Tíminn - 21.02.1947, Blaðsíða 2

2
TfMlMV. iftstmlaginn 21. febr. 1947
36. blað
PALL ÞORSTEINSSON:
Sveit og bær
VI. Áhrff Reykjavikur
Föstudayur 21. febr.
Lokasporið í verzlun-
arbaráttunni
Það var eitt höfuðmarkmið
sjálfstæðisbaráttunnar á öld-
inni, sem leið, að koma verzl-
uninni í hendur landsmanna
sjálfra. Jón Sigurðsson reit
margar beztu og skeleggustu
greinar sínar um það mál. Hon-
um og öðrum forvígismönnum
sjálfstæðisbaráttunnar var ljóst,
að umráð útlendinga yfir verzl-
uninni hafði meira en nokkuð
annað þrengt kjör þjóðarinnar
á liðnum öldum og fátt myndi
greiða betur fyrir endurreisn-
inni en að verzlunin kæmizt í
innlendar hendur.
Sá árangur, sem hefir náðst
á þessu sviði, er vissulega mikill
og glæsilegur. Enn eru ekki lið-
inn 100 ár frá því, að þjóðin
fékk verzlunarfrelsi. Á þessum
tæpa aldaráfanga hefir það
náðst, að öll verzlunin er kom-
in í hendur innlendra aðila, að
verzluninni með olíu undan-
skildri. Þótt verzlunarfyrir-
komulagið nú sé ekki að öllu
leyti eins hagkvæmt og það
gæti verið bezt, er þetta eigi að
síður einn allra glæsilegasti ár-
angur sjálfstæðisbaráttunnar.
Lokasigurinn á þessu sviði
næst þó ekki fyrr en verzlunin
með olíu hefir einnig komizt í
íslenzkar hendur. Hún er ennþá
að mestu leyti í höndum út-
lendra hringa, sem hafa haft
hér eins konar einokun og safn-
að miklum gróða á þeirri að-
stöðu sinni. Það væri glæsileg
vöggugjöf til hins nýstofnaða
lýðveldis, ef olíuverzlunin yrði
einnig gerð innlend á fyrstu ár-
um þess og öll verzlun lands-
manna væri komin í hendur
þeirra sjálfra áður en aldar-
afmæli verzlunarfrelsisins væri
minnzt.
Ef' valdhafar landsins skilja
vitjunartíma sinn getur þetta
hæglega orðið. Á síðastl. ári
stofnuðu kaupféiög og útvegs-
menn landsins til alinnlendra
olíusamtaka. Á stríðsárunum
byggðu hinir erlendu aðilir hér
mikla olíustöð, sem landsmönn-
um er nú frjáls til afnota. Með
því að fá hinum nýju alinn-
lendu samtökum þessa stöð í
hendur, er þeim skapaður mögu-
leiki til að brjóta niður ein-
okun útlehdu hringanna, gera
olíuverzlunina innlenda og
lækka olíuverðið til hagsbóta
fyrir útvegsmenn og aðra olíu-
neytendur.
Eins og vænta mátti hafa
umboðsmenn hins erlenda olíu-
valds hafið ákafa baráttu gegn
þessu að hætti selstöðukaup-
manna í gamla daga. En nú
þykir ekki lengur heppilegt að
ganga hreint til verks. Nú dugir
ekki lengur að segja, að íslend-
ingar séu ekki færir um að ann-
ast verzlun sína sjálfir. Nú er
hins vegar reynt að stimpla þá,
sem eru að vinna gegn einokun
erlendu hringanna, hættulega
menn fyrir frelsi og framtíð
landsins! Og blaðið, sem er val-
ið til að stjórna þessari land-
varnarbaráttu útlendu olíu-
hringanna, er Þjóðviljinn.
Því er haldið fram, að inn-
lendu olíusamtökin myndu gera
olíustöðina í Hvalfirði, ef þau
fengju hana til umráða, að dul-
búinni herstöð fyrir útlent her-
veldi. Hver heilvita maður sér
þó, að hér er um fullkomnustu
fjarstæðu að ræða. Eigi sú ó-
gæfa eftir að henda þjóðina, að
I.
Hagfræðingarnir komast að
þeirri niðurstöðu í áliti sínu, að
til byggingaframkvæmda hafi
verið varið 100,5 milj. kr. 1945,
122 milj. 1946 og áætla kostnað
við byggingar á þessu ári 162
milj. kr., þar af nálega 95 milj.
kr. í Reykjavík.
Varla er um það að ræða, að
hús gangi kaupum og sölum í
Reykjavík, svo að verð sé ekki
talið í hundruðum þúsunda
fremur en tugum þúsunda.
Leiga eftir eina íbúð í nýju
húsi mun allt að tíu þúsund kr.
á ári eða þar yfir.
Þessar staðreyndir gefa auga
leiði í ýmsar áttir.
Stefna fyrrverandi ríkisstjórn-
ar eða öllu heldur stefnuleysi
hefir k>itt til þess að blind sam-
keppni og handahóf hefir ráð-
ið um framkvæmdir í landinu
síðustu misserin. Þ@ss vegna
hafa byggingar, einkum í
Reykjavík, dregið til sín vinnu-
afl og fjármagn á kostnað fram-
kvæmda vegna framleiðslunnar.
Á sama tíma, sem verið hefir
miklum örðugleikum bundið að
reisa nauðsynleg hús víðs vegar
um- land, hafa risið upp á ýms-
um stöðum hallir til sumardval-
ar fyrir einstaka menn og verið
byggt í Reykjavík fyrir marga
tugi miljóna, enda æ betur
hlynnt að kaupmannastéttinni,
en samvinnumönnum landsins
og öllum almenningi ætlað að
ganga gneypum upp að búðar-
herrans borði.
landið verði hernumið af er-
lendu stórveldi, myndi olíustöð
í nánd við Reykjavík, — en þar
hlýtur aðalolíustöð landsins allt
af að vera, — að koma því að
engu minna gagni en olíustöð
í Hvalfirði. Hins vegar yrði loft-
árásarhættan því meiri fyrir
Reykjavík, sem stöðin væri nær
henni. Sé nokkur alvara bak
við i röksemdaleiðslu þeirra
manna, sem hamast gegn olíu-
stöðinni í Hvalfirði, ættu þeir
blátt áfram að krefjast þess, að
engin olíustöð yrði höfð hér á
landi og a. m. k. alls ekki við
Faxaflóa. Það gera þeir ekki.
Það sést bezt á því, hver eru
heilindi þeirra í þessu máli.
Það, sem hér býr á bak við,
er heldur ekki umhyggja fyrir
frelsi og framtíð landsins. Það
eru hagsmunir útlendu olíu-
hringanna, sem eru hér að
verki, en nokkrir af helztu að-
standendum Þjóðviljans eru ná-
tengdir þeim. En kjarkurinn og
smekkvísin er ekki meiri en það,
að þeir þykjast berjast í nafni
sjálfstæðisins, þegar þeir eru að
berjast fyrir því að erlendir auð-
hringar verði áfram allsráðandi
í olíuverzlun landsmanna!
Hitt er víst, hver , afstaða
þjóðarinnar muni vera í þessu
máli. Hún mun ekki láta út-
lendu hringana hræða sig með
neinum grýlum. Hún vill stíga
lokasporið í verzlunarbarátt-
unni og gera olíuverzlunina
innlenda. Hún veit, að það er
sigur hennar, eins og það hefir
verið það í hvert sinn, þegar
eitthvað af verzluninni var að
færast í innlendar hendur. Hún
vill ekki byrja göngu lýðveldis-
ins með því að svíkja stefnu
Jóns Sigurðssonar. Þeir valda-
menn, sem kunna að ganga er-
inda olíuhringanna í þessu
máli, eiga von á þungum áfell-
isdómi þjóðarinnar.
Því fleira fólk og meiri auður
sem safnast á einn stað, því
meira verður kapphlaupið um
hvern fermetra lands. En af því'
leiðir óhóflega verðhækkun lóða.
Lóð undir eitt hús á sæmilegum
stað inni í Reykjavíkurbæ, kost-
ar ekki minna en bújörð í sveit.
Áætlað mun v§s;a, að hæfilegt
landrými í miðjum höfuðstaðn-
um undir menntaskóla, sem
nægja ætti til frambúðar, muni
kosta fullar fjórar miljónir
króna. Þar með eru að sönnu
talin nokkur gömul húe, sem
rýma þyrfti. Það er ekki minni
fjárhæð en nemur fasteigna-
matsverði lands í heilli sýslu,
þótt það væri hækkað eftir verð-
lagsvísitölu.
Samtök iðnaðarmanna hafa
náð byggingavinnunni að miklu
leyti á sitt vald. Enginn má
leggja pípur, raflagnir o. s. frv.,
nema vissir menn, sem telja sig
eina hafa rétt á slíku. Kaup-
kröfur þeirra eru lítt skornar við
nögl og er þó á allra vitorði,
að vinnuafköstin reynast oft
minni en við mætti búast. Þetta
hleypir upp verði húsanna, jafnt
verkamannabústaða sem ann-
arra. Á þennan hátt hitta kröf-
ur verkalýðssamtakanna stund-
um þeirra eigin menn.
Svo eru þættir atvinnulífs og
viðskipta slungnir saman á
marga vegu. Maður, sem reisir
hús fyrir hundruð þúsunda og
tekur megnið af þeim að láni,
verður að fá mikinn arð af eign-
inni, taka háa húsaleigu til að
geta staðið við skuldbindingar
sínar við lánsstofnanir. Og aðil-
iijn, sem tekur húsnæði á leigu
fyrir mörg þúsund krónur á ári,
verður á hinn bóginn að fá mik-
ið fé milli handa, ef hann á að
geta búið undir því dýra þaki.
í Reykjavík hefir staðið yfir
hamslaust kapphlaup um vinnu-
afl og efni og stundum ekki sést
fyrir um kauphækkanir og fríð-
indi til manna upp fyrir taxta
verkalýðsfélaga, ssérstaklega í
vissum greinum. Með tilliti til
Jafnvel svo einfalt verk eins
og að bursta skó, er hægt að
vinna á mjög mismunandi hátt.
Hérna um daginn settist ég hjá
skóburstaranum á torginu til
þess að fá skóna mína burstaða.
Ég gaf því gætur að hann gerði
það alveg óvenjulega vandlega.
Ég sagði ekkert, en gaf starfi
hans öðru hvoru gætur yfir gler-
augun, en hélt annars áfram
að lesa grein um þá hugarfars-
breytingu, sem á að hjálpa okk-
ur öllum, og ekki sízt dönsku
þjóðinni, yfir þá örðugleika, sem
framundan eru. Þegar burstun-
inni var lokið, geislaði af skón-
um eins og nýir væri. Þegar ég
ávarpaði skóburstarann nokkr-
um viðyrkenningarorðum fyrir
starf hans, svaraði hann alvar-
lega, og þó með samblandi af
metnaði og gamansemi: Já,
þessa og í skjóli við. það hafa
verkalýðssamtökin sett s$r það
mark að auka sí og æ kröfur um
kaup og fríðindi. Eru þær kröf-
ur vafalítið af ýnisum toga
spunnar, eins og verða vill, þar
sem ábyrgðarlitlir en óbilgjarnir
foringjar fá tök á málum.
II.
Hvernig hefir þetta bitnað á
öðrum byggðarlögum og hvaða
áhrif hefir það á afkomu þeirra?
Verkalýðsfélögin í Reykjavík
hafa ætíð gengið á undam með
kröfur um Tiækkað kaup og
minni vinnu — og þar er að
finna metið á því sviði. Út frá
Reykjavík hafa svo kröfurnar
borizt í allar áttir, eins og bárur
eftir að steini hefir verið kastað
á kyrran vatnsflöt, og hvarvetna
studdar þeim rökum, að nauð-
syn beri til breytinga „til sam-
ræmis.“ Verzlun og iðnaður, sem
mega teljast höfuðatvinnuvegir
Reykjavíkur velta byrðunum að
miklu leyti af sér með því að
dreifa þeim á viðskiptamennina.
Sjávarútvegur og landbúnaður
hafa ekki aðstöðu til þess. Fyrir
því bitnar þetta þyngst á þeim
tveim höfuðatvinnuvegum þjóð-
arinnar, sem bjargræði fólks-
ins er að mestu bundið við í
flestum byggðarlögum utan
Reykjavíkur. Enda er nú svo
komið, að bátaútvegurinn er
állur rekinn með ábyrgð ríkis-
sjóðs og búskapurinn í heilum
héruðum byggist á því að bænd-
urnir og skyldulið þeirra leggja
fram efni og orku við atvinnu-
reksturinn alveg án þess að
hirða um kauptaxta verkalýðs-
félaga. Hagfræðingarnir hafá
m. a. dregið glöggt fram þessar
staðreyndir í áliti sínu. Eftir að
þeir hafa lýst hinni skrpulags-
lausu fjárfestingu og hömlu-
lau^u neyzlu, sem átt hefir sér
stað, komast þeh* svo að orði:
„Þessi mikla þensla, sem fyrst
og fremst hefir átt sér stað í
ReykjaVík, og þær kaupgjalds-
hækkanir, sem' af henni hafa
leitt, hafa sogað fólk og fjár-
magn til Reykjavíkur í stórum
manni ber nú að hafa allt í lagi
með samvizku sína. Hér var ekki
þörf á neinni hugarfarsbreyt-
ingu.
Ekki alls fyrir löngu, þegar
ég var á heimleið eitt kvöld í
yfirfullum strætisvagni, gat ég
ekki komizt hjá að hlusta á
samtal tveggja samferðamanna
minna, sem, eftir því sem fram
kom i samtalinu, voru báðir
embættismenn í póstþjónust-
unni. Annar sagði svo frá, að
við síðustu úthlutun á skömmt-
unarseðlum, hefði sér verið
sent einum seðli of margt, mið-
að við tölu heimilisfólks. Heima
hjá honum hafði þá orðið tölu-
vert tilrætt um það, hvort hann
ætti að skila seðlinum eða ekki.
Ekki myndi hann taka' neitt frá
neinum með því að láta það
vera, enginn væri prettaður, né
stíl. Þetta fólk hefir um leið
horfið frá sjávarútvegi og land-
búnaði, flest fyrir fullt og allt.
Þessir atvinnuvegir geta ekki
tekið þátt í kapphlaupinu um
vinnuaflið, nema að takmörk-
uðu leyti, og geta þar að auki
ekki boðið fram þau þægindi,
sem til eru annars staðar. Á
sama tíma, sem átt hefir að
framkvæma stórfellda uppbygg-
ingu sjávarútvegsins hefir fólkið
dregizt frá þessum atvinnuvegi
með meiri hraða en nokkru
sinni fyrr.“*)
í kjölfar hinnar miklu þenslu,
sem hagfræðingarnir iýsa harla
vel,' koma hækkuð farmgjöld,
meiri ferðakostnaður, aukinn
símakostnaður o. s. frv. Allt nær
þetta helzt til þeirra, sem búa
úti um land og þurfa svo margt
að sækja til Reykjavíkur. Þeir,
sem staðið hafa af sér bylgju
upplausnarinnar, en una glaðir
við sitt úti á landsbyggðinni
verða því að bera slíkar byrðar.
— En skýrasta fórnin, sem öll
héruð landsins hafa fært
Reykjavík, er þó fólkið sjálft,
sem hún hefir hrifið til sín.
m.
í fornu riti er svo að orði
komizt: „Nú er sá einn ótaldur
ágalli, er miklu er þyngri einn,
en allir þessir, sem nú höfum vér
talda, ef óáran kann að koma í
fólkið sjálft, er byggir landið eða
enn heldur ef árgalli kemur í
siðu þeirra og mannvit eða með-
ferðir, er gæta skulu stjórnar
landsins.“
Höfundurinn, sem skráði þessi
ummæli, hefir að sjálfsögðu
haft í huga mynd af aldarhætti
þeirrar tíðar.
Auk þess ósamræmis, sem orð-
ið er um arð stéttanna í þjóð-
félaginu — svo sem hagfræð-
ingarnir hafa m. a. fært sönnur
á — og stafar eigi lítið af því að
„árgalli hefir komið í siðu þeirra
og mannvit eða meðferðir, er
gæta skyldu stjórnar landsins"
hefir sá „árgalli“ þróazt með
þeim aldaranda, er nú ríkir, að
margir te'lja aðra vinnu álitlegri,
fínni, „flottari,“ vænlegri til
upphefðar en framleiðslustörf á
sjó og landi. Fyrir því leitar
fólk, sem telur það á færi sínu
að fást við handiðnir, skrifa
(Framhald á 4. síðu)
*) Auökennt af mér. — P. Þ.
fengi minna fyrir þá sök. Fé-
lagi hans áleit að hann þyrfti
ekki að skila honum, og bætti
við, svo sem til frekari áherzlu:
Og þið sem eigið hálfvaxna
drengi, sem h§fa matarlyst á
við tvo, og eru að eta ykkur út
á húsgang. — Já, hvað sem um
það er, var svarið, við skiluð-
um nú seðlinum. Hvers vegna
skyldum við eiga að verða bet-
ur sett en aðrir?
Hér þurfti heldur ekki nein
hugarfarsbreyting að vgrða, Ég
stóð hér frammi fyrir samvizku-
semi og þegnskaparlund, sem
setti mig í vanda. Og meðan ég
velti því fyrir mér, hvað ég
myndi sjálfur hafa gert við
skömmtunarreitina, virti ég
manninn fyrir mér: alvarlegt
og stillilegt andlit, höndin stór
og falleg, slitinn vetrarfrakki,
reykjarpípa gömul og útreykt,
og í stað hólksins sem upphaf-
lega hafði verið, var hún vafin
æirþræði, sem var brugðinn eins
og hárflétta, af mikilli list. Ég
fann til smæðar minnar gagn-
vart þessum manni. Ég hefði
ekki getað svarað eins fallega
og hann gerði, alls ekki með
drengina hálfsoltna heima.
í vikunni sem leið var ég á
ferðalagi og hitti þá skógar-
höggsmann, sem var að hlaða
upp brennibútum. Ég tók eftir
Sextugur:
Sigurður Baldvinsson
póstmefstari
Sigurður Baldvinsson póst-
meistrai varð sextugur í gær.
Hann er fæddur í Stakkahlíð í
Loömundarfirði 20. febrúar 1887.
Foreldrar hans voru Baldvin
hreppstjóri og bóndi þar Jó-
hannesson og Ingibjörg Stefáns-
dóttir kona hans.
Sigurður stundapi nám í gagn-
fræðaskólanum á Akureyri 1904
til 1907.
Að loknu námi þar varð hann
löggæzlumaður á Seyðisfirði til
1911, en stundaði jafnframt
skrifstofustörf, fyrst við verzl-
un en síðan sem sýsluskrifari.
En árin 1912—13 var hann í
Reykjavík og vann hjá Sveini
Björnssyni, sem þá var yfir-
dómslögmaður og hafði mörgu
að sinna, — m. a. var stofnun
Eimskipafélagsins þá í undir-
búningi.
Að því loknu sneri Sigurður
aftur austur á land og fékkst
þar við innheimtu- og mála-
flutningsstörf 1914—18, enda
hafði hann allt frá skólaárun-
um lagt sig eftir lögfræðilegri
þekkingu. Á þessu tímabili vann
hann líka við blaðið Austra,
ýmist 'sem aðstoðarmaður eða
ritstjóri.
Árið 1918 tók Sigurður við
póstmeistarastörfunum á Seyð-
isfirði og gegndi því embætti
þar til hann var skipaður póst-
meistari í Reykjavík 1930. Jafn-
framt rak hann þar verzlun
með bækur og ritföng og var
lengstum bæjarfulltrúi. Tók
hann á þeim árum mikinn þátt
í félagsstarfsemi ýmsri, bind-
(Framhald á 4. síðu)
því að hann hlóð öllum beztu
bútunum í sérstakan hlaða, svo
ég spurði hann hver ætti að fá
þetta úrvalsbrenni. Hreppurinn,
sagði hann. Það á að ganga til
skólanna og gamalmennahælis-
ins. — Ekki þurfti að bæta um
hugarfarsástandið hér. Þarna
kom fram hiri ósvikna þegn-
lund gagnvart hinu opinbera.
Annars fáum við miklu oftast
að heyra að sveit og ríki hljóti
það í sinn hlut, sem bæði er lé-
legast og dýrast.
Já, samvizkan gagnvart þjóð-
félaginu virðist reyndar oft vera
sljó og jafnvel sofandi hjá fólki,
sem annars vill ekki vamm sitt
vita. Ýmsir þeir sem aldrei
myndu láta sér til hugar koma
að hafa eyrisvirði af náunga sín-
um í viðskiptum, beita öllum
hugsanlegum brögðum til að
komast undan sköttum, tollum
og öðrum lögskyldum gjöldum.
Gagnvart þessari persónulausu
veru, ríkinu, hreppnum, eða, „því
opinbera“ yfirleitt, finnum við
ekki til persónulegra skuldbind-
inga, sem við höfum nokkra
innri þörf til að standa við. Hér
mun vera pottur brotinn hjá öll-
um stéttum. Nýlega var ég að
lesa um prest á Fjóni, sem á
framtali sínu hafði „gleymt“
að hann átti hús á Sjálandi, og
um lækni sem gaf ýmsum vin-
»
l&iTstjaii liuriN bókavörður,
SAMVIZKA
í eftirfarandi grein, sem birtist í danska blaðinu „Politiken“
í fyrra mánuði, kemst höfundurinn að þeirri niðurstöðu að hug-
arfar (Mentalitet) danskra borgara sé yfirleitt betra en af er
látið, ef aðeins sé beitt réttum aðferðum til að kalla fram hin
betri öfl, sem með þeim búa. Þó grein þessi sé miðuð við dönsku
þjóðina, og jaffivel sérstaklega við hugarfarsbreytingar, sem ýms-
I
um þótti koma fram hjá henni undir hernáminu og síðan, þá
hefir greinin að mörgu leyti svo almennt gildi, að hún getur,
hvar sem er, vakið menn til íhugunar um að þreifa í eigin barm.