastið. Þessi
verzlunarágóði mundi lenda hjá
útgerðarmönnum ‘og sjómönn-
um sjálfum, ef þeir eða samtök
þeirra önnuðust þessa verzlun,
því að vafalaust gætu samtök
eða samvinnufélög útvegsmanna
rekið hana á eins hagkvæman
hátt, eins og þeir aðilar, sem
annast hana nú. Hér er í raun
inni um svo augljósar stað
reyndir að ræða, að óþarft ætti
að vera að eyða að þeim mörg
um orðum.
Um afurðasölu sjávarút-
vegsinS gegnir nokkuð svipuðu
máli. Að vísu hafa útgerðar-
menn haft með sér nokkur sam-
tök um afurðasöluna, einkum
fyrir sty^jöldina. Lítt munu þó
þau samtök vera eða hafa ver-
ið með samvinnusniði. Nokkur
kaupfélög hafa einnig annazt
um sölu þessara afurða fyrir fé-
lagsmenn sína. Samt sem áður
hefir meiri hlutinn af þessari
verzlun verið I höndum ann
arra en hlutaðeigandi fram
leiðenda. Að vísu hefir sérstakt
ástand ríkt í þessum efnum
styrjaldarárin og ríkisvaldið
haft af þeim meiri afskipti en
líklegt er að í frapatiðinni verði,
enda hafa öll viðskipti verið
hneppt í ákveðna farvegi og
aðrar leiðir lokaðar. En sem
sagt: skipulagþessara mála virð-
ist enn vera langt frá því að
vera komið í æskilegt horf.
Iðnaður í sambandi við sjáv-
arútveginn er og að verulegu
leyti í höndum annarra en út
gerðarmanna og .sjómanna, t. d.
eru flest hraðfrystihúsin, þegar
frá eru skilin hraðfrystihús
kaupfélaganna, eign sérstakra
hlutafélaga, sem útgerðarmenn
eiga' að vísu að jafnaði eitthvað
í, en sem standa þó ekki í beinu
sambandi við útgerðina. Virðist
þó eðlilegast, að hraðfrystihúsin,
sem eiga að vera rekin í þágu
útgerðarinnar á líkan hátt og
mjólkursamlög í þágu mjólkur-
framleiðenda og kjötfrystihús í
aágu kjötframleiðenda, væru
eign samvinnufélaga útgerðar-
manna og sjómanna. Að öðrum
kosti er eigi unnt að tryggja
framleiðendum, útgerðarmönn-
um og sjómönnum, rétt^erð fyr-
ir framleiðslu þeirra.
Á meðan rframleiðendurnir
annast ekki sjálfir um vinnslu
og sölu afurða sinna, geta þeir
búizt við því, hvenær sem er, að
jeir aðilar, sem annast þau mál,
geri sín á milli samtök um að
halda verðinu niðri.
Niðurstaða hlutlausra hug-
leiðinga um þessi efni hlýtur að
verða sú, að útgerðarmenn og
sjömenn ættu sem fyrst að taka
samvinnuna í sína þjónustu og
taka verzlunina með nauðsynj
ar útvegsins og afurðasölu og
afurðavinnslu í eigin hendur.
Með því geta þeir sparað marg-
ar krónur, sem ekki er ósenni-
legt, að full þörf verði fyrir á
næstunni. Er líklegt, að augu
sjávarbænda fari að ljúkast upp
fyrir þessari staðreynd. Bendir
ýmislegt í þá átt. Með lögunum
um olíusamlög, er samþykkt
voru að tilhlutan fyrrvérandi
atvinnumálaráðherra, hefir stórt
spor verið stigið í rétta átt. Á
næstu árum munu verða stofnuð
olíusamlög víðsvegar um landið.
Meira samstarf og fleiri samtök
munu fylgja á'eftir.
Álitamál getur verið í hvaða
formi þessi samvinna í sjávar-
útveginurh skuli vera. Hugsa
mætti sér, að kaupfélögin önn-
uðust þessa starfsemi. Yrði þá
þetta ein grein hinnar fjöl-
breyttu starfsemi þeirra. Væri
þá eðlilegast, að . innan þeirra
yrðu mynduð sérstök útgerðar-
samlög. í útgerðarsamlaginu
væru aðeins útgerðarmenn. Út-
gerðarsamlögin ættu svo að fara
með sérmál útgerðarinnar á
sama hátt og mjólkursamlag fer
með sérmál mjólkurframleið-
enda.
í öðru lagi má hugsa sér, að í
þessu skyni séu mynduð sérfélög,
samvinnufélög útgerðarmanna.
Á milli hinna einstöku félaga
yrði svo samstarf og samband,
annað hvort þannig að þau
gengu í Samband ísl. samvinnu-
félaga eða að þau mynduðu sér-
stakt samband — samband út-
gerðarsamvinnufélaga.
Hvaða leið verður valin í þessu
efni, fer að sjálfsögðu eftir þvi,
hvort útvegsmenn teldu sér hag-
kvæmara og heppilegra. En líkur
eru til áþ heppilegast sé, að öll
BOKMENNTIR OG LISTIR
Lístsýning tveggja kvenna
þessi samvinnufélög yrðu inn-
an heildarsamtaka samvinnu-
manna.
Hér hefir aðeins verið rætt um
samvinnu í verzlun. En sam-
vinna í framleiðslunni getur líka
komið til greina. Væri ekki að
ýmsu leyti æskilegt að sjómenn-
irnir ættu skipin, sem þeir fiska
á, og þeir og aðrir, sem vinna við
útgerðina í landi, geríiu skipin
út í sameiningu? Þá væru þeir
eigin atvinnurekendur, bæru úr
býtum sannvirði vinnu sinnar á j
hverjum tíma og hefðu ótví-
ræðra hagsmuna að gæta í sam-
bandi við útgerðina. Vinnudeil-
ur væru úr sögunni á þeim vett-
vangi. Fengi ekki einstaklings-
framtakið einmitt að njóta sín
í þessu formi?
Þessir hlutir geta ekki gerzt
nema með samstarfi og sam-
tökum sjómanna, með einhvers
konar samvinnufélögum þeirra.
Vitaskuld eru á þessu margir
erfiðleikar. Því þýðir ekki að
neita, heldur verður að reyna að
gera sér ljóst, hvernig unnt er
að sigrast á þeim.
Vel má vera, að hreint sam-
vinnufélagsform, eða^ins og það
hefir tíðkazt hér, eigi ekki að
öllu leyti við. Þá verður að
breyta því og laga það eftir að-
stæðunum og í samræmi við það,
sem reynslan kennir.
Ýmsir telja ríkis- eða bæj-
arútgerð heppilegasta. Ekki skal
því neitað, að svo kunni að vera
í vissum tilfellum. En í því til-
felli, að skip eru gerð út af ríki
eða bæjarfélagi, eru þau í raum-
inni gerð út af samfélagi sjó-
manna og annarra þegna þjóð-
félagsins. Ef slíkt getur gefizt
vel, hvers vegna skyldi þá ekki
gefast vel, að samtök sjómanna
sjálfra, sem við þennan atvinnu-
veg vinna og á honum hafa vit,
geri út. Vissulega mælir flest
með þvi, að það sé heppilegra.
Að svo stöddu skal ekki frek-
ar fjölyrt um þessa tegund sam-
vin!iu, en ekki er ólíklegt, að sjó-
menn fári að kynna sér hana og
fari að gera tilraunir í þá átt á
næstunni. Nú hafa þeir einmitt
margir hverjir eignazt nauðsyn-
legt stofnfé fil slíkra hluta.
Að lokum skal svo enn ítrek-
uð nauðsyn aukinnar samvinnu
í sjávarútveginum. Sjávarbænd-
urnir ættu sem fyrst að fylgja
fordæmi landbændanna og
stofna til þróttmikillar sam-
vinnu um útvegun nauðsynja til
útvegsins og sölu afurða sinna.
Sagan mundi endurtaka sig þar.
Meðal þeirra mundi samvinnan
einnig leiða til aukinnar og al-
mennari velmegunar,bættralífs-
kjara, meiri menningar og fé-
lagsþroska. Hér geta allir sjáv-
arbændur átt samleið, án tillits
til viðhorfs þeirra til annarra
mála.
Listsýningar eru nú aftur
hafnar í sýningarskálanum við
Kirkjustræti. Var fyrsta sýning-
in á þessum vetri opnuð á laug-
ardaginn var, og standa að
Freskómálverkin fyrir gafli skál-
ans sóma sér mjög vel. — Því
miður/ hefir blaðið eigi hand-
bæra neina mynd af listaverk-
um Gretu.

Mynd Gunnfríöar af móöur hennar
henni tvær listakonur, frú
Gunnfríður Jónsdóttir og frú
; Greta Björnsson. Eru þær báðar
framarlega í flokki hérlendra
listamanna. Verður sýningin að-
eins opin< til mánudags næst-
komandi.
Gunnfríður á tiu höggmyndir
á sýningu þessari. Er þar á með-
al hin mikla mynd hennar
„Landsýn", er gerð er út af þjóð-
sögunni um sýn þá, er skip-
brotsmenn sáu við Strönd í Sel-
vogi og bjargaði þeim heilum á
húfi úr háskanum. Þarna er
einnig fyrsta mynd Gunnfríð-
ar, Dreymandi drengur, mynd
af móður hennar og mynd af
Gunnari Björnssyni í Minnea-
polis, er vera mun eign mennta-
málaráðs.
Greta Björnsson sýnir 33 olíu-
málverk, 58 vatnslitamyndir, 24
teikningar og tvö freskómálverk.
Öll málverk hennar lýsa mik-
illi litagleöi og kvenlegum næm-
leik í vali þeirra og samstillingu.
Fjölbreytnin er á vissan hátt
mjög mikil, en blærinn ávalt
einkar þýður og hugðnæmur.
Alþýða manna hér á landi
hefir síðustu ár verið vakin til
aukins áhuga og skilnings á
myndlist. Gildir það þó ef til
vill sérstaklega um málara-
list. Hefir sýningarskálinn nýi
bætt mikið úr þeim erfiðleikum,
er listamennirnir áttu við að
etja um nothæft húsnæði til
listsýninga, og skapað almenn-
ingi betri skilyrði en- áður voru
fyrir hendi til þess að njóta að
nokkru listar þeirra. Næsta spor-
ið verður gott og myndarlegt
húsnæði handa listasafni ríkis-
ins, er verði almenningi opið á
hinum hentugasta tíma, og í
sambandi við það nauðsynleg
listkynning og listfræðsla. ,
Fólk utan af landi, er kemur
til Reykj avíkur þegar listsýning-
ar standa yfir, ætti ekki að láta
undir höfuð leggjast að koma á
þær, ef þeir mega nokkrá stund
missa til þess.
Og konurnar er sérstaklega
vert að minna á það, að það eru
tvær af fremstu listakonum
landsins, er pú sýna í sýningar-
skálanum. J. H.
Séra Jakob Jónsson:
Skáldið Einar H. Kvaran
Einar H. Kvaran var einn af síórskáldum þjóðarinnar,
merkur brautryðjandi og snillingur. En fæstar bóka hans
hafa verið fáanlegar síðustu ár, og mun unga kynslóðin
í landinu eigi þekkja rit hans sem skyldi. En nú í haust
gáf Bókaútgáfan Leiftur út ritsafn hans í sex bindum. Eru
þár í sögur hans, leikrit og ljóð. Sá Jakob Jóh.' Smári
um undirbúning þessarar útgáfu.
Séra Jakob Jónsson hefir látið Tímanum í té til birt-
ingar allrækilega grein um Einar H. Kvaran og skáld-
skap hans. Birtist fyrri hluti hennar hér neðanmáls í dag.
I.
Fyrir allmörgum árum var ég!
staddur á heimili Einars H.
Kvaran eina kvöldstund. Við
kaffiborðið bar margt á góma.
Tíminn var fljótur að líða. Ein-
ar og frú Gíslína voru manna
gestrisnust og yfir heimili þeirra
var hlýr og vingjarnlegur blær.
Húsbóndinn sjálfur var lífið og
sálin í samræðunúm. Og það
var sama hvort hann hlustaði
éða talaði. Andlitið var alltaf
lifandi. Skuggar alvörunnar og
bjarmi glaðværðarinnar liðu til
skiptis yfir ennið, — og þó er
mér minnisstæðast, hvernig eitt
lítið kýmnibros gat smábreiðst
út yfir allt andlitið. Oft var það
fyrirboði hnittinnar athuga-
semdar eða frásagnar um menn
eða atburði. Sagan var jafnan
sögð undur blátt áfram, án allr-
ar tilhneigingar til þess að gera
hana „spennandi“ með öfgum
eða ofurmælum. En snilldin
duldist engum, hvorki í orðfæri,
frásagnarstíl né framburði.
Áherzlá eins einsatk'væðisorðs
gat brugðið upp alveg sérstæðri
mynd. Ein stutt þögn gat skap-
að eftirvæntingu, sem gaf næstu
málsgrein tvöf^lt gildi. Þarna
fannst mér ég geta séð svo að
segja í einni svípan lykilinn að
frægð Einars H. Kvaran. Hann
Einar H. Kvaran
var afburða upplesari, og sögur
hans sennilega alltaf skrifaðar
upphátt, ef ég má komast svo
að orði. Það þarf ekki að blaða
lengi í bókum hans til að finna,
hve hin ritaða frásögn er svip-
uð mæltu máli, einföld og slétt.
Þó er fjölbreytnin mikil, og eft-
irtektarvert er það, að stöku
sinnum undirstrikar hann orð
— venjulega smáorð eins og t. d.
þáð. Þetta sýnir, áð honum hefir
sjálfum verið það ljóst, að til
þess að setningin nyti sín, þurfti
hún ekki aðeins að sjást, heldui*
heyrast. Til hins sama bendir
eitt af stíleinkennum Éinars/er
lýslr sér með endurtekinni
áherzlu á eitthvað'sérstakt at-
riði, þó með æ meiri þunga eða
víkkandi hugtaki. Á þessu ber
þegar í fyrstu sögum hans, er
hann ritar á skólaárum sínum
(„Orgelið‘\ „Upp og niður“). Þó
er yjðvaningsbragurinn á þeim
sögum augljós og stíllinn lítt
mótaður, svo að sá einn, sem
þekkir síðari rit höfundarins,
finnur þar votta fyrir a,ðdrag-
anda þeirra snilldarverka, er
hann átti eftir að rita. Loks veit
ég’ dæmi þess, að fólk, sem ekki
hafði orðið snortið af sumum
sögum Einars við eigin lestur,
varð hugfangið af að héyra hann
sjálfan lesa þær. Því fannst sem
ekki kæmi til fulls fram það,-
sem í sögunni fólst, fyr en farið
var að lesa hana hátt. Raunaf
á þetta við um sögur og ljóð
margra höfunda, og stafar að
sjálfsögðu oft af því, að fólkið,
sem ætlah að njóta skáldskapar-
ins, les aðeins með sjálfu sér en
ekki upphátt. Og| sumir sýnast
ekki hafá lag á þvi að hugsa sér,
hvernig setningin mundi hljóma,
ef hún væri sögð upphátt. Til
þess þurfa menn að æfa sína
innri heyrn betur en almennt
er gert. En fyrir slíkum lesend-
um þarf að opna dyrnar að
helgidómi skáldskaparins með
þvi að láta þá taka við hon-
um með hihni ytri heyrn. Og
þegar þær dyr voru opnaðar
með þeim töfrasprota, er Kvar-
an gat brugðið fyrir sig, var eng-