Tíminn - 02.08.1947, Blaðsíða 2

2
lí>lt\\. la»ii»arila»iim 2. ágiist 1947
139. blað
Dr. Richard Reck, prófessor:
Ættland vort og erfðir
Niðurlag.
En íslenzkir landnemar, sem
hingað ve.stur fluttust báru
eigi aðeins í hug og hjarta síns
„heimalands mót“; þeir voru,
eins og alkunnugt og víðkunn-
ugt er, fjarri því að vera for-
tíðarlausir. — Þeir áttu sér að
baki og fluttu með sér þúsund
ára atburðaríka og örlagaríka
sögu þjóðar sinnar. Og sú saga
varð þeim, í brautryðjendabar-
áttu þeirra, uppspretta orku og
vængur til flugs yfir fjallgarða
erfiðleikanna, alveg eins og
hún hafði orðið þjóðinni ís-
lenzku orkugjafi og blásið henni
byr undir vængi í frelsis- og
framsóknarbaráttu hennar. í
þeirra sögu erum vér öll, ís-
lands börn, hvort sem vér dvelj-
um austan hafs eða vestan, sam-
eiginlegir hluthafar því að ó-
högguð standa orð Matthíasar
Jochumssonar:
Eitt er landið, ein vor þjóð,
auðnan sama beggja,
eina tungu, anda, blóð,
aldir spunnu tveggja: —
Saga þín er saga vor,
sómi þinn vor æra,
tár þín líka tárin vor,
tignarlandið kæra.
Og mikil gæfa er það oss, sem
af íslenzku bergi erum brotin,
að hafa fengið að lifa einmitt
þann langþráða dag, þegar
frelsisdraumur ættþjóðar vorr-
ar, draumurinn, sem hún hafði
Tóbakseinkasölunni, en að það
gangi oflangt á skattabrautinni
Það, sem hér hefir verið nefnt,
og margt fleira, gerir það brýna
nauðsyn, að þegar sé hafizt
handa um endurskoðun skatta-
laganna. Það þarf að gera
skattakerfið ódýrara og ein-
faldara. Það verður að stilla
sköttum svo í hóf, að sparnað-
arhvöt almennings bíði ekki
hnekki. Þegar þannig er komið
sanngjarnlega til móts við
skattgreiðendur, verður aukn-
um ráðstöfunum til að bæta
skattaeftirlitið áreiðanlega bet-
ur tekið.
kærstan átt kynslóðum saman,
rættist að fullu með endurreisn
hins íslenzka lýðveldis 17. júní
'1944. Vafalaust hefir mörgum í
hópi þúsundanna, sem þann
ógleymanlega dag, áttu því láni
að fagna að vera viðstaddir
lýðveldisstofnunina, farið eins
og mér, að þá fyrst hafi þeim
fundizt sem þeim skildist til
nokkurrar hlítar, hve merkileg
og dáy^mleg saga hinnar ís-
lenzku þjóðar er í raun og veru,
fágætt dæmi um sigur andans
yfir andvígum ytri kjörum.
Að vísu er því þannig farið
um Þingvelli við Öxará, að þar
svífur alltaf sögunnar blær yfir
miklum og fornhelgum stöðv-
um, hjartastað ættlands vors;
þar slá liðnar aldir ljóma á
vellina, ,,á hamraþil, á gjár og
gil“; þar tala sjálfir steinarnir
um afrek kynstofns vors, sorgir
hans og sigra; þar á moldin sál,
eins og skáldið segir fagurlega.
En aldrei hefi ég heyrt vængja-
þyt sögunnar eins glögglega og
eftirminnilega yfir höfði mér,
eins og þá er ég sat að Lögbergi
upprisudag hins íslenzka lýð-
veldis fyrir þrem árum síðan.
Saga þjóðar vorrar frá fyrstu
tið blasti mér þá við sjónum
eins og opin bók. Ég sá leiðtoga
þjóðarinnar á öllum öldum
ganga í fylkingarbrjósti, menn-
ina, sem voru henni lýsandti
eldstólpar á göngu hennar á
tímum hörmunga og niðurlæg-
ingar; ég sá einnig líða hjá
þögla fylkingu hinna mörgu,
karla og kvenna, er sagan kann
eigi lengur að nafngreina, en
sem alltaf héldu vakandi í
brjósti sér helgum loga frelsis-
ástarinnar og framtíðartrúar-
innar, hvað sem á dundi, og áttu
þess vegna sína ómetanlegu
hlutdeild í frelsisbaráttu henn-
ar. Ég blessaði í hljóði nöfn
þeirra allra. í eyrum mér ómuðu
sem þungt en heillandi undir-
spil, meistaraleg lýsing Davíðs
Stefánssonar á lífi og örlögum
þjóðar vorrar:
í þúsund ár bjó þjóð við nyrztu
voga.
Mót þrautum sínum gekk hún
djörf og sterk.
I hennar kirkju helgar stjörnur
loga,
og hennar líf er eilíft
kraftaverk.
Þannig var hún vaxin, sögu-
lega arfleifðin, sem íslenzkir
landnemar fluttu með sér vest-
ur um haf, og lítt var þá að
undra, þó hún yrði þeim styrk-
ur í brautryðjenda-baráttu
þeirra; dæmi forfeðra þeirra,
frelsisást þeirra og framtíðar-
trú, hafa efalaust hvarflað
landnemunum oft í hug og stælt
þá í þeirri ákvörðun að láta eigi
bugast, hvernig sem á móti
blési. Það verður seint fullmetið,
hvers virði það er, hugsandi
fólki og framgjörnu, að eiga sér
slíka sögu að bakhjarli.
Samanofinn hinni mikilvægu,
sögulegu arfleifð, sem islenzkir
landnámsmenn og konur fluttu
með sér hingað til Vesturheims,
var hinn margþætti menning-
ararfur, hertur í eldraumum öld
eftir öld, sem skilið hafði gullið
frá soranum, kjarnann frá
hisminu. Þeim menningararfi
og varðveizlu hans var það að
þakka, að þjóðin íslenzka hafði
eigi týnt sjálfri sér, en haldið
áfram að lifa mannsæmu lífi.
Eða eins og Davíð Stefánsson
orðar það réttilega:
Því Ifir þjóðin,
að þraut ei ljóðin,
átti fjöll fögur
og fornar sögur,
mælti á máli,
sem er máttugra stáli, .
geymdi goðhreysti
og guði treysti.
Við þessar lífslindir hafði þjóð
vor næst í blíðu og stríðu öld
eftir öld. Íslenzkir frumbyggjar
vestur hér sóttu lífsvatn í sama
brunn og reyndist það hollur
hreystidrykkur í baráttu sinni,
eigi síður en feðrum þeirra og
mæðrum í þeirra örlagastríði
heima á ættjörðinni. Dýrmæt
var því sú arfleifð, sem íslenzk-
ir landnemar fluttu með sér
heiman um haf, og haldgóð
reyndist hún þeim, brynja,
sverð og skjöldur, í brautryðj-
andabaráttu þeirra; um það
bera sigurvinningar þeira óræk-
an vottinn, að eigi sé lengra
seilst eftir rökum þeirri stað-
hæfingu til stuðnings. En vegna
takmarkaðs tíma hefir hér orðið
að fara fljótt yfir sögu, aðeins
verið stiklað á allra stærstu
steinum, athyglin dregin að
nokkrum hátindum í víðlendi
hinna íslenzku menningar-
erfða.
Með ræktarsemi sinni við þær
erfðir og ættland sitt, samhliða
því. hversu vel þeir urðu við
þegnlegum kröfum kjörlands
síns, hafa landnemarnir íslenzku
hér vestra látið oss í arf fagurt
eftirdæmi, sem viturlegt og
gagnlegt er að hyggja að oftar
en á hátíðisdegi sem þessum:
Vakið. Vakið. Tímans kröfur
kalla,
knýja dyr og hrópa á alla.
Þau eggjunarorð skáldsins
hafa aldrei verið sannari en á
vorri tíð, þessum allra síðustu
dögum. Tíminn, þjóðin, sem vér
erum hluti af og eigum þegn-
.skuld að gjalda, kveður oss til
dáða. Aldrei hafa verið gerðar
til vor meiri kröfur. Verðum
sem drengilegast við þeim með
því að sýna sem ávaxtaríkast í
verki norrænar manndóms- og
mannréttindahugsjónir, frels-
isást og framsóknaranda. Ger-
um þjóðræknishvöt Stephans G.
Stephanssonar að lifandi veru-
leika í þjóðlífinu:
Nú skal bera á borð með okl’.ur,
bót við numinn auð,
margar aldir ósáð sprottið
íslenzkt lífsins brauð; —
Allt, sem lyfti lengst á götu,
lýsti út um heim,
nú skal sæma sveitir nýjar
sumargjöfum þeim.
Takist oss það, höfum vér
sameinað það þrennt, að vera
ræktarsamir við ættlandið, tru-
ir hinu bezta í sjálfum oss, og
dyggir og gjöfulir þegnar vors
nýja fósturlands, fæðingar- og
framtíðarlands barna vorra. Það
er verðugt hlutskipti kynborn-
um íslending, og með því er
einnig virðingu ættarinnar fag-
ui’legast og varanlegast á lofti
haldið.
Ég lýk máli mínu með því að
endurtaka ljóðlinur skáldsíns,
sem bregða upp svo hugstæðri
mynd af ættjörð vorri, en éru
þó sérstaklega minnisstæðar og
(Frnvihald á 4. vrSn)
Kristlcifur Þorsteiiisson, Kroppi:
Þrír borgfirzkir bændur
Lauyardayur 2. áyúst
Ný skattalög
Þegar lögin um eignakönnun-
ina voru til umræðu á Alþingi í
vetur, var því lýst yfir af rík-
isstjórninni, að hún ætlaði að
láta fara fram alhliða endur-
skoðun á skattalöggjöfinni, m.
a. með það fyrir augum að gera
skattaeftirlitið öruggara. Ekk-,
ert bólar þó enn á framkvæmd-
um í þessum ’efnum, en þær eru
vafalaust í undirbúningi.
Það er vissulega kominn tími
til, að skattalögin séu tekin til
heildarathugunar. Það þarf ekki
aðeins að tryggja betra skatta-
eftirlit, heldur einnig að koma
margháttuðum breytingum á
sjálft skattafyrirkomulagið.
Nú eru t. d lagðir á fjölmargir
skattar, bæði beinir og óbeinir.
Þetta kostar mikla og dýra
skriffinnsku. Það sýnir bezt í
hvert óefni skattakerfið er
komið í þessum efnum, að
sumir skattarnir, t. d. náms-
bókagjaldið, munu gera lítið
betur en að standa undir skrif-
finnskunni, sem leiðir af þeim.
Það þarf mjög vel að athugast,
hvort ekki er hægt að samræma
'svo til öll opinber gjöld, bæði
til ríkis og bæjar- og sveitar-
félaga, í einn skatt, sem er lagð-
ur á skattþegnana eftir efnum
og ástæðum, og síðan er skipt
milli ríkisins og bæjar- og
sveitarfélaganna eftir vissum
hlutföllum. Af þessu myndi
hljótast stórsparnaður við skrif-
stofuhald og innheimtu.
Það eru fleiri rök en ódýrari
skrifstofú- og innnheimtukostn-
aður, er mæla með því, að skatt-
arnir til ríkis og sveitarfélaga
séu sameinaðir í einn aðalskatt.
Núgildandi útsvarsfyrirkomulag
mismúnar mjög sveitar- og
bæjarfélögunum. Reykjavík faer
t. d. mjög miklar útsvarstekj ur
af verzlunarstarfsemi, sem er
rekin vegna annarra sveitar- og
bæjarfélaga og þeim bæri raun-
verulega að fá. Úr því ranglæti
þarf að bæta með einum eða
öðrum hætti, og er vafasamt,
hvort það yrði gert betur með
öðrum hætti en þeim, að lagður
yrði á einn aðalskattur, sem síð-
an væri skipt eftir vissum regl-
um milli ríkisins annars vegar
og bæjar- og sveitarfélaganna
hins vegar.
Verði einhvern tíma horfið að
því ráði að reyna að hefjast hér
handa um viðreisn fjárhagsins
og skynsamlega fjármálastjórn,
hlýtur það að verða eitt fyrsta
verkefnið að gera ríkisrekstur-
inn ódýrari og einfaldari. Eitt
úrræðið í þeim efnum er sú sam-
eining skattanna, sem hér er
minnzt á.
Þá hlýtur það að koma mjög
til athugunar, hvort skattarnir
samanlagðir eru ekki orðnir of-
háir og standi þannig framtaks-
semi og sparnaði manna fyrir
þrifum. Fyrir styrjöldina var
þessu oft haldið fram í blöðum
Sjálfstæðismanna, en síðan
hafa þeir átt megin þátt í þvi,
að bæði skattarnir til ríkisins og
útsvörin hafa stórlega hækkað.
Það er vissulega rétt, að unnið
sé gegn óeðlilega mikilli auð-
söfnun á fáar hendur, en það
þarf að gerast með öðrum hætti
en þeim, sem getur jafnframt
lamað sparnaðarfýsn almenn-
ings. Þurfi ríkið á auknum
tekjum að hafda, er miklu rétt-
ara, að það taki einhverja arð-
bæra starfrækslu í sínar hend-
ur, eins og það hefir t. d. gert
með Áfengisverzluninni og
Þorsteinn Guðmundsson,
Auðsstöðum.
Þorsteinn var fæddur 16. júní
1865 og dáinn 28. júlí 1946. Hann
ól allan sinn aldur á Auðsstöð-
um i Hálsasveit að fráteknum
tveim eða þrem árum, er hann
bjó að Krossi í Lundarreykjadal,
Foreldrar hans voru Guðmund-
ur Sigurðsson, bóndi á Auðs-
stöðum og kona hans, Stein-
unn Þorsteinsdóttir frá Hurðar-
baki í Reykholtsdal. Steinunn
var ein af þrettán börnum, er
til aldurs komust þeirra Hurð-
arbakshjóna, Þorsteins Þiðriks-
sonar og Steinunnar Ásmunds-
dóttur frá Elínarhöfða. Meðal
þeirra Hurðarbakssystkina voru:
Þórður og Bjarni á Hurðarbaki,
báðir stórbændur og atkvæða-
menn á sinni tíð. Svo var og um
Guðmund á Auðsstöðum, að
hann var gildur bóndi og meðal
fremstu bænda í Hálsasveit all-
an sinn búskap. Hann var
nokkuð hrjúfur við fyrstu sýn,
en við nánari kynningu mikill
drengskaparmaður, og það svo,
að á betri nágranna varð ekki
kosið. Ekki var Þorsteinn á
Auðsstöðum jafnoki föður síns
og móðurbræðra að framtaki og
skörungsskap, en ekki lét hann
nema gott eitt af sér leiða og
manna fljótastur að liðsinna
þeim, er hjálpar þurftu með.
Kona Þorsteins var Ingibjörg
Magnúsdóttir frá 1 Gilsstaðakoti
í Villingaholtshreppi í Árnes-
sýslu. Hún var greindarkona, og
bæði voru þau hjón samhent í
vel&erðasemi. Börn þeirra hjóna
voru Ingibjörg, ekkja eftir Auð-
un Ólafsson frá Gröf í Reyk-
holtsdal, og Guðmundur, sem
tekið hefir við föðurleifð sinni,
Auðsstöðum. Þar hafa nú búið
fjórir ættliðir, einn eftir annan,
Guðmundur Þorleifsson, Þor-
steinnn Guðmundsson, Guð-
mundur Sigurðsson og Sigurður
Bjarnason, en hann var albróðir
Eiríks Bjarnasonar á Þursstöð-
um sem var nafnkenndur mað-
ur og h?,fa myndazt um hann
ýkjukenndar sögur, sem skráðar
hafa verið. Frá Sigurði Bjarna-
syni á Auðsstöðum er nú komið
margt nytsemdarfólk. Má þar
meðal annars nefna bændaöld-
unginn Sigurð Bjarnason frá
Hraunási í Hálsasveit.
Jón Þorsteinsson,
Úlfsstöðum, Hálsasveit.
Jón var fæddur 12. ág. 1867
og lézt 8. ág. 1946. Hann fæddist
á Sigmundarstöðum í Hálsa-
sveit, en þar bjó þá faðir
hans, Þorsteinn Árnason frá
Kalmanstungu. Þorsteinn Árna-
son var mikill atgervismaður,
og hefi ég nokkuð getið ættar
hans á öðrum stað, og verður
ekki farið út í það mál hér.
Hann var þrígiftur. Var Rann-
veig Björnsdóttir frá Fitjum í
Skorradal fyrsta kona hans.
Þeirra son var Árni smiður og
fræðimaður á Brennistöðum í
Flókadal. Miðkona Þorsteins
Árnasonar var Guðrún Jóns-
dóttir frá Leirárgörðum. Bræður
hennar voru Einar hagyrðingur
á Elínarhöfða og Ólafur bóndi á
Stóru-Fellsöxl, faðir Sigurðar
rakara í Reykjavík og þeirra
bræðra. Börn þeirra Þorsteins
Árnasonar og Guðrúnar voru
Jón á Úlfsstöðum, Þorsteinn,
síðast á Uppsölum í Hálsasveit
og Rannveig, nú ekkja í Hafn-
arfirði.
Jón Þorsteinsson missti móð-
ur sína, er hann var á barns-
aldri, en ólst upp með föður
sínum og stjúpmóður, Vilborgu
Rögnvaldsdóttur ljósmóður frá
Reykjadal í Hrunamannahreppi
í Árnessýslu. Jón var strax á
barnsaldri hvers manns hug-
Ijúfi, svo að orð var á gert. Ent-
ist honum sú skapgerð til ævi-
loka. Hann vann föður sínum
af frábærum dugnaði og trúleik,
fyrst á Sigmundarstöðum sem
barn og unglingur, og síðan á
Hof|ístöðum í Hálsasveit sem
fulltíða maður, en þar bjö faðir
hans um langt skeið.
Árið 1895 reisti Jón bú a,ð
Úlfsstöðum, næsta bæ við Hofs-
staði. Þar var lítið og kargaþýft
tún með óræktarmóum um-
hverfis. Eftir fárra ára búskap
var hann búinn að breyta' öllu
hinu gamla túni í vel ræktaða
sléttu. Ekki lét hann þar með
staðar numið' við túnræktina.
Móana og moldarbörðin braut
hann og stækkaði túnið ár frá
ári. Var afköstum hans við
brugðið, þagar á það var litið,
að þetta voru að mestu verk
hans eigin handa áður en jarð-
yrkjuvélar komu til sögunnar.
Þau stakkaskipti, er ábýlisjörð
hans tók í höndum hans sönn-
uðu, hversu miklu mátti til leið-
ar koma með ristuspaða, kvísl
og skóflu, þegar saman fór iðni
og atorka. En þar við bættist,
að Jón var ávallt á takteinum
að rétta grönnum sínum hjálp-
arhönd, hver sem í hlut átti.
Heilsubilaðan bróður sinn, er
bjó á örreitiskoti, studdi Jón á
Látinn öldungur
Nýlátinn er að Reykjaborg
í Lýtingsstaðahreppi, Helgi
Björnsson, 92 ára að aldri.
Hann var orðinn saddur lífdaga,
Helgi Björnsson
eftir mörg átök við elli hin síð-
ustu ár. Elli kerling hafði þreytt
hann um skeið og sóttist það
vonum seinna, að koma honum
á kné, því hann var heilsu-
hraustur og vinnandi fram á
níræðisaldur, en enginn má við
henni sjá, þegar til lengdar
lætur. Helgi Björnsson var orð-
inn einn eftir í sínu umhverfi, af
þeirri kynslóð, sem komst á legg
laust eftir miðja síðustu öld.
Hann var -10 til 15 árum eldri,
en fólk það í sveitinni, er næst
honum var að aldri. Þessi kyn-
slóð varð hart úti í lífsbarátt-
unni. Unnið var hörðum hönd-
um frá vöggu til grafar, lífs-
kjörin fábreytt, aðeins fullnægt
frumstæðustu þörfum, til að
draga fram lífið. Árferðí var illt
tímum saman síðari hluta ald-
arinnar og íravorin urðu minn-
isstæð, þegar bjargarskortúr var
á flestum heimilum. Faraóttir
geisuðu, svo flest það er veik-
burða var fölnaði fljótt fyrir
eggjum dauðans. Barnadauðinn
var ægilegur. Víða fundust hjón,
er átt höfðu 10 börn, en aðeins.
2 eða 3 kömust af barnsaldri. En
svo voru nokkrir einstáklingar,
sem fengu svo mikið táp og
hreysti í vöggugjöf, að þeír
hörðnuðu við hvert harðræði og
kenndu sér ekki meins til hátr-
ar elli. Helgi Björnsson var eihn
beirra.
Ekki verður það sagt um Helga.
ýmsa lund. Meðal annars var
það, að hann færði honum heim
í garð sumar eftir sumar tíu
lie.stburði af grænni og góðri
töðu. Þetta dæmi ætti áð nægja
tii þess að lýsa að nokkru þess-
um mæta manni. Ég get ekki
annað en bætt hér við öðrum
þætti úr sögú Jóns.
Fátækur og jarðnæðislaus
ekkjumaður átti þrjá syni,. alla
vel gefna, en innan við ferm-
ingí raldur missir einn þeirra
bræðra heilsuna, svo að líkami
hans hrörnaði smátt og smátt
að ,sama skapi sem Önnur börn
þroskast ár frá ári. Ég minnist
þess eitt sinn, er ég við Reyk-
holtskirkju sá föðurinn leiða
þennan sjúka son, fríðan og
greindarlegan, en þö orðinn
nær magnþrota. Allir hlutu að
hrærast til meðaumkvunar, er
litu þetta ólæknandi barn, en
fáir munu hafá treyst sér til
þess að bæta við önnur heimil-
isstörf að taka það á sína arma.
En þetta gat Jón á Úlfsstöðum.
Með aðstoð konu sinnar gekk
hann þessum dreng í stað góðr-
ar móður, bar hann út og inri,
útvegaði honum góðar bækur,
meðan hann gat haft þeirra
not, og eftir erfiði dagsins var
hann óþreytandi við að annast
um þetta lifandi lík, allár næt-
(Framhald á 4. síðu)