Tíminn - 04.06.1947, Blaðsíða 2
2
TlMIJMV, miðvikudaginn 4. júiií 1947
100. blaft
MiövIhudafiur 4. júní
Samvinnan sigrar
Fyrir nokkru síðan átti Einar
Gerhardsen, forsætisráðherra
Norðmanna, fimmtugsafmæli.
Eitt norsku blaðanna, Aften-
posten, átti þá viðtal við hann í
tilefni af afmælinu. Meðal ann-
ars innti blaðið hann eítir, hvort
norski verkamannaflokkurinn,
sem nú fer með stjórnina í Nor-
egi, myndi setja aukna þjóðnýt-
ingu á stefnuskrá sína i þing-
kosningunum, sem eiga að fara
fram á næsta ári. Svar ráðherr-
ans var á þessa leið:
— Þetta verffur ákveffiff á
landsfundi flokksins 1948.
Áffur mun þaff verffa íhugaff
rækilega í flokksfélögunum.
Eigi ég hins vegar aff svara
þessari spurningu persónu-
lega, án frekari umhugsunar,
verffur svar mitt á þessa leiff:
Á sviffi landbúnaffarins og
sjávarútvegsins verffur aff efla
samvinnustarfsemina, hæffi
hvaff snertir affdrætti og sölu,
og einnig hvaff snertir fram-
leiffsluna sjálfa á sviffi út-
vegsins. Á verzlunarsviffinu
verffur aff stefna aff ódýrari
og einfaldari rekstri og ber
aff leggja þar sérstaka á-
herzlu á neytendasamvinn-
una. Varffandi iffnaffinn verff-
ur aff meta þáff meira, hvern-
ig hægt sé aff ná beztum ár-
angri, en hvaffa form sé haft
á rekstrinum. Árangurinn af
starfsemi rekstrarráffanna,
sem nú eru aff komast á,
mun ráffa miklu um, hvaff
síffar verffur gert á þessu
sviffi. (Bekstrarráð þau, sem
hér ræðir um, eru skipuð
fulltrúum verkamanna og at-
vinnurekenda við hlutaðeig-
andi fyrirtæki og eiga að
vinna að bættum rekstri og
aukinni framleiðslu).
Það fer ekki hjá þvi, að þetta
svar hins norska forsætisráð-
herra, sem jafnframt er for-
maður róttækasta jafnaðar-
mannáflokksins á Norðurlönd-
um, veki mikla athygli. Það,
sem hann leggur áherzlu á, þeg-
ar hann er spurður um, hvort
ftokkurinn ætli að beita sér
fyrir aukinni þjóðnýtingu á
næstu árum, er efling sam-
vinnustarfseminnar. Hann virð-
ist þannig leggja meöra traust
á úrræði samvinnunnar en úr-
ræði þjóðnýtingarinnar, sem
hingað til hefir þó verið aðal-
kjarninn i kenningum jafnaðar-
mánna og kommúnista.
Gerhardsen er engan veginn
eini jafnaðarmannaforinginn
um þessar mundir, sem þannig
er ástatt um. Þar sem jafnaðar-
menn hafa náð hreinum meiri-
hluta, eins og í Bretlandi, Ástra-
líu og Nýja-Sjálandi, hafa þeir
undantekningarlaust ekki beitt
sér fyrir þjóðnýtingu á þeim
vettvangi, þar sem samvinnu-
starfsemi verður komið við, t. d.
á verzlunarsviðinu. Árangurinn
af samvinnustarfseminni hefir
kennt þeim, að úrræði hennar
séu farsælli en úrræði þjóðnýt-
ingarinnar og ríkisrekstrarins,
þar sem hún fær notið sin, En
vitanlega eru til þau verkefni,
þar sem ríkisrekstur á betur við.
Það eru ekki aðeins jafnaðar-
mannaflokkarnir erlendis, sem
þannig hafa breytt um. skoðun
og meta nú úrræði samvinnunn-
ar meira en áður, heldur hafa
hinir róttækari sósíalistaflokk-
ar, kommúnistarnir, einnig
farið inn á þá braut. í ýmsum
Björn Guðnason, Stóra-Sanclfelli:
Afkoma atvinnuveganna
Laiidbúnaðurinn.
Um langan tíma en þó mest
siöustu árin, hefir fólkið
streymt úr sveitunum til sjáv-
arþorpanna og kaupstaðanna.
Svo ör hefir þessi straumur ver-
ið, að verði ekki einhver breyt-
ing á þessu alveg á næstunni, er
enginn vafi á því, að sumar
sveitir munu að nokkru leyti
jeggjast í auðn á næstu árum.
Nú er fjöldi jarða auglýstur
til sölu og ábúðar svo að segja
á degi hverjum, og væru þessar
jarðir óefað miklu fleiri, ef þær
væru ekki flestar orðnar nærri
óseljanlegar. Bændur eru nú
búnir að fá þá reynslu þessi síð-
ustu ár af einyrkjabúskap, að
slík atvinna er ekki orðin eftir-
Söluverð flestra jarða, hvað mik
Söluverð flstra jarða, hvað mik-
ið sem búið er að vinna á þeim
að húsabyggingum, jarðrækt og
öðrum mannvirkjum, er ekki
meira en það, að ekki er hægt
að eignast fyrir það nema hluta
af íbúð í Reykjavík.
En hverjar eru helztu orsak-
irnar til þessa mikla fólksflutn-
ings úr sveitunum?
þeim löndum, þar sem þeir hafa
komizt til valda eftir stýrjöld-
ina, hafa þeir eflt samvinnuna
á mörgum sviðum í stað þess að
grípa til þjóðnýtingar. Og í
Sóvétríkjunum sjálfum, þar sem
ríkisverzlunin gaf orðið mjög
slæma raun, hefir nýlega verið
gripið til þess úrræðis að auka
mjög frelsi og svigrúm sam-
vinnufélaganna.
íslendingar eiga því láni að
fagna, að samvinnustarfsemin
er orðin allöflug hér á landi.
enda má rekja til hennar marga
helztu sigrana í framfara- og
menningarsókn þjóðarinnar.
Enn á þó samvinnustarfsemin
mikla vaxtarmöguleika og mörg
ný og stór verkefni bíða hennar,
t. d. ekki sízt á sviði útvegsmál-
anna. Þjóðin á enga heppilegri
leið til að auka hagsæld sína og
félagslegan þroska sinn en að
efla samvinnustarfsemina.
Vantar mestu þægindi
nútímans.
Sveitafólkið hefir ekki enn
fengið mestu þægindi nútím-
ans, rafmagnið. Stórkostlegir
sauðfjársjúkdómar hafa á und-
anförnum árum valdið bændum
stórtjóni. En það sem hefir vald-
ið meiru um fólksflutningana úr
sveitunum en allt annað, er það,
að engin störf hafa um langan
tíma verið jafn illa launuð hér
á landi og störf bóndans og
fjölskyldu hans, engin vinna
verið eins illa borguð og vinnan
við að framleiða þær vörur, sem
þjóðina skiptir mestu vegna af-
komu sinnar og öryggis, að allt-
af sé nóg til af í landinu.
Við íslendingar hefðum varla
að öllu leyti sloppið við skort á
stríðsárunum, ef við hefðum
áður verið farnir að flytja inn
landbúnaðarvörur frá öðrum
löndum, eins og sumir hafa talið
að betur borgaði sig, en að
framleiða þær hér á landi með
því verði, sem á þeim er hér.
Og þó hefir verðið til bænda
verið of lágt, miðað við laun
annarra stétta í landinu.
„Dýrtíffin er bændunum
aff kennia.“
Seinnipartinn í fyrra,vetur
þurfti ég að skreppa til Reykja-
víkur, og dvaldi þar í nokkurn
tíma. Eitt kvöldið fór ég að hitta
kunningja minn, sem ég hafði
ekki séð lengi. Skömmu eftir
að ég kom til hans, barst tal
okkar að dýrtíðinni.. „Hún er
nú ykkur bændunum að kenna“,
sagði hann. „Þetta getur ekki
verið rétt hjá þér“, sagði ég,
„því að engin stétt hefir nú að
undanförnu haft eins lág laun
og bændurnir ,og það getur far-
ið svo, að þeir sjái sig tilneydda
að stöðva sölu á framleiðsluvör-
um sínum til neytenda, til að fá
þær hækkaðar í verði“.
Ég get um þetta samtal hér,
því að það virðist vera nokkuð
almenn skoðun hjá neytendum,
að dýrtíðin sé mest bændunum
að kenna, og að þeir beri ein-
hver ósköp úr býtum fyrir vinnu
sína.
Nú er það þó svo, að margir
bændur, að minnsta kosti þeir,
sem lifa aðallega á sauðfjár-
ræJtt, hafa á undanförnum ár-
um ekki haft nema 10—15 þús-
und kr. viðskiptatekjur. Þau
eru mörg gjöldin, sem hvíla á
tekjum bóndans fyrir utan dag-
legar þarfir heimilanna. Bygg-
ing húsa og viðhald þeirra, yfir
menn og skepnur. Kaup margs
konar véla og áhalda vegna bú-
rekstursins, áburðar og fóður-
bætis og oft mikill kostnaður
við ýmsar jarðræktarfram-
kvæmdir. Þessir bændur geta
ekki keppt um fólk á vinnu-
markaði þjóðarinnar hvað mikla
þörf, sem þeir hafa fyrir að-
keypta vinnu. Og þeir gætu ekki
borgað mörg þúsund krónur ár-
lega í húsaleigu, eins og margir
Reykvíkingar þurfa að gera.
Af lágum tekjum bænda leið-
ir líka það, að þegar börn þeirra
eru komin upp, geta margir
þeirra ekki borgað þeim kaup
sem nokkru nemur, í saman-
burði við það, sem þau eiga kost
;á, ef þau fara í vinnu til ann-
;arra. Þetta er ein af aðalorsök-
unum til þess, hve margt ungt
fólk fer úr sveitunum til kaup-
'staðanna, bæði til þess að vinna
sér fyrir skólagjaldi og eins í
atvinnuleit. Og oftast er þetta
fólk um leið tapað bæði heimil-
unum og sveitinni, þó hvorugt
megi án þess vera.
Mikið hefir verið rætt um það,
að bændur yrðu að bæta sér
upp fólksleysið með aukinni
vélanotkun. Þetta hafa þeir líka
sem vélar hafa verið fáanlegar.
reynt að gera, að svo miklu leyti
En þó vélar séu góðar og sjálf-
sagðar við alla framleiðslu, þar
sem hægt er að koma þeim við,
geta þær þó aldrei nema að litlu
leyti bætt úr fólksleysinu í sveit-
unum. Erindi þeirra þangað er
ekki heldur það, að stuðla að
því að alltaf geti fleira og fleira
fólk flutt úr sveitunum, heldur
eiga þær að létta erfiði sveita-
fólksins, skapa þar skilyrði fyr-
ir mikla fólksfjölgun og blóm-
legan atvinnuveg, því að í sveit-
unum á þjóðin einn af sínum
mestu framtíðarmöguleikum.
Húsmóffurina vantar
heimilisvélar.
Á meðan sveitimar vantar
rafmagn er lítið hægt að fá af
vélum til að létta þar undir við
innanbæjarstörfin. Hvergi væri
þó vélanna meiri þörf en til að
létta störf húsmæðranna í sveit-
u mlandsins, eins og þar er nú
víðast hvar orðið ástatt. Sveita-
konan þarf ekki aðeins að vinna
innanbæjarstörfin eins og hús-
mæðurnar í kaupstöðunum,
heldur þarf hún oft og tíðum
líka að hjálpa til við heyskap
og önnur framleiðslustörf, og
hafa þá innanbæjarverk'n að
meira eða minna leyti í hjá-
verkum, oft hjálparlítið
Heimilisstörfin í sveitunum
eru að verða, sökum fámennis,
nærri óslitið erfiði árið urri kring
jafnt helgidaga sem aðra daga,
og ef veikindi eða önnur óhöpp
koma fyrir, horfir oft til stór-
vandræða. Ein afleiðing fólks-
leysins í sveitunum er sú, að 'á
haustin eru bændur víð’a að
lenda í vandræðum með að ná
fé sínu af afréttum, og aukast
þessir erfiðleikar við hverja þá
jörð, sem lendir í eyði. Allt
skemmtana- og félagslíf sveit-
anna er líka stórlamað vegna
fámennisins. Eins og hér hefir
verið sýnt fram á, er ástandið
í sveitunum orðið svo alvarlegt,
að til þess að ráða bót á því
duga engin vettlingatök eða
hálfvelgja.
Brýnustu verkefnin.
Nú mun ég minnast á nokkur
aðkallandi verkefni í þágu sveit-
anna- og fólksins, sem í þeim
býr. Víða í sveitum eru íbúðir
fólksins enn aiveg óviðunandi.
Það þarf að gera hlutaðeigandi
bændum kleift að ráða bót á
þessu sem fyrst, og þá helzt með
því að tryggja þeim að þeir eigi
kost á nægilegu byggingarefni.
Margir þessir bæir munu ekki
vera betri eða hollari íbúðir en
hinar margumtöluðu bragga- og
minna hafi verið um þá talað.
kjallaraibúðir í Reykjavík, þó
(Framhald á 3. síðu)
Mola
Nóg af laxi.
Á Kamtsjatka eru helztu fram-
lelðsluvörur loðskinn og lax og fœði
fólksins er einkum lax og te. Verka-
menn eru nú farnir að berjast fyrir
því, að lax verði ekki hafður í mið-
dagsverð fyrir þá nema 265 daga á
ári hverju.
Þjóðargjöf til Hákon-
ar VII.
Hákon VII. Noregskonungur verð-
ur 75 ára S. ágúst í sumar. í því tilefnj
hafa nú Norðmenn undirbúning að
afmælisgjöf, sem um aldur og ævi á
að festa mönnum í hug ástsældir Há-
konar konungs með þjóðinni.
Ríkisstjórnin kallaði fulltrúa ýmsra
félaga, flokka og stétta til samráða
um þetta í haust og voru allir á einu
máli. Og nú er hafin almenn fjár-
söfnun um allan Noreg í þessu skyni.
Til þss er ætlazt, að Hákon konung-
ur ráðstafi gjöfinni sjálfur.
Öll framlög í þessa þjóðargjöf til
konungs verða nafnlaus.
Byggt úr hálmi.
Fréttir frá Svíþjóð herma, að for-
stjóri nokkur, sem heitir Folke Wer-
neskog, hafi fundið aðferð til að vinná
byggingarefni úr hálmi. Eru taldar
líkur til, að þetta geti haft mikla þýð-
ingu fyrir byggingariðnaðinn og muni
hið nýja efni spara Svíum einum 55
standarða af timbri árlega.
Þetta nýja efni er haft til einangr-
unar innan á veggi og í þiljur, og
sumir segja jafnvel að tekizt hafi að
búa til úr hálminum ágætis plötur til
að hafa í útveggi.
Lauii Nelson’s falla
niður.
Brezkfc þingið hefir nú samþykkt að
hætta lífeyrisgreiðslum til afkomenda
Nelson’s flotaforingja.
Greiðslur þessar nema 5000 pund-
um á ári og hafa staðið í meira en
fimm aldarfjórðunga. En þó að lögin
séu samþykkt, koma þau ekki til
framkvæmda fyrr en núverandi Nel-
son lávarður og bróðir hans eru látnir,
en þeir eru nú 89 og 85 ára gamlir.
Fólksf jölgun í Svíþjóð.
Fólksfjölgun í Svíþjóð síðastliðið ár
var 90 þúsúnd og eru Svíar nú 6.763
þúsund.
Eftfrsótt vara.
j Norskir hermenn, sem dvelja í
j Þýzkalandi hafa skrifað heim, að þar
j megi selja einn tóbaksvindling á 5
mörk, en daglaun eru þar 6% mark.
\ Vandalaust er að fá þar þjónustu með
j því að gjalda einn vindling fyrir
i þvottinn.
Svona langt getur tóbakshungrið
leitt vesalings fólkið.
Guðm. Þorláksson, skólastj.:
L
L
Niðurlag.
IV.
Flest annað, sem lyftir hug-
um manna yfir hið daglega strit,
eða fleytir óþroskuðum ung-
mennum yfir torfærur æsku-
áranna, lætur ríkisvaldið sér
vera óviðkomandi, og flest
hreppa- og bæjarfélög líka.
Svo að segja allt það fjár-
magp, sem af opinberu fé er
lagt til þessara mála, fer til
þeirra staða, þar sem maiin-
fjöldinn er mestur og starfs-
kraftarnir beztir.
Helztu menningarstraumar
strjálbýlisins berast þangað með
blöðum hinna pólitisku flokka,
með bókum, sem margar eru að-
eins gefnar út í fjárgróðaskini
og með útvarpi, sem skammt-
ar hlustendum sínum eftir því,
sem forráðamenn þess hafa fyr-
ir hendi, og má auðvitað margt
gott um þetta segja.
En þrátt fyrir ýmsa kosti, er
öllum þessum menntagjöfum
það sameiginlegt, að þeir ,eru
ekki ef svo mætti segja í lífrænu
sambandi við það fólk, sem á að
njóta þeirra. Allt, sem berst'
gegnum þá, eru verk framandi
manna, flutt að meira eða
minna leyti á dauðan og vél-
rænan hátt.
Það vantar hinn skapandi
mátt persónuleikans sjálfS. Það
vantar hið lifandi lif i túlkun
þeirrar listar eða þeirra sann-
inda, sem flutt eru hverju sinni.
Þá vakna spurningar eins og
þessi: Á menntun og menning
smábæjanna og sveitanna ein-
göngu að vera aðfengin frá hin-
um stærri stöðum?
Margir mundu svara því neit-
andi, að það væri æskilegt, en
þeir mundu jafnframt telja, að
það væri óumflýjanlegt sökum
fólksfæðar, forustuleysis og
sums staðar húsnæðisvandræða
hinna fámennu byggða landsins.
Næstum alls staðar eru miklir
erfiðleikar af þessum sökum.
Fyrir alþingi liggur nú frum-
varp, sem kveður svo á, að álit-
legur hluti af skemmtanaskatt-
inum renni hér eftir til stofnun-
ar og byggingar íélagsheimila
I sveitum og þorpum. Þetta er
í alla staði hið þarfasta mál og
er vonandi, að frumvarpið nái
fram að ganga. Það mun vissu-
lega færa nýtt líf i félagslegan
áhuga, á mörgum stöðum, þar
sem nú er allt í kalda koli.
Alls staðar má mikið, ef vel
vili, og til þess að sýna það, ætla;
ég að minnast lítillega á leik-
starfsemi, sem farið hefir fram
í áðurnefndu smáþorpi.
Þar var leikfélag stofnað fyr-
ir rúmlega þremur árum og hef-
ir það á þeim tíma flutt þessi
verk fyrir þorpsbúa og nær-
sveitafólk.
1. Æfintýri á gönguför, sýnt
6 sinnum.
2. Tengdamamma, eftir Krist-
ínu Sigfúsdóttir, sýnt 8 sinnum.
3. Maður og kona, eftir Emil
Thoroddsen, sýnt 15 sinnum.
4. Hreppstjórinn á Hraun-
hamri, eftir Loft Guðmundsson,
sýnt 9 sinnum.
5. Kappar og vopn, eftir Bern-
hard Shaw, sýnt 5 sinnum.
6. Bara betra, eftir Frans
Hedeberg, sýnt 10 sinnum.
Þetta eru alls 53 sýningar, og
áhorfendur hafa verið um 6
þúsund.
Auk þess hefir félagið æft og
sýnt sex stutta leiki, flest ein-
þáttunga, og sýnt þá suma
mörgum sinnum.
Þetta er þriggja ára starf fá-
menns áhugahóps í litlu þorpi.
Mætti þá og hugsa sér, að margt
hefði flelra mátt gera þar á
sviði félagsmála, ef jafn mikill
áhugi hefði verið fyrir hendi,
enda hefir það líka verið gert.
En er þá þetta og annað af!
svipðu tagi, nokkuð annað en
dægurf lugur, sem deyj a og
gleymast um leið og þær fljúga;
frám hjá?
Ber að líta á iðkun leikstarfs,
söngs og hljómleika eingöngu
sem tæki til skemmtunar, — eða
ber að líta á það sem alvarlega,
þroskaða viðleitni til sjálfs-
stæðrar menningar hvers byggð-
arlags fyrir sig
Af ýmsum menningarsamtök-
um hafa erindrekar og leiðbein-
endur verið sendir út um sveitir
og þorp. Má þar til nefna Stór
stúku íslands, Samband ung-
mennafélaganna, íþróttasam-
bandið og ýmis fleiri félagssam-
tök.
Oft hafa þessir leiðbeinendur
áorkað furðulega miklu með
starfi sinu, á sviði bindindis, í-
þrótta', songs, hljómlistar og
margs konar fleiri’ menningar-
mála.
Engum dettur í hug að halda
þvi fram, að þetta sé eingöngu
til gamans gert, heldur er þetta
nauðsynlegur og mikilsverður
þáttur í sköpun og viðhaldi,
menntandi og siðbætandi áhrifa
á þjóðiífið.
En það vantar fleiri af þess-
um ágætismönnum til að heim-
sækja fámennið. Þeir þurfa að
koma oft þangað sem deyfðin
ríkir, með ferskan andvara frá
hinum æðstu menningarstöðv-
um íslenzku þjóðarinar.
. V.
Á kyrrlátri morgunstund verð-
ur mér reikáð um þessar sióðir
gamalla minninga. Reykur
líður upp frá einum og einum
reykháf, og einstaka gömul kona
er þegar komin á kreik að huga
að hænum 'sínum, — eða öld-
ungur að skyggnast til veðurs,
af gömlum vana. Þessar verald-
arvönu, lifsreyndu manneskjur,
markaðar rúnum sorgar og bar-
áttu heillar mannsæfi, — í and-
liti, fasi og klæðaburði, —
hjálpa mér í þögn sinni, til
þess að verðá þátttakandi. í ó-
tölulegum, orðlausum minning-
um þessa staðar.
Ég lít til allra átta og leitast
við að skyggnast gegnum ald-
irnar. Ég sé margt. — Eftir æva-
fornum götutroðningum, sé ég
svo langt sem augað eygir, fót-
gangandi og ríðandi menn, kom
andi og farandi með lestir hesta,
klyfjaðar varningi.
Sumir eru með langar lestir,
aðrir hafa einn í taumi. •— Ég
sé lausríðandi menn og konur,
heldri menn og bændur þeysa
á góðhestum sínum, glaða og
reifa og volduga í fátækt sinni.
(Framhald á 4. slOu)