Tíminn - 16.09.1947, Blaðsíða 2

2
TÍMKViy, ]»riSjadagiiin 16. scpt. 1947
167. blað
Á ELLEFTU STUNDU
Þriöjudufjur 16. sept.
—HMWWIiwwrTi" m nwwrn mnim
Nauðsynleg endur-
skoðun
Það er mikið endurskoðun-
arstarf, sem bíður þeirra, sem
fjalla um málefni ríkisins. Nú
eru orð eins eins og sparnaður,
ráðdeild og heiðarleiki aftur í
fullu gildi, þó að lítils hafi verið
metin um hríð.
Menn gera sér grein fyrir því,
að endurskoða verður allt kerfið
frá rótum og sérstaklega verður
að leggja kapp á það, að kosta
ekki meiru til um mannahald
og skrifstofurekstur en nauð-
syn krefur. íslenzka þjóðin verð
ur að skipa fólki sínu þannig til
verka, að sem flestir vinni já-
kvæð og hagnýt störf.
í aðaldráttum er það tvennt
sem verður að keppa að: Hag-
nýting vinnuaflsins, að menn
vinni uppbyggileg störf og skili
eðlilegu verki og reksturshæfur
grundvöllur undir framleiðsl-
una.
Sé þessa hvors tveggja gætt,
mun íslenzka þjóðin geta lifað
glöð og farsæl í landi sínu.
Eitt af því, sem taka þarf tii
athugunar í þessu sambandi eru
tryggingarlögin. Þar eru at-
vinnuvegunum bundnar veru-
legar byrðar og skrifstofukostn-
aður við framkvæmdina geysi-
legur.
Löggjöfin um alþýðutrygg-
ingarnar er óneitanlega merki-
legur áfangi áleiðis að félags-
legu öryggi, — og félagslegt ör-
yggi er mikilsvirði. En þá tekst
illa til þegar merkileg löggjöf
er gerð óvinsæl og illa þokkuð
með klaufaskap.
Hjá því verður vitanlega ekki
komizt, að víðtæk trygginga-
starfsemi taki mikið fé til sín.
En það er áreiðanlega ekki rétt
að afla þess fjár eingöngu með
beinum nefsköttum, ná tillits til
afkomu og skatti á atvinnu-
vegina.
Hvaðanæva af landinu ber-
ast nú óskir og kröfur um end-
urskoðun tryggingalaganna. —
Það starf verður heldur ekki
dregið öllu lengur. Því að enda
þótt lögin væru barin fram
meira af kappi en forsjá, án
þess að virða nokkurs röksemd-
ir þeirra, sem bentu á galla
þeirra, er ekki hægt að daufheyr
ast nema takmarkaðan tíma við
kröfum alþjóðar.
Það kann að verða erfitt verk
að lajgfæra tryggingarlögin á
þann hátt, að ranglátum byrð-
um sé létt af og félagslegt ör-
yggi ekki skert. Vandalítið er
þó, að komast í þá áttina og
mikið má, ef vel vill.
Fólkið úti um land hefir líka
tekið eftir því, að eins og stjórn
og framkvæmd tryggingamiál-
anna er nú háttað, verður kerfið
sogdæla, sem sýgur fjármagnið
þrotlaust utan af landinu tii
Reykjavíkur. Slíkar sogdælur
þurfum við sízt af öllu. Það
verður að fækka en ekki fjölga
í Reykjavík dýrum og mann-
frekum skrifstofubáknum, sem
sækja rekstursfé sitt í hvers
manns vasa út um allt land.
Tvö einkenni tryggingarlag-
anna eru alþekkt úr löggjöf og
stjórnarstarfi undanfarið. Það
eru skrifstofubáknin í Reykja-
vík og annað hitt að læðst er
aftan að fólkinu eftir króka-
leiðum, með þær byrðar, sem á
það eru lagðar. Þau einkenni
mættu hverfa af tryggingalög-
gjöfinni, enda fyllilega tíma-
bært, að hefja allsherjar straum
hvörf í þeim málum.
(Framháld af 1. síðu)
þessu sambandi, þá hafa farið
til annarar notkunar allar
gjaldeyristekjur þessara ára,
sem nema ca. 965 milj. kr. að
viðbættum hluta af innstæðum
þeim, sem safnast höfðu á
stríðsárunum.
Þegar þetta hefir verið athug-
að, sem nú er fram tekið, þá er
það augljóst, að undanfarið
hefir verið til ráðstöfunar
óvenjulega mikill gjaldeyrir,
óhemju fúlgur á okkar mæli-
kvarða.
Undirrótin er verffbólgan.
Aðalorsök gjaldeyrisvandræð-
anna er því sú, hve gjaldeyris-
notkunin hefir verið gífurleg
undanfarið, en að mínu viti eru
ástæður fyrir hinni stórfelldu
gjaldeyrisnotkun m. a. þessar:
Verðbólgan, sem leikið hefir
lausum hala undanfarin ár,
grafið undan afkomu fram-
leiðslunnar og aukið eyðsluna.
Óvenjulega mikil fjárfesting
— framkvæmdir — án þess að
ráðstafanjir hafi verið gerðar
hil þess að binda í þeim lausa-
fjármagnið og takmarka eyðsl-
una, en lausafjármagnið hefir
hindrunarlítið lengi vel getað
heinzt að erlendum vörukaup-
um og innstæður og gjaldeyris-
tekjur horfið, sem dögg fyrir
sólu.
Hér við bætist svo nú, að síld-
veiðar hafa brugðizt og reyrist
bví hnúturinn enn fastar en
’lla hefði orðið og algert þrot
kemur fyrr en orðið hefði ef
?kkert hefði verið gert til
bjargar.
Gjaldeyriseyffslan
verffur aff minnka.
Nú er spurningin þessi: Kem-
ur til mála að nota megi fram-
vegis nokkuð nærri því jafn-
mikinn gjaldeyri og þjóðin hefir
gert undanfarið.
Þessu er óhætt að svara af-
dráttarlaust neitandi.
Landsbankinn hefir áætlað
gjaldeyristekjur þessa árs rúm-
ar 300 milj., en 367 miljónir ef
'íldveiðin hefði gengið vel og
fiskurinn því selzt með yfirverði
í skjóli síldarolíunnar, eins og
orðið hefði, ef vel hefði veiðst.
Þetta gefur nokkra bendingu
og sýnir glöggt með öðru, að
bess er enginn kostur, að gjald-
^yrisnotkun geti staðist fram-
vegis nokkuð í líkingu við það,
áem verið hefir.
Til þess liggja m. a. þessar
ástæður.
Það er ekkert vit i þvl fyrir
neina þjóð, og allra sízt okkur
fslendinga, sem erum nú orðnir
^kuldugir út á við, að reikna
•neð og miða búskap okkar og
úttekt við toppveiði af síld og
fiski. Slíkt mundi Ieiða til þjóð-
argjaldþrots á fyrsta ári, ef afli
hrygðist eða sala — það sézt
bezt hvað af slíku gæti leitt,
begar athugaðar eru þær tölur,
sem jafnvel gætnir menn reikna
með í utanríkisviðskiptum. Það
°r ekki lengi að koma í miljóna-
tugina.
Þessi gjaldeyrisáætlun, sem
miðuð er við njjög hátt verð og
mjög góða veiði, gæfi að mínum
dómi ekki gjaldeyristekjur til
þess að standast meðalgjald-
eyrisnotkun undanfarinna ára,
bótt frá sé tekið það, sem gengið
hefir til óvenjulegra nýbygg-
inga.
Eins og nú er komið gjaldeyr-
ismálum okkar, verðum við að
taka allan gjaldeyri til nýrra
framkvæmda og nýbygginga í
atvinnulífinu af sjálfum gjald-
eyristekjunum. Það er alveg
augljóst, að við verðum að gera
ráð fyrir lækkuðu verði á út-
flutningsvörum okkar a. m. k.
frá því, sem hluti þeirra hefir
verið seldur á þessu ári. Það
gerir samkeppni annarra.
Við eigum von á nýjum veiði-
skipum og sum hin nýju skip
eru rétt að koma í gagnið og
ekki vil ég gera lítið úr því að
þau geti aukið framleiðsluna og
útflutninginn, þótt óvíst sé um
sölu og afkomu, en þess ber um
leið að gæta, að aukning skipa-
stólsins kallar á margs konar
aukinn innflutning einmitt við
byrjun úthaldsins, sem hvílir
þungt á gjaldeyrisverzluninni á
næstu mánuðum þegar verst
mun gegna.
Að lokum vil ég benda á það,
að vilji íslendingar ekki hengja
á sig lausaskuldaklafann til
frambúðar, þá komast þeir blátt
áfram ekki hjá því að leggja
hart að sér til þess að geta byggt
upp aftur gjaldeyrisforða, sem
til sé í ársbyrjun. Þetta er vegna
þess, að innflutningsþarfir eru
svo gífurlegar framan af ári, en
útflutningur fellur ekki til fyr
en síðar. — Takist þetta ekki
verður reynslan sú, að við byrj-
um að vaða í skuldum — fyrst
framan af ári, en sem síðan
festast og verða vanskilaskuldir
óðara ef eitthvað ber út af.
Því fer víðs fjarri að við get-
um búizt við að úr rætist fyrir
okkur, án sérstakra ráðstafana,
fyrir viðburðanna rás.
Allt þetta sýnir þvert á móti,
að óhjákvæmilegt er með öllu
að minnka stórkostlega gjald-
eyrisnotkunina frá því sem verið
hefir, ef við eigum að eiga okkur
viðreisnarvon, og það er þýðing-
arlaust annað en að horfast í
augu við það, að af því hljóta að
leiða stórfelldar breytingar í
lífi þjóðar og einstaklinga.
Jafnframt er rétt að taka það
fram, að engin ástæða virðist
til þess að líta svo á, að ekki
sé viðreisnar von með þeim
möguleikum, sem landið og
hafið leggja til og þeim tækjum
og þeirri verklegu þekkingu,
sem menn hafa yfir að ráða.
En þá er líka allt undir því
Að sjálfsögðu er ekki hægt að
skrifa neitt tæmandi yfirlit yfir
svo fjölþættan lífsferil, sem æfi
Gísla er, í einni blaðagrein,
enda ekki ástæða til að setja á
blað neitt lífsuppgjör við hann,
því að enn á hann starfsþrek
og lífsgleði, sem hver og einn
langtum yngri maður mætti
vera stoltur af. Hins vegar hefir
Tíminn beðið Gísla að skýra sér
frá ýmsu er á daga hans hefir
drifið og hefir hann orðið góð-
fúslega við því.
Frá Stokkeyri réri Gísli til
1901. Á þessum árum var mikil
útgerð þaðan. Reru flesta vet-
urna um 40 bátar frá þeirri ver-
komið, að menn bresti ekki yfir-
sýn, óeigingirni og félagsþroska,
til þess að gera þær stórfelldu
breytingar, sem óhjákvæmileg-
ar eru, ef þjóðin ætlar að halda
áfram að vera sjálfstæð og lifa
menningarlífi.
En þær ráðstafanir eru ekki
affeins fólgnar í því að minnka
gj aldeyrisnotkunina, heldur
einnig í því að tryggja fram-
leiðsluna og auka útflutning-
inn.
Það er aðalatriðið að snúast
gegn verðbólgunni og tryggja
rekstur framleiðslunnar, því að
það er ekki hægt að lækna
meinið, nema ráðast á rótina.
En áður en ég vík að því frek-
ar, vil ég ræða ofurlítið nánar
geigvænlegasta þátt þessara
mála: Gjaldeyrisástandið eins
og það er í dag og horfurnar á
næstunni.
Erfiffast verffur viffreisnar-
starfiff í byrjun.
Síðan fjárhagsráð gaf út j
skýrslu sína, hafa komið fram
nýjar upplýsingar. Landsbank-
inn hefir gefið út tilkynningu,
sem sýnir að það vantar 12 y2
milj. kr. til þess að bankarnir
eigi fyrir ábyrgðarskuldbind-
um sínum og þó er þar reiknað
með clearing-innstæðum, sem
alls ekki eru lausar, þannig að
ástæður eru ennþá alvarlegri.
Þá hefir fjárhagsráð skrifað
ríkisstjórninni nú þ. 10. sept. og
bent á, að gjaldeyrisástandið
væri enn lakara en skýrslan
geri ráð fyrir, þar sem útflutn-
ingsáætlunin standist ekki, enda
var húii strax með fyrirvara og
síðan segir fjárhagsráð, að það
telji lífsnauðsyn, að allra ráða
verði neytt til þess að koma á
veiðar og í fiskflutninga hinum
stórum aukna mótorskipaflota í
sambandi við hinn nýja samn-
ing um löndun fisks í Bretlandi.
Það er sjálfsagt fullerfitt að
gera sér grein fyrir því til hlítar,
hvað það þýðir í reyndinni að
aðeins nokkrir miljónatugir
geta orðið til ráðstöfunar fyrir
hin nýju innflutningsyfirvöld 5
síðustu mánuði ársins. Þó má
fara nærri um þetta þegar þess
stöð einni saman. Bátarnir voru
ýmist 6-rónir, 8-rónir eða 10-
rónir. Formennirnir og reyndar
skipshafnirinar allar voru yfir-
leitt ungir menn. Oft voru farn-
ir 4 róðrar á dag. Vertíðir
hófust í góubyrjun og stóðu til
11. maí.
Beiting lóðanna, en þær voru
helztu veiðarfærin, fór fram í
sjóbúðunum og var beitt á
milli rúmanna og beitan skorin
á borði er þar var haft. í land-
legum var beitan geymd undir
rúmunum í sjóbúðunum en oft
vildi hún skemmast af hitan-
um þar, en notuð var hún samt.
í hverjum róðri voru notaðar
er gætt að mánaðarleg gjald-
eyrisnotkun undanfarið hefir
numið nokkrum miljónatugum
og að skipaleigur og trygginga-
gjöldin ein hafa undanfarið
numið svipuðum fjárhæðum og
allur ársinnflutningur þjóðar-
innar fyrir stríð.
Það verður því að horfast í
augu við það, að við höfum ekki
á næstunni gjaldeyri fyrir brýn-
ustu nauðsynjum, sem við höf-
um svo nefnt, fram að þessu, og
aðalvandamálið er það, hvernig
hægt verður að útvega vörur til
þess að framleiðslan geti haldið
áfram og stöðvist ekki vegna
skorts á framleiðslunauðsynj -
um, ef menn skyldu bera gæfu
til þess að gera henni fært að
starfa af öðrum ástæðum.
Við þetta ástand verða menn
að miða beiðnir sínar um inn-
flutning og ráðstafanir. Störf
þeirra manna, sem sitja í Fjár-
hagsráði og Viðskiptanefnd eru
nógu erfið og þreytandi fyrir
því, þótt menn hefðu samtök
um að losa þá við að fást við
, þau málefni, sem fyrirfram er
vitanlegt, að ekki er hægt að
sinna að svo stöddu.
Nú kunna sumir að segja eða
hugsa. Ekki virðist mér nú
sjálfur innflutningurinn til
landsins — það sem kemur
sumt — vera í samræmi við
þetta. Það er þýðingarmikið í
þessu sambandi, að taka það
fram, að sá innflutningur er
ekki samkvæmt leyfum frá
fjárhagsráði eða viðskipta
nefnd. Það er innflutningur út á
gömul leyfi — frá þeim tíma,
þegar menn litu öðru vísi á allt,
en nú er gert. (Innflutningur,
sem búið hefir verið að binda
þannig, að ekki varð riftað af
yfirvöldum).
Menn sjá, að ástæður eru svo
alvarlegar, að því fer fjarri að
skömmtunarráðstafanir þær,
sem gerðar hafa verið, séu gerð-
ar að ófyrirsynju og að menn
megi ekki kippa sér upp við það,
þótt vanta hljóti á næstunni
gersamlega margt, sem áður
hefir verið keypt.
Fyrstu ráðstafanir fjárhags-
ráðs hlutu að beinast að því að
jafna niður á menn því litla sem
inn getur orðið flutt og tryggja
það, að sem hyggilegast væri
notaður sá örlitli gjaldeyrir, sem
5 til 6 „laupar“ og í hverjum
,,laup“ voru að jafnaði um 300
önglar.
Stórviðburðir og félagslíf.
„Nokkrir skipskaðar urðu á
þessum árum frá Stokkseyri“,
segir Gísli. Einn mesti skipskað-
inn mun hafa orðiö á þessu
tímabili, er Torfi Nikulásson í
Söndum drukknaði á Músarsandi
við 10. mann. Lík flestra mann-
anna náðust. Fáeinir af skips-
höfninni voru jarðsettir við
heimakirkjur sínar, en 7 voru
jarðsettir saman að Stokkseyr-
arkirkju. Þar vaff þá prestur
Ólafur Helgason. Kvaðst Gísli
aldrei hafa heyrt jafn góða
ræðu eins og séra Ólafur flutti
við það tækifæri.
Félagslíf var blómlegt í ver-
stöðinni á þessum árum. Sam-
komur voru haldnar og oft á
tíðum glímt. Var mikið kapp
milli skipshafna um að bíða ekki
lægri hlut í þeim viðskiptum.
Árin 1896 til 1899 var á Stokks-
eyri starfræktur lýðskóli. Var
skólinn í tvennu lagi. Önnur
deildin var í húsnæði barna-
skólans og kenndi þar Jón heit-
inn Pálsson frá Hlíð. Hin
deildin var í Bræðraborg og
kenndi þar Guðmundur Sæ-
mundsson. Hjá honum var Gísli
tvo vetur og er það eina skóla-
gangan, sem hann hlaut um
óráðstafað var, þegar það tók
við.
Jafnframt hófst fjárhagsráð-
ið handa um að kynna sér
hvernig ástatt væri um fram-
kvæmdir í landinu. Ég geri nú
ráð fyrir, að fjárhagsráð muni
fljótlega gefa ríkisstjórninni og
landsmönnum skýrslu um
ástand þessara mála og ráð-
stafanir sínar í því sambandi og
fer ég því ekki mikið út í það
mál. En svo mikið er mér kunn-
ugt, og það finnst mér að eigi
að segjast nú þegar, að þessi
rannsókn sýndi það glöggt, að
hefði engin afskipti átt sér stað
af þessum málum nú, þá hefði
fjöldinn allur þeirra bygginga,
sem verið er að vinna að,
stöðvast á næstunni vegna efn-
isskorts og staðið ófullgerður og
ónothæfur um ófyrirsjáanlegan
tíma.
Byggingar þær, sem lands-
menn hafa í takinu o@ aðrar
framkvæmdir eru svo stórfeldar
að vöxtum samanlagt, að í full-
komið öngþveiti stefndi, enda
var það ein megin ástæðan til
þess að upp var tekin sú stefna
að hafa eftirlit með fjárfesting-
unni.
Eins og gjaldeyrisástandið er
nú orðið neyðist fjárhagsráð
vafalaust til að fresta sumum
byggingaframkvæmdum, til
þess að tryggja það, að bygging-
ar vegna framleiðslunnar og
nauðsynlegar íbúðir geti lokist
sem fyrst og komið að notum.
Væri það ekki gert, yrði afleið-
ingin einfaldlega sú, að engu
yrði hægt að ljúka um ófyrir-
sjáanlegan tíma, húsnæðis-
vandræðin færu vaxandi og
nýju framleiðslufyrirtækin
stæðu ófullgerð og engum að
gagni.
Samtímis verður að finna úr-
ræði til þess að draga saman fé
til þess að lána út á þessar
framkvæmdir svo sem fyrirhug-
að hefir verið.
Þetta var nú um fyrstu ráð-
stafanir fjárhagsráðsins, sem
óneitanlega eru þýðingarmiklar,
en ekki einhlítar, og er þá aftur
komið að innsta kjarna máls-
ins. Um það segir svo í 7. kafla
í skýrslu ráðsins:
„í þessari skýrslu er ekki unnt
að gefa yfirlit um það, hvaða
áhrif dýrtíðin hefir á fjármál
og framleiöslu landsmanna.
æfina. Kennsla fór fram í land-
legum og hvenær sem færi gafst
til. Telur Gísli að furðu mikill
árangur hafi náðst af þessari
skólastarfsemi, þótt kringum-
stæðurnar væru mjög erfiðar.
Gerðist skútukarl 1901.
Árið 1901 gerðist Gísli skútu-
karl við Faxaflóa. Var ég þá
ráðinn á „Sjöstjörnuna", segir
hann. Skipstjórinn þar var Þor-
steinn Egilsson, ættaður úr Ölf-
usi. Á þessu skipi hafði ég 38'
krónur í laun á mánuði og auk
þess 3 aura í „premíu“ fyrir
hvern fisk, sem var meira en
12. tommur. Þóttu þetta ágæt
kjör fyrir ungling. Skipverjar
voru flestir vanir fiskimenn,
flestir af Suðurnesjum. Ég var
eini maðurinn um borð, sem
aldrei hafði komið um borð í
skútu fyrr. Næst var ég „Elínu“
hans Helga Helgasonar. Þar var
skipstjóri Þórarinn Árnason frá
Þormóðsstöðum. Þetta var dollu
skratti. Varð ég þar langhæst-
ur, enda var þar ekki eins valið
lið og á „Sjöstjörnunni".
Um þetta leyti átti Helgi
Helgason fjögur skip. — Þrjú
þeirra hafði hann smíðað sjálf-
ur. Kaup mitt á „Elínu“ var 40
krónur á mánuði og 5 aura
„premía". Næst réðist ég á
„Familíuna", en hana átti Geir
Zoéga. Skipstjóri var Jóhann
(Framha'd á 4. síðu)
íslendLngar standast
öll gerningavebur
Afmælisviðtal við Gísla Jónsson hrepp-
stjjóra, Stórn-Reykjum
Nýlega átti sjötíu ára afmæli bóndi á Suffurlandsundirlendi, er
haft hefir meff höndum einna fjölþættast lífsstarf sín æviár.
Þessi maffur er Gísli Jónsson bóndi aff Stóru-Reykjum í Flóa í
Árnessýslu. Á unga aldri var hann sjómaffur og réri frá verstöffv-
unum í Árnessýslu, síffar skútukarl, togarasjómaffur og bóndi.
Seinna sneri hann sér eingöngu aff búskapnum, en hefir jafnan
veriff einhver atkvæffamesti maffur í öllu er lýtur aff félagsmálum
sinnar sveitar og sýslu.