Tíminn - 02.02.1945, Blaðsíða 5

9. blað
TÍMINN, föstadagimi 2. febr. 1945
5
%
lJm þetta leyti fyrir 96 árum:
9
„Islenzk íunga í
íslenzkum kaupstad“
Það er 7. febrúar árið 1848.
Við erum stödd í litlu og óhrjá-
legu þorpi, sem stendur á lágu
eiði milli lítillar tjarnar og sjáv-
ar. Beggja megin byggðarinnar
eru grýttar hæðir, en fyrir landi
eru eyjar og nes, sem mynda
sund og voga, og handan þeirra
rís mikið og fagurt fjall, er blán-
ar í tæru skyggni vetrardags-
ins. Götur þessa þorps eru ekki
annað en miður þokkalegir stíg-
ir og troðningar, veigamestu
húsin lágkúrulegir timburkofar,
en torfkofar á öllum stigum
hrörnunar á víð og dreif. Meg-
inbyggingarnar virðast vera
tvær. Þær standa neðarlega í
eystri brekkunni, stórt timbur-
hús, sem nefnt er lærði skólinn,
og allmiklu nær sjónum lágt
en rambyggilegt steinhús, sem
við heyrum nefnt konungsgarð,
en einhver tæpir þó kannski
á, að hafi til skamms tíma verið
tugthús. Nokkru ofar í hæðinni
gnæfir ný mylla með stórum
-vængjum, en niðri í lægðinni,
skammt frá tjörninni, er kirkja
í smíðum. Vatnspóstar eru hér
og þar við göturnar, og þar eru
karlar og kerlingar á kreiki með
vatnsgrindur og skjólur, ein-
kennilegt fólk að útliti og hátt-
um. Kastast víða í kekki með
því, og eru þá ekki sparaðir
orðalepparnir. Ekki óvíða er á
ferli fólk með úttroðna mópoka
á bakinu. Það staulast áfram,
stynur og rausar við sjálft sig,
og við getum ekki varizt því að
hugsa, að þetta séu harla kyn-
legir kvistir á meiði þjóðlífsins.
Einhvers staðar heyrast strák-
ar söngla:
„Sæfinnur með sextán skó,
sækir vatn og ber út mó.“
Gamall maður bregður við og
lætur frá sér vatnsföturnar,
sem hann rog?ist með, en þegar
hann er albúinn til atlögu, eru
þeir, sem höfðu nafn hans, fóta-
búnað og atvinnu í flimtingum,
á bak og burt.
Allt í einu kveður við trumbu-
sláttur, og nú kemur fyrst hreyf-
ing á íbúa þessa fátæklega bæj-
ar. Yfirvöldin hafa gefið út mik-
ilvæga tilkynningu. Pólk hóp-
ast saman þar, sem auglýsing
hefir verið fest upp. Sumir stara
í þögulli forvitni á hin dular-
fullu tákn, sem skráð eru á
pappír yfirvaldanna. Aðrir
stauta sig fram úr þeim og
hreyfa kjálkana um leið og þeir
kveða að hverju orði. Þetta er
þá um íslenzkuna. „íslenzk tunga
á bezt við í íslenzkum kaup-
stað, hvað allir athugi.“ Og sá,
sem látið hefir festa upp þessa
auglýsingu, er fógeti bæjarins.
Þegar líður að kvöldi fréttist
um nýjar fyrirskipanir og regl-
ur. Þær snerta aðallega nætur-
vörðinn. Hann „skal hrópa á
íslenzka tungu við hvert hús.“
Það ér þegar orðinn talsverður
kurr út af þessum nýstárlegu
tilskipunum og fyrirmælum.
Mörgum líkar þetta stórilla, sum
um finnst það bein móðgun við
sig, og vesalings næturverðin-
um þykir se msitt virðulega emb-
ætti hafa verið stórum skert.
Það eru eiginlega flestir stein-
hissa á honum ,,Gunlögsen“.
En nú skulum við áður' en
lengra er haldið átta okkur full-
komlega á því, hvar við erum
stödd. Jú, við erum í Reykjavík,
höfuðstað íslands. En ansi er
þetta þorp ólíkt höfuðborginni,
sem við, Reykvíkingar nútím-
ans, höfum daglega fyrir aug-
um. En Reykjavík hefir þurft
skemmri tíma en 100 ár til þess
að fá á sig nýtt andlit. Hvert
nýtt ár hefir myndað nýjan
drátt í andlit höfuðborgarinnar
síðustu hundrað ár, og hinn fyrri
svipur hefir smámsaman máðst
brott.
Þetta ár, 1848, hafði öllum
aðalgötum fyrst verið nöfn gef-
ið og húsin við þær tölusett að
skipun Rosenörns stiftamtmanns
Mesta stórræðið, sem bæjar-
stjórn Reykjavíkur réðist í, var
þó að veita 100 ríkisdali til þess
að þrengja farveg lækjarins, er
rann úr tjörninni norður í sjó
og hækka götuna vestan hans.
íbúatalan var ekki nema um
1100, en eigi að síður var Reykja
vík landsins mikla Babýlon á
mælikvarða þeirrar tíðar. Helztu
borgarar bæjarins voru fáeinir
embættismenn og hinir dönsku
kaupmenn og þeirra fólk. Ann-
ars var bærinn byggður útvegs-
bændum og tómthúsmönnum,
sem áttu sífellt undir högg að
sækja um sjálfsögðustu réttindi
í bæjarfélaginu. Var einmitt
þetta umrædda ár tekin upp sú
nýbreytni, að tómthúsmmenn
skyldu kjósa einn mann af fimm
í bæjarstjórn. Voru þó 89 tómt-
húsmenn á kjörskrá, en borg-
arar svokallaðir, er kjósa skyldu
fjóra bæjarfulltrúa, vo'ru 58 á
kjörskrá.
Þá var málið, sem talað var
í Reykjavík, allt annað en glæsi-
legt. í barnaskóla bæjarins, sem
leið undir lok þetta ár vegna
fjárskorts, hafði kennslan að
mestu faríð fram á dönsku. Hin-
ir dönsku kaupmenn og skildu-
lið þeirra talaði vitanlega
dönsku, og alþýða manna, sem
leit upp til þessa fólks, reyndi
eftir getu að feta í fótspor þess.
En þótt viljinn væri góður, var
getan smá í þessu efni sem
mörgu öðru, og árangurinn af
þessari viðleitni varð eitthvert
hið argvítugasta hrognamál,
sem hugsast gat og nálgaðist
hvorki dönsku eða neitt sem vit
var í. Okkur veittist sennilega
næsta erfitt að skilja sumt af
fyrirrennurum okkar, er byggðu
Rvík fram um miðja nítjándu
öld, ef við mættum þeim eða
ættum við þá orðaskipti. En við
getum tekið’ okkur í hönd.„Pilt
og stúlku“ og kynnzt þar nokk-
uð málfárinu, hugsunarhætt-
inum og bæjarbragnum á þess-
um tfma.
Einn embættismanna í Reykja
vík um þetta leyti var Stefán
Gunniaugsson land- og bæjar-
fógeti. Hann hafði áður verið
sýslumaður í Gullbringu- og
Kjósarsýslu, og þá gegnt land-
fógetaembætti um skeið, en fékk
árið 1838 leyfi konungs til þess
að hafa embættaskipti við
Morten Tvede, er tveimur árum
fyrr hafði tekið við land- og bæj-
arfógetaembætti. Stefán var öt-
ull maður og athafnasamur, en
andstæðingum hans þótti hann
ekki ætíð sjást fyrir. Hann gerði
virðingaverða tilraun til þess að
bæta löggæzluna í bænum, þótt
ekki bæri hún glæsilegan árang-
ur. Fékk hann hingað danskan
lögregluþjón, Hendriksen að
nafni. Gegndi hann hér störfum
í sextán ár, en var þá loks vikið
frá embætti, enda gerzt margoft
sekur um ýmis konar brot á
lögreglusamþykktinni og sætt
sektum fyrir. Meðal annars seldi
hann áfengi á laun, efndi til
miður vel þokkaðra dansleikja
í yfirréttarstofunni og margt
fleira, er ekki verður hér talið.
Drykkjuskapur var ekki lítill
í bænum um þessar mundir.
Stefán Gunnlaugsson var hins
vegar bindindissinnaður. Hafði
hann farið utan og dvalið í
Kaupmannahöfn í eitt ár eftir
að hann tók við embætti, og þá
gengið í „Hið íslenzka hófsemd-
arfélag," sem landar í Höfn
stöfnuðu 1843. Nokkru eftir
heimkomuná gekkst hann fyrir
stofnun almenns bindindisfélags
í Reykjavik og gekk um þær
mundir allhart fram gegn
drykkjuskapnum. Gaf hann þá
meðal annars út tilkynningu
þess efnis, að drykkju- og ó-
reglumenn og þeir, sem leggðu
i vana sinn að hanga allar stund-
ir í búðunum (en þá var staupa-
sala tiðkuð), yrðu „skrifaðir í
bók“ og fengju engan styrk úr
fáfækrasjóði, þótt þess yrði
leitað.
En það embættisverk hans,
sem mestan styr vakti,' var þó
tilskipun sú um íslenzkuna, er
hann gaf út og lét boða með
trumbuslætti hinn 7. febr. 1848,
eins og áður var vikið að. Kaup-
mönnum bæjarins fannst henni
stefnt gegn sér og brugðust reiðir
við. Margir studdu þá, annað
tveggja til þess að þóknast þeim
eða fyrir fordildar sakir. Þetta
fólk hafði myndað sér þá skoð-
un, að það væri fínt og fyrir-
mannlegt að tala hrognamálið,
sem það hafði tamið sér, og
þótt nokkuð væri farið að rofa
til í þessu efni um miðja
(Framhald á 7. síðu)
Vilhelm M.oberg:
Eiginkona
FRAMHALD
líka að vera hægt að notast við þær á kvöldin. Og satt að segja
tutlaði hún úr þeim hvern dropa, aldrei þokuðu júfrin meira en
þegar hún hafði mjólkað kýrnar. Þóru fannst hún ranglæti
beitt: Það hafði aldrei verið kvartað yfir verkunum hennar fyrr. i
En Margrét hafði nú einu sinni uppgötvað, að vinnukonan |
mjólkaði illa, og þá varð ekki neinum mótbárum við komið. Ög
um mjólkina varð að hugsa vel. Og svo fer hún sjálf niður í
espilundinn, þegar komið er undir sólarlag.
Hún hafði farið til kirkju, — setið þar í svörtum klæðum og
hlýtt á prédikun prestsins. Hún var hrædd og iðrandi og reiðu-
búin til yfirbótar, og hún vildi heyra hvert orð prestsins og vita,
hvort það gæti ekki komið henni að haldi. Hún ætlaði að festa
sér í minni þessi orð; þau skyldu vera tiltæk, þegar hún þyrfti
þeirra við. Hún ætlaði að tefla þeim fram, þegar hin hræðilega
freisting steðjaði að henni. En hún varð fljótt fyrir sárustu von-
brigðum þarna á kirkjubekknum. Annaðhvort gat hún ekki
hlustað á réttan hátt eða þá það var dautt orð, sem fram gekk
af munni prestsins. Já, hún vissi ekki, hvort var, þegar hún fór
út úr kirkjunni. Hún náði ekki tökum á hinu heilaga orði; það
hvarf, það leystist sundur, það féll dautt. Það vildi ekki vera
hjá henni; annað hvort gat það ekki fest rætur í higu unga
brjósti hennar eða þá það var hún, sem ekki gat meðtekið það.
Hún heyrði orðið, en hún kannaðist ekki við það. Það gat ekki
þrengt sér inn í hjarta hennar, það lægði ekki öldur blóðsins.
Það bergmálaði í hvelfingu kirkjunnar eins og einhverju óend-
anlegu tómi, en þegar bergmálið var hljóðnað, var allt á bak
og burt. Og fór straumur lífsins um hana, jafn ungur og heitur
og svellandi og áður. Svartur upphlutur byrgði barm hennar,
en þar inni fyrir dunaði blóðið jafnt máttugt og áður.
Og næstu daga náði ástríðan tökum á henni. Hákon hafði
breitt út faðminn á móti henni og snortið hana — og þar með
var hún ánetjuð í einhverju, sem ekki stoðaði að reyna að
sleppa úr. Sá máttur, sem hún hafði treyst á, var ímyndun.
Það hafði verið sjálfsblekking, þegar hún reyndi að telja sjálfri
sér trú um, að hún gæti mætavel lifað án Hákonar. Nokkrir
dagar liðu án þess að hún sæi hann, — og það var nóg til þess
að færa henni heim sanninn um það, hvað hún þarfnaðist.
Hákon sást ekki framar. í hans stað kom Elín á hverju kvöldi
til þess að sækja mjólkina. Og Margrét upþgötvaði það skyndi-
lega, að henni var bölvanlega við vinnukonu Hákonar. Elín hafði
svo sem aldrei gert henni neitt til miska, og þó fannst henni
þessi manneskja hljóta að vera illa lynt. Átti hún ekki einhverja
skríðandi slægð í fairi sínu, þessi hörundsblakka kona? Ef til vill
stafaði þetta af því, að Margrét hafði aldrei getað treyst brún-
eygu fðlki: Það var eins og það lúrði á einhverju bak við þessi
dökku augu.
Og var það ekki illkvitnislegt af Elínu að koma kvöld eftir
kvöld, þegar hún beið þess með öndina í hálsinum að Hákon
kæmi? Margrét gat ekki skilið það, hvers vegna stelpan
þurfti alltaf að vera á varðbergi, reiðubúin til þess að sækja
mjólkina og valda henni þessum vonbrigðum. Hún hugleiddi það,
hvort hún hataði ekki Elínu. Því að ef hún hefði ekki verið til,
þá myndi Hákon ekki hafa haft neinn til þess að senda. Þá
myndi hann hafa komið sjálfur. Auðvitað skipaði húsbóndinn
henni að fara, en óþokkaskapur var þetta samt sem áður gagn-
vart Margréti ....
Já, þessi ástríða olli henni sársauka. Það var eins og henni
væri það óviðráðanleg nauðsyn að hafa Hákon hjá sér til þess
að horfa á hann, — ef hún átti á annað borð að öðlast frið.
Hún vill fá vilja sínum framgengt: Hann á að koma, og hann
á að sefa kvöl hennar með því að sýna sig. Hún vill vera í ná-
vist hans stutta stund á hverjum degi. En það skal ekki gerast
r.eitt ljótt, nei, aldrei framar — honum skal ekki leyfast að
snerta hana. Þau geta notið sameiginlegrar gleði án þess að
aðhafast það, sem ekki er fallegt. Já, það er Margrét sann-
færð um. Og þá skal allt verða gott aftur. Hún verður aftur
glöð, og hún mun jafnframt öðlast hreina samvizku. Hákon á
að koma og fara eins og áður. Það ætlar hún að segja honum,
og hann mun láta að orðum hennar, ef hann ber hamingju
hennar fyrír brjósti.
Og svo fór hún til kúnna niðri á lækjarbakkanum; því varð
ekki á móti mælt, að Þóra hreytti kýrnar ekki nógu vel.
Ef til vill dregur rauðköflótt skýlan á höfði Margrétar að sér
athygli augna, sem eru að svipast eftir henni, og það þótt um
fjarlægð sé, eða kannske vill svo ti.l, að Hákon á þarna leið um.
En hvernig sem í því liggur, þá sér hún Hákon allt í einu fáein
skref frá sér. hvernig getur nokkur maður glatt annan með því
ein að birtast honum?
Margrét stendur við eina björkina með kaðalspotta í hend-
inni; hún ætlar að binda kú, sem ekki vill standa kyrr. Fingur
konunnar fitla við harðan hampinn — eins harðan og arm-
vöðva sterks karlmanns. Hákon sér hreyfingar fingranna, þeg-
ar hún reynir að leysa hnút, sem er á spottanum. Hún getur
aldrei leyst samanrekinn hnút með þessu lagi. Fingur hennar fitla
allt of mjúklega við kaðalinn. Þetta eru ekki réttu handtökin.
Það er eins og hún sé að gera gælur við hann! Og sársaukinn
læsist um handlegginn á honum við þessar gælur.
Hnúturinn á kaðlinum verður að samanherptri vöðvaflækju
— þarna stendur Margrét og strýkur karlmannshandlegg. Há-
kon hjálpar henni að leysa hnútinn, og meðan hann er að því,
finnur hann, hvernig fingurgómar hennar funa.
— Margrét, segir hann.
Og nú ætlar hún að svara og segja allt, sem hún hefir hugsað
sér: Allt á að vera eins og það var, hún vill, að þau hittist, og
þau eiga að vera góðir vinir og grannar, en hann verðfír líka að
sætta sig við það. Og ef hann vill henni vel, þá lætur hann sér
þetta nægja. Þá sækist hann ekki eftir því að gera hana að
skækju.
En nú hefir hún heyrt nafn sitt hvíslað í annað sinri, og hún
man ekkert af þessu. Hún stendur þarna rjóð í kinnum, höndin
læsist um björkina í krampakenndu taki, eins og hún þurfi að
ríghalda sér, og hún segir ekkei’t af þessu. Hún spyr bara lágri,
hásri röddu: '
— Hvað hefir þú gert?
— Ertu hrædd?
— Þú skalt ekki vera kvíðafull.
Saqa barnanna:
JÚLLl OG DÚFA
Eftir JÚI\T SVEIIKSSON.
Freysteinn Gunnarsson pýddi
. í *. •
Dúfu kvöddum við sérstaklega vel. Við klöppuðum
og strukum henni og gerðum gælur við hana. Að end-
ingu báðum við hana að varast vondan félagsskap. Það
væri bezt fyrir hana að eiga ekkert við áflogakragana,
sem alltaf vildu vera að stangast.
Síðan lögðum við af stað heim ásamt sauðamönnun-
um og fjárhundunum.
Dúfa stóð lengi ein sér og mændi á eftir okkur.
Líklega þótti henni vænna um okkur en félaga sína.
Hinar kindurnar voru nú allar farnar að bíta í óða
önn.
Fram undir kvöld átti féð að vera á beit. Þá átti að
reka það heim aftur og hýsa það.
En margt fer öðruvísi en ætlað er.
III. HRÍÐIN.
Oft eru veðrabrigðin snögg og hastarleg á íslandi, ekki
sízt á veturna.
Sjaldan hef ég þó vitað eins ofsalegar veðrabreyting-
ar og þær, sem urðu daginn þann, sem við rákum féð
á beit í fyrsta sinn. Allt hafði gengið vel og friðsamlega,
og nú vorum við komin heim og sátum inni í baðstofu
að borða miðdegismatinn.
Allt í einu var eins og bylur dytti af húsi. Vindhljóðið
þagnaði, og um íeið dimmdi í lofti skyndilega.
Nú leizt okkur ekki á blikuna.
Fólkið rauk á fætur, og einn piltanna hljóp út á hlað.
Hann kom jafnharðan inn aftur og kallaði inn í bað-
stofuna:
„Stórhríð! Hann er að skella á með stórhríð!“
„Guð almáttugur," heyrði ég að ein stúlkan sagði,
„þá er allt um seinan.“
Vinnumennirnir fóru í vetrarúlpur sínar og settu á
sig lambhúshetturnar.
Síðan fóru þeir út og við börnin á eftir þeim.
Við stöldruðum við og gáðum til veðurs.
Það var orðið diihmt í lofti.. Kolgráir skýbólstrar
grúfðu yfir öllu, hvert sem litið var. Það var ekki um að
villast, hann var að skella á með blindbyl. Útlitið var
ískyggilegt.
Júlli skimaði vandlega í kringum sig. Allt í einu kall-
aði hann upp:
„Sjáið þið, hvað hann syrtir að. Flýtið þið ykkur nú.
Við verðum að fara og bjarga fénu. Hann getur skollið
á, þegar minnst varir.“
Húsbóndinn stóð hjá, áhyggjufullur á svip.
„Ég held, að þið ættuð ekki að fara,“ sagði hann dauf-
lega. „Það væri teflt á tvær hættur. Við verðum að láta
fara eins og fara vill um féð.“
En Júlli sat fast við sinn keip.
„Ef enginn fæst til að fara með mér,.þá fer ég einn,“
sagði hann.
Tilkynnmg frá TVýhyggingarráði
Umsóknir um
Sí skískip
Nýbyggingarráð óskar eftir þvi að allir þeir, sem
hefðu í hyggju að eignast fiskiskip, annaðhvort með
því að kaupa skip, eða láta byggja þau, sæki um inn-
flutnings- og gjaldeyrisleyfi til Nýbyggingarráðs fyr-
ir marzlok þ. á.
I \ %
Umsóknum skulu fylgja upplýsingar, svo sem hér
segir:
a. Ef um fullsmíðað skip er að ræða: aldur, smá-
lestatala, skipasmíðastöð, fyrri eigendur, vélar-
tegund, veiðiútbúnað og annan útbúnað, verð,
greiðsluskilmála o. s. frv.
b. Ef um nýsmíði er að ræða, sem óskað er eftir
innan lands eða utan: stærð, gerð, tegund, vélar-
tegund, hvort samninga hafi verið leitað um smíði
og hvar, verðtilboð, greiðsluskilmála o. s. frv.
Taka skal fram, ef óskað er aðstoðar Nýbyggingar-
ráðs við útveguu skipanna.
Nýbyggíng'arrád.
I