Tíminn - 11.02.1947, Blaðsíða 2

2
TÍHirVX. þriðjudaginn 11. felir, 1947
28. blatS
*
PÁLL ÞORSTEINSSON:
Sveit og bær
V. Sveltar- og'
Þriðjudafiuv 11. febr.
Nú eða aldrei
í málefnasamningi hinnar
nýju stjórnar er því lýst yfir, að
„stefna hennar sé að vinna að
því af alefli að stöðva hækkun
dýrtíðar og athuga möguleika á
lækkun hennar“ í samráði við
fulltrúa launamanna og fram-
leiðenda. Þá heitir stjórnin því,
að „greiða niður fyrst um sinn
vöruverð af ríkisfé, svo mikið,
að vísitalan hækki ekki frá því,
sem nú er.“ Af beinum dýrtíðar-
ráðst^funum, sem greindar eru
f málefnasamningnum, má sér-
staklega nefna örugga skipan
á fjárfestingunni, endurbætur á
innflutningsverzluninni og
strangari verðlagshömlur.
Þær raddir hafa heyrzt, að
með þessari stefnuyfirlýsingu
ríkisstjórnarinnar sé markið
ekki sett tiltakanlega hátt í
dýrtíðarmálunum. Einkum hefir
verið ymprað á þessu í Mbl„ sem
nú læzt vilja miklu róttækari
aðgerðir í dýrtíðarmálunum en
þetta, þótt það hafi hingað til
varið af alefli þá stjórnar-
stefnu, er miðað hefir markvisst
að auknlngu dýrtðarinnar.
Ef menn virða fyrir sér þróun
undanfarinna ára, munu þeir
fljótt komast að raun um, að
það eitt er mikilvægur áfangi-í
dýrtíðarmálunum, ef ríkisstjórn-
inni heppnast að stöðva vöxt
hennar. Hefði dýrtíðin verið
stöðvuð haustið 1944, eins og
Framsóknarmenn beittu sér fyr-
ir, myndi vísitalan nú vera rúm-
um 40 stigum lægri en hún er,
og grunnkaup og afurðaverð
stórum lægra. Hagur atvinnu-
veganna myndi þá miklu betri
og bátaútvegurinn hefði þá ekki
þurft á ríkisábyrgðinni að
halda. Væri dýrtiðin ekki stöðv-
uð nú, eru allar líkur til, að
vísitalan myndi ekki aðeins
hækka um önnur 40 stig, heldur
miklu meira. Hún myndi þá m.
ö. o. verða óviðráðanleg og
‘hruni framleiðslunnar og
verðleysi ■ peninganna yrði þá
ekki afstýrt.
Takist hins vegar aö .stöðva
dýrtíðina nú, eru miklar líkur
fyrir því, að hægt verði að þoka
henni niður síðar, þegar verð-
lag útflutningsafurðanna sýnir,
að það er óumflýjanleg nauð-
syn.
í raun réttri standa þessi mál
þannig nú, að viðnámið gegn
dýrtíðinni hefst annað hvort nú
eða aldrei. Heppnist ekki tilraun
nýju stjórnarinnar til að stöðva
dýrtiðina, verður hún aldrei
stöðvuð. Hún fær þá að halda
leið sína, unz hún hefir eyðilagt
atvinnuvegina og verðgildi
peninganna. Framundan blasir
þá ekkert annað en hrunið.
Framleiðendur, launþegar og
sparifjáreigendur eiga því vissu-
lega mikið undir því, að nýju
stjórninni heppnist að ná því
takmarki slnu, að stöðva dýrtíð-
ina. Allir, sem sjá og skilja hætt-
una, sem annars er framundan,
þurfa að leggja hönd á plóginn.
Sízt af öllu mega sjálfir stuðn-
ingsmenn stjórnarinnar vinna
gegn þessari stefnu hennar, eins
og beinlínis virðist gert að á-
stæðulausu með rafmagns-
, hækkun þeirri, sem bæjarstjórn-
armeirihlutinn í Reykjavík hefir
nýlega ákveðið. Og það spáir
heldur ekki góðu, þegar sum að-
alblöð stjórnarflokkanna, eins
og Mbl., gera lítið úr þessari
stefnu stjórnarinnar og telja
engan mun á henni og stefnu
fyrngerandi stjórnar, er hækk-
Ekki verður hjá þvi komizt, að
á alla sveitarsjóði í landinu
hlaðist þungar byrðar. Kemur
þar fyrst og fremst til greina
margháttuð starfsemi í hverj-
um hreppi,, sem er óhjákvæmi-
leg. En í ánnan stað leggur rík-
isvaldið þungar kvaðir á sveitar
félögin með löggjöf um ýmsa
þætti þjóðfélagsmála. Að sönnu
teygir ríkisvaldið sig langt til
að styðja sumar framkvæmdir
sveitafélaga, t. d. með auknum
framlögum til skólabygginga.
En stórum skólum og aukinni
skólastarfsemi fylgir vaxandi
rekstrarkostnaður, sem sveita-
sjóðirnir- bera að mestu leyti.
Ennfremur má nefna sem dæmi
kvaðir vegna lána til verka-
mannabústaða í bæjum og þorp-
um og framlög vegna almanna-
trygginganna. Auk hinna per-
sónulegu gjalda, sem hver vinnu
fær einstaklingur er krafinn
um til tryggingarsjóðsins, eru
lagðar kvaðir á alla sveita- og
bæjarsjóði, sem nema 100 kr. að
meðaltali á hvert mannsbarn
!
aði vísitöluna um rúm 40 stig.
Menn verða að láta sér skilj-
ast, að nú eða aldrei verður að
reyna að stöðva dýrtíðina. Þótt
það sé ekki eins stórfelld aðgerð
og ýmsir hafa látið sig dreyma
um, er það eigj að síður mikill
ávinningur og stórfelld stefnu-
breyting frá því, sem verið hefir.
Með því væri lagður grundvöllur
að því, að þjóðin gæti haft
taumhald á þessum málum og
afstýrt hruni atvinnulífsins og
verðfalli peninganna. Með þvi
væri endurvakin trú á fram-
leiðsluna. Með því væri aukin
tiltrú erlendra þjóða, er talið
hafa hina sívaxandi dýrtið merki
þess, að íslendingar gætu ekki
farið með fjárstjórn sína sjálfir.
Þjóðin á hér svo mikið í húfi, að
enginn má skerast úr leik og
allra sízt mega gamlar ýfingar
og deilur verða til þess að spilla
góðum árangri af starfi stjórn-
arinnar.
Tónlistarfélag íslands gekkst,
fyrir tónlistarsýningu, sem var
opnuð að kvöldi hins 21. jan. sl.
i Listamannaskálanum.
Sýning þessi kom fyrst til tals
í október i haust. Jón Leifs fór
utan í nóv. að útvéga efni til
sýningarinnar og hefir hann
manna mest unnið við sýning-
una, bæði að undirbúningnum
og eins stjórnað hénni. Hall-
grímur Helgason sá alveg um
íslenzkudeild sýningarinnar.
Jörundur Pálssou vann mikið
starf við hana. Ýmsir fleiri lögðu
henni drjúgum lið, t. d. Páll ís-
ólfsson o. fl. Sumt fór þó öðru
vísi en ætlað var. T. d. kom
nokkuð af sýningarefninu ekki
fyrr en búið var að opna sýn-
inguna og sumt var ókomið,
þegar henni var lokið. Annars
gekk þetta í heild betur en að-
standendur sýningarinnar þorðu
að gera sér vonir um og áhugi
bæjarsjjóðir.
í landinu, en vitanlega mun
meiru á hvern gjaldþegn, þegar
frá eru teknir þeir, sem eru
ekki útsvarsskyldir eða útsvars-
bærir, s. s. börn og öreigar.
Formælendur tryggingalaganna
hafa haldið því á lofti, að þessi
byrði lenti á þeim, sem breið-
ust hefðu bökin. En raunin er
sú, að fáir munu þeir sveita-
sjóðir vera, sem ekki er gert að
greiða 10—20 þús. kr. eða meira
sem ársgjald til tryggingar-
sjóðs.
Það liggur í augum uppi, að
stór hluti sveitarfélaganna á
mjög í vök að verjast fjárhags-
lega og aðstaða þeirra er harla
misjöfn á því sviði.
Aðaltekjustofn sveitarsjóða er
útsvar eftir efnum og ástæðum.
í lögum um stríðsgróðaskatt er
þó svo fyrir mælt, að stríðs-
gfóðaskatturinn skuli renna að„
hálfu til þeirra sýslu- og bæj.ar-
félaga, þar sem hann* 1 er inn-
heimtur.
Öllum sveitar og bæjarfélög-
um í landinu má skipta í þrjá
flokka eftir aðstöðu þeirra til
fjáröflunar: Sveitafélög, þar
sem einungis er einstaklings-
rekstur og engin fyrirtæki
starfa; sveitar- og bæjarfélög,
þar sem verzlun er rekin eða
einhver fyrirtæki ásamt ein-
staklingsrekstri og Reykjavíkur-
bæ, sem hefir sérstöðu i þessum
efnum.
Flestir sveitahrepparnir hafa
þá aðstöðu, að hinn eýri tekju-
stofn þeirrá, sem nokkru nemur,
er útsvörin. Þar eru hvorki
verzlánir, iönfyrirtæki né aðrar
stofnanir, sem boriö geta bróð-
urpartinn af fjárhagsbyrðunum.
Þar eru engir hátekjumenn og í
sumum hreppum nær engir
launþegar, sem tekjur hafa frá
ríkissjóöi. Gjadþegnarnir eru
einungis einstaklingar, flest
smáframleiðendur, sumir vel
bjargálna fyrir sig, en aðrir
berjast í bökkum. Það ætti öll-
um að vera ljóst, að stilla þarí
I hóf fjárkröfum á hendur
almennings reyndist meiri en
þeir bjuggust við.
í leiðarvísi sýningarinnar segir
svo: Höfuðverkefni sýningarinn-
ar er að minna á gildi hljóm-
sveitar fyrir alla þróun tón-
mennta. Án hljómsveitar fær
engin tónlist þróast. Tónlis^ án
hljómsveitar er sem skáldlist án
prentsmiðju.
Fyrir aðalvegg skálahs var
svo jmynd hljómsveitar, pappa-
menn með pappahljóðfæri.
Hljómsveit af miðlungsstærð,
miðað við að þægt sé að flytja
hljómhviður Beethovens, þær
sem mannfærri eru. Heldur voru
nú pappakarlar þessir ámát-
legir ásýndum, en það gleymdist
er þess var minnzt, að þeir tákna
óskadraum tónlistarmanna, sem
lifa í landi, þar sem engin
hljómsveit er til að flytja verk
þeirra og engin húsakynni fyrir
slíka hljómsveit.
Ekki langt frá hljómsveit
sveitarfélögum, sem þannig eru
sett.
Kaupstaðir aðrfr en Reykja-
vík, mörg kauptún og nokkur
sveitarfélög önnur standa að
að þessu leyti mitt á milli
Reykjavíkur annars vegar og
meginþorra sveitahreppanna
hins vegar. Til sumra þeirra
rennur nokkur hluti af stríðs-
gróðaskatti, þar eru verzlanir
og ýmis fyrirtæki, gem bera
hæstu útsvörin, og víða ein-
hverjir aðrir aðilar, sem meiri
gjaldgetu hafa en smáfram-
leiðendur yfirleitt.
Reykjavíkurbær hefir algera
sérstöðu á þessu sviði sem öðr-
um. Sökum hins mikla fjár-
magns, sem þar er saman dregið
og þess atvinnurekstrar, sem á
því hvílir, falla a. m. k. 60—70
kr. af hverjum 100, sem sýslur
og bæjarfélög fá af stríðsgróða-
skatti, í hlut Reykjavíkurbæjar.
Þar eru flestar stofnanir og
fyrirtæki, sem mestum auði
velta. Þar er staösett allt að
90% af verzluninni. Þgr eru bú-
settir flestir hátekjumennirnir í
þjóðfélaginu. Ög allir hæst-
launuðu starfsmenn ríkisins eiga
þar lögheimili og greiða útsvör
til Reykjavíkurbæjar. Á þessa
aðila alla er hægt að leggja
meginþungann af byrðum bæj-
arfélagsins.
Er það alveg sérstætt fyrir-
bxúgði í þessu landi, að eitt bæj-
arfélag skuþ hafa umráð yfir
slíkum tekjulindum til að ausa
af. Ætla mætti eftir þessari að-
stöðu að dæma, að bjargálna
alþýðumenn fengju að halda fé
sinu án tilkalls frá yfirvöldum
bæjai'ins og gætu óáreittir látið
ljómann* af skotsilíri auðkýf-
inga lýsa lÁð sína.
• En raunin er allt önnur
Reykjavíkurbær þarf mikils með,
enda ærið fijótlegt að koma í
lóg hverri krónunni, svo að öll-
urn vinnandi borgurum höfuð-
staðarins er gert að gx'eiða þær
fúlgur í skatta’til bæjarsjóðs-
ins, að margar hreppsnefndir
úti um land kynoka sér við að
fyigja sams konar útsvarsstiga.
þessari var langborð nokkuð. Þar
voru fáein nótnablöð, sem sýha
hvernig tónsmíðar verða tft og
eru undirbúnar til ílutnings.
Gaf þetta fávísum áhorfanda
töluverða hugmynd um það
geysilega starf, sem tónsmíða-
höfundar fnna af höndum.
Á vegg skammt frá borði þessu
voru myndir af hljóðfærum
þeim, s^m hljómsveitir nota.
Þar hjá voru myndir af þróun
hljóðfæra, hversu þau breytt-
ust og fullkomnuðust. Þá kom
nótnaskriftin. Sannarlega sýnd-
ust 0rstu nóturnar heldur ófull-
komnar, en smátt og smátt
breyttust þær og urðu líkar þvi
sem nú er. En þarna voru ekki
aðeins myndir, heldur líka hlut-
irnir sjálfir. Þarna voi'u forn
skinnhandrit frá Danmörku. —
Sjálfsagt hefir þessi hluti sýn-
ingarinnar verið lærdómsrík-
astur og verðskuldað mesta at-
hygli.
Veggir salsins voru allir
myndum og áletrunum prýddir.
Þar gat að líta alla frægustu
hljómlistarmenn veraldar, þá er
myndir fengust af. Hljómsveitir,
hljómlistarsali, leikhús, útvarps-
sali, kirkjur, . orgelið í Péturs-
kirkjunni — og þá stendur nú
alþýðumaðui'inn agndofa og
segir: Er nú þetta orgel! Hvert
LARSEN LEDET
hættir ritstjórn
Hinn rnikli, danski bindindis-
frömuður Larsen Ledet hefir nú
nýlega látið af ritstjórn blaðs
síns, Bindindisblaösins í Árós-
um, eftir 40 ára ritstjói’n. Hann
er fæddur 1881 og því í'ösklega
hálf sjötugur að aldri.
Það er þó ekki svo, að Larsen
Ledet sé hættur störfum. Hann
er mikilvirkur fyrirlesari og
eftirsóttur, sem sjá má af því,
að síðastl. ár var hann beðinn
að tala á 300 stöðum.
Larsen Ledet telur að bind-
indiskröfurnar fari vaxandi eftir
því sem hraðinn eykst. Henry
Ford sagði að áfengi og benzín
ætti ekki saman. í gamla daga
þegar uxum var beitt fyrir æki
mátti segja að þolanlegt væi'i,
þó að menn væru drukknir, því
að uxarnir voru ódrukkTiir. En
nú er viðhorfið breytt, þegar
vélar eru teknar við af uxunum.
Larsen Ledet hefir margs
að minnast frá ævistarfi sínu.
Ræður hans vöktu mikla at-
hygli og uppnám framan af. í
Haderslev á Jótlandi hafði hann
skammbyssu með sér upp í ræðu
stól á ‘samkomu 1907. Og að
loknum fuxxdi slóu konurnar
hring um hann og fylgdu hon-
ixm á brautarstöðina, meðan
sumir karlarnir gáfu illt auga.
Annars hefir baráttan um- á-
fehgismálin í Danmörku yfir-
leitt verið laus við persónulega
óvild og ríg, þó að fast hafi verið
sótzt.
Larsen Ledet segir að' bar-
áttumaður þurfi að vera rök-
fastur og léttur í lund. Hann
megi ekki vera þjakaður af
tannpínu, ástarhrellingum eða
skuldabazli.
Það er rökfesta hans, gaman-
sexxai og léttleiki, sem hefir gert
hann áhrifamikinn málsvara og
hættulegan ándstæðing.
sýna, að þaö lætur nærri, að
bæjarsjóöur taki að meðaltali
þúsund krónur af hverjum
íbúa bæjarins að börnunx og
gamalmennum meðtöldum, Ef
alls staðar væri eins á málum
haldið, ætti að draga saman
kvartmiljón í sveitasjóð, þar sem
væru 200—300 íbúar 1 hreppi.
Þarf ekki mikinn kunnugleika á
málefxium sveitarfélaga almennt
land var út af fyrir sig að mestu.
Þarna mátti finna geysimikinn
fróðleik um þjóðirnar.
Þýzkaland átti sér raunar
engan sérstakan reit sem slíkt.
Þó voru fáeinar myndir þaðan.
Snillingarnir þýzku fengu allir
góðan sess. Schubert átti 150 ára
afmæli meðan á sýningunni
stóð. Beethoven hafði erfða-
skrána síná við hlið sér-----o.
s. frv. Stöku líkneski sáust, og á
einum stað gat að líta mót af
vinstri hönd Chopins.. — Verk-
um snillinganna var raðað þétt
um borð og bekki. Gamlar og
nýjar útgáfur, handrit og jafn-
vel sendibréf.
íslenzku listamennirnir voru
sér á veggjum og höfðu sitt eigið
langborð undir tónsmíðar sínar
o. þ. h. Allir nema Jón Leifs.
Hann bjó út af fyrir sig, enda
lang fyrirferðarmestur af ís-
lendingunum. Margir þeirra
munu þó löndum sínum miklu
kunnari en hann. Jón Leifs fæst
nefnilega aðallega við að semja
verk, sem eru stórbrotnari en
svo, að þau verði flutt hér á
landi eins og sakir standa.
Svo eru nú hinir spámennirn-
ir okkar. Þeir bjuggu allir við
sama vegginn. Þar var skartað
með málverki af dr. Páli ísólfs-
syni. Þar sást lika hvar hann
Getið góðrar bókar
Fyrir stuttu síðan barst mér
í hendur ársritið Hlín, sem
Halldóra Bjarnadóttir hefir *
gefið út um mörg ár. Rit. þetta
hefi ég séð stöku sinnum áður,
en aldrei eignast það fyrr. Ég
hefi nú verið að lesa þessa yfir-
lætislausu og hljóðlátu bók að
undanförnu. Um hana hafa ekki
sézt stórfelldar auglýsingar, en
það er mér ljúft að segja, að
fáar bækur hefi ég lesið meö
meiri ánægju en þessa bók og
ber þar margt til. Efnið er fjöl-
breytt og í senn fræöandi og
göfgandi, sem er hverjum manni
ungum og gömldm hollur lestur.
Séu einhverjir þeir menn til,
seiii efast um að í sveitunum
finnist það, sem kalla mætti
sanna menningu, vil ég ráða til
að fletta upp á blaðsíðu 65 í
riti þessu. Þar hefst grein er
nefnist Öræfi. Ég get ekki stillt
mig um að taka hér upp orð-
réttan kafla úr þeirri grein.
Þar segir svo: „Það eru víst fáar
sveitir á íslandi, sem hafa eins
mörgu ungu fólki á að skipa
eins og Öræfin. — Hér eru svo
sterk tengsl milli foreldra og
barna, aö börnin yfirgefa ekki
heimili sitt, nema það sé bjarg-
legt eftir. — Ungu stúlkurnar
£ru að -reyna að sjá svo um, að
mamma þeirra hafi alltaf eina
stúlku heima, og sömu sögu má
segja af piltunum“. Þessi orð
tala sínu máli. — Margt fleira
er athyglisvfrt í þessari grein,
sem gjarnan mætti verða tii
fyrirmyndar. Heill og. heiður
ykkur Öræfingum. Ég hefi aldrei
dregið 1 efa, að víða t byggð-
um íslands fyrirfinnist sönn
menning og göfugur hugsunar-
háttur, en eftir lestur þessarar
greinar -— og þessa rits í hejld
sannfæröist ég enn betur um
það. Ég vil því ráða sem flest-
um til að eignast ársritið Hlin.
Og þeim fimm krónum, sem þaö
kostar, er sannarlega vel variö'
Óvenjulega ódýr bók, að ég nú
ekki tali um eftir gæðum.
J. K. Ó.
slíkt mundi lenda. En yfirvöld
Reykjavíkurbæjar lxafa aðstöðu
til að draga saman í bæjarsjóð-
inn slíkar fjárfúlgur til að spila
úr. Það sýnir glöggt ásamt
öðru, hvílíkum forréttindum
Reykjavik hefir náð í þjóðfé-
laginu.
sat við eitt tröllaukið orgel suður
i löndum (ungur og grannur) —
og sýndist vera fastur i því, eins
og kongssonurinn í ævintýrinu
forðum — þessi sem var fastur í
steininum — en sjálfsagt er
þetta einmitt öfugt og Páll þá
frjálsastur og fleygastur, er
hann situr við þvilíkt hljóðfæri.
Á vegg þessum var ýmis konar-
fróðleik að finna um söngmennt
íslendinga og jafnvel forfeðra
þeirra. Þar er hægt að lesa um
hörpuleikinn, sem getið er um í
Bósasögu, um blótsöngva i Svl-
þjóð og raddlið það er Heiður
seiðkona hafði til aðstoðar við
seiðinn, 15 meyjar og 15 menn.
(Örvar-Odds saga). — Þarna var
ljósprentun úr safni Árna Magn-
ússonar. Það er tíðasöngur Þor-
láks biskups helga. Stef úr hand-
riti þessu hefir Páll ísólfsson
notað i eina af tónsmíðum sín-
um.
Svo var hægt að lesa það, að
nótur hafi fyrst verið prentaðar
á Hólum 1586 fyrir tiLstilli Guð-
brands biskups. Að Oddur Ein-
arsson semur fyrstur manna rit-
gerð um íslenzkan sálmasöng,
hún er prentuð með fyrstu út-
gáfu Grallarans 1194. Magnús
Stephensen ryður braut nýjum
söng og ritar fyrsta ágripið af
nútíma söngfræðl. Það er prent-
Reikningar Reykjavíkurbæjar | til að gera sér þéss grein, hvar
l)m tónlistarsýninguna
Tíminn birtir hér yfirlitsgrein um tónlistarsýninguna um dag-
inn. Sú sýning er einstæöur atburður á sviði íslenzks tónlistarlífs,
fræðsla, inenntun og hvatning. Hér er gefið yfirlit um tilhögun
og yfirbragð sýningarinnar.