Tíminn - 21.10.1947, Blaðsíða 2
2
TÍMDJN, þriðjmlagiim 21. okt. 1947
192. blað
I»ridjufí«ífur 21. oht.
Endurskoðun stjórn-
arskrárinnar
Iiesendur Tímans hafa nú sé5
tillögur Austfirðinga í stjórnar-
skrármálinu og greinargerð með
þeim. Víðar hafa verið gerðar á
fundum ályktanir um stjórnar-
skrármálið. Það liggur því ljóst
fyrir að þjóðin er ekki sofandi
í þessu máli. En það er þjóðar-
forustan, sem hefir hægt um sig.
Enda þótt það sé fyrsta at-
riði í málefnasamningi ríkis-
stjórnarinnar, að láta endur-
skoða stjórnarskrá ríkisins og
samþykkja hana í nýju formi,
ber þó ekki neitt á því, að fylgt
sé eftir því samningsákvæði.
Alþingi samþykkti síðastliðið
vor nýja nefndarskipun til end-
urskoðunar stjórnarskránni, en
ekki hefir ennþá frétzt að sú
nefnd væri skipuð orðin. Hefir
þó löngum þótt, að ríkisstjórnir
á landi hér væru sæmilega af-
kastamiklár og greiðvirkar við
að skipá nefndir.
Það er vel að stjórnarskrár-
málið er á dagskrá með þjóð-
inni. Vitanlega koma þar fram
sundurleitar tillögur og má bú-
ast við að erfiðlega gangi að
samræma öll sjónarmið. En því
jl*
meiri er þörfin að snúa sér fljótt
og vel að efninu.
Það hefir greinilega sýnt sig
á síðustu árum, að stjórnarkerfi
þjóðarinnar er gallað. Þegar
landið er stjórnlaust mánuðum
saman og upp úr því verður svo
um síðir búin til bræðings-
stjórn, er sannarlega fjarri
því, að allt sé með felldu. Þjóð-
in hefir fengið langa og dýra
reynslu af slíkum erfiðleikum,
og því er nú orðinn almennur
skilningur á því, að finná verði
þar einhver úrræði til bóta.
Það er ekki ætlunin að telja
hér upp annmarka og ágalla
gildandi stjórnarskrár. En hitt
er orðið augljóst mál, að þjóðin
sættir sig ekki við annað, en
róttæka allsherjar endurskoðun
á stjórnarskránni í heild.
Það er varla annað en ein-
hverskonar tómlæti, sem veld-
ur því, að ekkert hefir verið gert
af hálfu ríkisstjómarinnar í
þessu máli. En sá dráttur ^getur
varla orðið öllu lengri en orðinn
er. Og sízt af öllu þegar þess
er gætt, hvernig ýtt er á eftir
og málinu haldið vakandi úti
um land.
Það er ekki neitt augnabliks-
verk að semja stjórnarskrá. Þar
þarf vandlega að meta og at-
huga marga fjarskylda og sund-
urleita hluti. Og þar þarf að
reyna að sætta og sameina
fjarlæg sjóharmið, án þess að
niðurstaðan verði meiningar-
laus moðsuðugrautur, sem engir
geta unað við, eins og stundum
leiðir af málamiðlun.
Stjórnarskrármálið er ekki á
því stigi nú, að nein ástæða sé
til að óttast, að ríkisstjórnin
vilji ekki láta hreyfa því, af
hræðslu við að það kynni að
valda friðslitum í flokkum
hennar. Það má vel vera að
fyrrverandi stjórn hafi óskað
kyrrðar um málið af heimilis-
ástæðum, en sú ástæða er ekki
fyrir hendi nú, enda í fullu ó-
samræmi við stjórnarsáttmál-
ann.
Það verður þvi að treysta því,
að á næstu dögum verði byrjað
að vinna skipulega, í málinu í
starfshæfri og lifandi nefnd.
Þar ættu hugmyndir manna
og óskir að komast í deiglu og
Tillögur Austfirðinga um
stjórnarskrá íslands
Niðurl.
\
Einmenningskjördæmin hafa
þann höfuðkost, að með þeim
verður aðstaða hins óbreytta
kjósenda betri en þegar flokks-
stjórnir ráða mestu um fram-
boð, eins og ætíð verður við
hlutfallskosningar. Sambandið
milli kjósenda og fulltrúa verð-
ur milliliðalaust. í annan stað
miða þær að sameiningu skyldra
sjónarmiða og efla á þann veg
einingu fólksins í þjóðfélags-
málum. Þeir, sem hafa lík sjón-
armið eru neyddir til þess að
þoka sér saman og eiga sam-
starf, en hafa oftast litlar von-
ir um að koma manni á þing
hver í sínu lagi. Þannig miða
einmenningskjördæmin að því
að einungis tvser stefnur þróist
í þjóðfélaginn. Öfgastefnur,
hvor til sinnar handar, sem
jafnan eiga tiltölulega fáa
fylgjendur, verða þar með nið-
urkveðnar og er engin eftirsjá
að því.
Skal nú vikið nánar að fimmt
ungaskipuninni. Vegna þeirrar
sérstöðu, sem Reykjavík hefir
þegar hlotið í þjóðfélaginu, virð
ist nauðsyn bera til þess, að
hún verði fimmtungur út af
fyrir sig. Eðlilegt virðist þó, að
Hafnarfjörður sé látinn fylgja
Reykjavík, enda sennilega ekki
langt að bíða þess, að byggðir
þessar bæja nái alveg saman.
Viðskipta-, fjármála- og menn-
ingartengsl eru öll svo náin á
þessum tveimur stöðum, að ó-
hagræði mundi af því hljótast,
að deila þeim hvorum í sinn
fimmtung.-Að öðru leyti virðist
eðlilegt að hafa hina fornu
fjórðungaskipun til hliðsjónar
um takmörk fimmtunganna. Á
því ráði er þó sá ljóður, að
Austurfimmtungur verða baga-
lega fámennur, ef mörk hans
yrðu hin sömu og hins forna
Austfirðingafjórðungs. Vestur-
Skaptafellssýsla getur eigi held-
ur talizt með Austurfimmtungi.
Staðhættir eru þannig.
Miðað við manntalið frá 1940
verður fólksfjöldi fimmtung-
anna þannig:
land og Þingeyjarsýslu eina
samgönguheild.
Þó að nefndin viðurkenni, að
æskilegt sé, að sem mestur
jöfnuður verði á mannfjölda í
fimmtungunum og einnig, að
sem jafnastur kjósendafjöldi
verði í þeim kjördæmum, sem
kjósa þingmenn til neðri deild-
ar, telur hún ekki fært að láta
neinn fimmtung verða mestu
ráðandi um skipun þeirrar
deildar. Er því sett reglan um,
að engum fimmtungi megi
slcipta í fleiri kjördæmi enlO.
í tillögum nefndarinnar er
ekki gerð upptalning þeirra
málefna, sem heyra undir þing
og stjórnir fimmtunga., Er þar
um að ræða ýmis sérmál svo
sem samgöngumál, hafnarmál,
fræðslumál, tryggingarmál,
gjaldeyrismál að nokkru og yf-
irstjórn sveitarstjórnarmála. —
Aukin völd héraða má tryggja
með því að ákveða í stjórnar-
skrá með upptalningu, hyaða
mál skuli lögð til fimmtung-
anna, en á því er sá galli, að
erfitt er fyrir fram að gera sér
grein fyrir, hvaða mál kann síð-
ar áð þykja hentugt að leggja
til fimmtunganna. Reynslan
verður einnig að skera úr því
smátt og smátt, hvernig hent-
ast er að skipta valdinu milli
fimmtunganna og miðstjórnar-
innar í landinu. Nefndin tók því
það ráð, að haga þannig tillög-
um um skipun löggjafarvalds-
ins, að jafnan yrði tryggt, að
hagsmunir fimmtunganna
mættu sín mikils á Alþin^i, svo
að auðsótt yrði að fá samþykkta
löggjöf, sem miðaði að því að
færa valdið heim í héruð.
Ekki er ólíklegt, að þegar
fimmtungaskipun er á komin,
muni sýslunefndir verða lagðar
níSur og mál þau, er þær fara nú
með, hverfi undir fimmtungs-
þing, en að sinni gerir nefndin
ekki tillögu um það.
Færa má gild rök að því, að
hagkvæmara væri að stækka
hreppa frá því, sem þeir eru
nú. Bættar samgöngur og víkk-
un símakerfisins ættu að geta
auðveldað stórlega hreppstjórn-
arstörf í stórum hreppum.
Mætti hugsa sér, að hvert kjör-
dæmi fimmtungsþinganna yrði
gert að einum hreppi og hrepp-
ar eða bæjarfélög yrðu þannig
aðeins 15 í hverjum fimmtungi.
Ekki þykir þó tímabært að gera
tillögur um þetta.
Auk þess sem hér eru gerðar
tillögur um nokkuð breýtta
skipun löggjafarvalds og fram-
kvæmdavalds og greint vand-
lega milli þessara greina ríkis-
valdsins, eru hér gerðar tillög-
ur, sem miða að því að gera
handhafa dómsvaldsins sem ó-
háðasta báðum hinum valdhöf-
unuiri. í samræmi við þá meg-
inhugsun, að ríkisvaldið sé hjá
þjóðinni, telur nefndin æski-
legast, að dómarar séu kosnir
beinum kosningum, en sökum
ýmissa vandkvæða á þeirri til-
högun er horfið að því ráði, að
fela fimmtungsþingum val hér-
aðsdómara en efri deild Alþing-
is val fimmtardómara.
Tillaga nefndarinnar er sú,
að héraðsdómarar hafi fram-
vegis sem fæst umboðsstörf á
hendi og greint verði milli máls-
rannsóknar og dómarastarfs í
opinberum málum í héraði. Er
þá ætlazt til, að opinber mál,
sem fyrir dómstóla 'koma, séu
bæði sótt og varin í héraði, en
lögregluvaldinu verði veitt heim
ild til að útkljá ýmis minni
háttar opinber mál með sátta-
gerðum.
Þó að nefndin hafi, sem
vænta má, rætt fleiri atriði
væntanlegrar. stjórnarskrár, en
getið er í tillögum hennar, sér
hún ekki ásæðu til að leggja
fram rökstuddar tillögur um
þau að sinni.
Að lokum vill nefndin taka
það fram, að tillögur þessar eru
lagðar fram fyrst og fremst sem
umræðugrundvöllur. Afstaða
einstakra nefndarmanna er mis
jafnlega ákveðin til hinna ýmsu
tillagna og hafa nefndarmenn
því óbundnar hendur, hver fyr-
ir sig, um að koma með breyt-
ingartillögur. Hins vqgar er það
Merkileg samtök
Bændur á milli Héraðsvatna
og Blöndu hafa eins og kunn-
ugt er gert nálega einróma
samtök sín á milli um að skera
niður fé sitt í haust. Orsökin
er sú ejn, að þeir telja nú ekki
lengur búandi við það ástand,
sem skapast hefir á svæðinu
sakir mæðivéikinnar. Raunar
hefir lengur verið setið en sætt
var, og verður aldrei reiknað út
það tjón, sem bændur hafa orð-
ið fyrir vegna þess, að þeir hóf-
ust ekki fyrr handa um útrým-
ingu fjárpestanna. Er og óvíst
að byggðinni verði nokkru sinni
bættur skaðinn, því eyðibýlin
rísa ef til vill ekki aftur úr rúst-
um, og fjöldinn svo afhuga
sveitinni, að fæstar jarðir veröa
sakir fólksskorts fullsetnar í
nánustu framtíð.
Hér þarf ekkki frekar að ræða
nauðsyn þá, sem knúð hefir
bændurna til þeirra samtaka,
sem gerð hefir verið. Þeir, sem
þekkja til pestanna miklu
skilja þá, hinir, sem aðeins hafa
af þeim 'spurnir, hafa eins og
gengur og gerist ekki hæfileika
til að finna til með okkur. —
Sá einn veit gerzt hvar og
hvernig ^kórinn kreppir, sem
hefir hann á fætinum.
Fyrir því er það afsakanlegt
þó svo sé að heyra á útvarpi
og bjöðum að ýmsum óviðkom-
andi mönnum sé það undrunar-
efni, að ekki hefir slitnað upp
úr samtökunum, eftir að sauð-
fjárvarnarnefnd og ríkisstjórn
hafa færst undan að staðfesta
fjárskiptafrumvarpið. Hér skulu
nefndar nokkrar ástæður þess,
auk þeirrar meginástæðu, sem
þegar er talin. Henni má líkja
við það, að maður í brennandi
von nefndarmanna, að tillög-
urnEvr séu yfirleitt það vel
grundaðar, að hefja megi um-
ræður um stjórnarskrármálið á
grundvelli þeirra og telja þeir
ávinning að því, ef þau megin-
atriði fást viðurkennd sem
grundvöllur fyrir stjórnskipun
ríkisins, sem í tillögunum felst.
í september 1947.
Hjálmar Vilhjálmsson.
Erlendur Björnsson.
Lúðvík Ingvarsson„
húsi kastar sér fremur út um
gluggann til þess að forða lífinu,
en hlusta á bollaleggingar vin-
ar síns fyrir utan, um að hon-
um sé pf til vill óhætt að vera
svolítið lengur.
Því næst er að skilja það, að
þetta mál er ekki nýtt af nál-
inni né nein uppreisn gegn
máttarvöldunum í ríkinu. Málið
hefir fengið áralangan undir-
búning og í fyrrasumar var það
endanlega ákveðið, í fullu
trausti til stuðnings ríkisvalds-
ins eins og rakið hefir verið í
greinargerð fjárskiptanefndar.
L'oks hefir ekki skort örugga
forustu. Jón alþm. Pálmason
hefir í ágætri gréin í ísafold
nefnt nokkra forvígismenn
málsins, sem stappað hafa stál-
inu í bændur og gengið ótrauð-
ir'fram fyrir skjöldu. En hann
átti þó ýmsa ónefnda. En ein-
mitt nöfn • þeirra skýra hve
merkilega hin annars sundr-
aða stétt, bændurnir, standa hér
saman hvaða él sem yfir dynja,
og hver spjót, sem á þeim
standa. Ég tel hér aðeins tvo.
Fyrstan Jón alþm. Sigurðsson á
Reynistað. Mér og fleirum
fannst í fyrra sumar hann vera
helzt til varkár, er hann vildi
ekki ráðast í niðurskurð í
fyrra haust, vegna þess að hann
taldi málið þá ekki nægilega
undirbúið. En nú hefir hann
rekið af sér slíðruorðið. Á Varma
hlíð í sumar og víðar þar sem
sótt hefir verið að bændum í
þessu máli, hefir Jón staðið
fastur fyrir og óbifanlegur af
sinni alkunnu drenglund og ein-
urð, og mun hann ekki hopa
héðan af.
Þá er ljóst að Steingrímur
Steinþórsson, búnaðarmálastj.,
hinn þingmaður Skagfirðinga,
batzt í málið í landbúnaðar-
nefnd neðri deildar Alþingis í
fyrra vetur. Þó hann ætti ekki
kost á að sækja Varmahlíðar-
fundinn 1 sumar, var þar túlk-
aður áhugi hans á þessu máli.
Og fæstir munu vænta snún-
ings af þeim manni.
Fleira þarf ekki að telja til.
Öllum landslýð má ljóst vera,
að það mál sem nálega allir
bændur á svo stóru svæði standa
einhuga um, og þar sem allir
(Frcmhald á 4. síðuj
Höfuðfimmtungur ibúar ca. 42.600
Vesturfimmtungur — — 22.900
Norðurfimmtungur — — 21.400 |
Austurfimmtungur — — 16.100*) j
SUðurfimmtungur — — 18.400 j
Þó að n^fndin hafi í tillög-
um sínum slegið fram þeirri
hugmynd, að Þingeyjarsýsla
yrði látin fylgja Austurlandi, er
henni ljóst, að margir ann^
markar eru á þeirri skipun. Frá
fornu fari hefir Þingeyjarsýsla
fylgt Norðurlandi og má reikna
með því, að þessi uppástunga
fái lítinn byr. Hins vegar hefir
þessi skipun þann kost, að
meira samræmi verður í mann-
fjölda fimmtunganna. Millibil-
ið milli Þingeyjarsýslu og Aust-
urlands mjókkar til muna með
hinni nýju samgönguleið, sem
opnast með brúnni við Grím-
staði og koma ' nýrra hrað-
skeiðra skipa, sem fara um
Austfirði með Akureyri og
Reykjavík sem endastöðvar,
miðar að því að gera Austur-
*) Ef hin fornu fjórðungamörk réðu
að norðan, yrði íbúatalan aðeins ca.
10.100 en íbúatala Norðurfimmtungs
mundi aukazt að sama skapi.
taka á sig fast og ákveðið form
í tillögubúningi. Þannig yrði
svo lagður ákveðnari umræðu-
og umhugsunargrundvöllur fyr-
ir þjóðina 1 þessu mikilsverða
grundvallarmáli.
Leikfélag Reykjavíkur:
Blúndur og blásýra
Leikfélag Reykjavíkur byrjar
nýtt leikár með svokölluðum
gamanleik eftir Jósep Kessel-
ring. Blúndur og blásýra er
leikritið kallað í þýöingunni.
Þetta leikrit er reyfari og þó
er e. t. v. réttást að segja skop-
stæling á ósviknum glæpareyf-
ara. Fjórar helztu persónurnar
eru sálsjúkar, fólk, sem er á-
stríða og nautn að vinna meira
og minna andstyggilega glæpi,
þó að systurnar séu jafnframt
gæddar svo alúðlegum góðleik,
að þær hafa hvers manns órð.
Og því verður ekki neitað, að oft
er hvass broddur og skemmti-
lega markviss 1 Ieiknum, þegar
lýst er viðbrögðum þeirra, sem
kallast eiga heilbrigðir, gagn-
vart þessu geðbilaða fólki. En
þar er blátt áfram teflt* fram
þeim, sem helzt ættu að hafa
glögga sjón, lögregluforingja
með nokkra pilta sína, presti
og forstöðumanni geðveikra-
hælis.
Leikurinn virðist þvl vera
hugsaður og saminn sem ádeila
á almenningsálitið, bókmennta-
smekk íjöldans og hvatvlsi og
heimsku í ályktunum og dóm-
um. Og það er sannarlega nóg
viðfangsefni.
. Hins er svo ekki að dyljast,
að andleg veiklun þessa fólks,
sem mest ber á í leiknum, er
á því stigí, að við höfum flest
lítið af því að segja, sem betur
fer. Það hefði því legið nær að
sýna okkur aðra sálsýki en þá,
að sækja eftir lífi annarra, t.
d. sjúka girnd eftir metorðum,
völdum, lofi, þægindum, mun-
aði, fé o. s. frv. Þar hefði mátt
taka á þjóðlífi, sem við þekkt-
um. En þetta er samið fyrir
Ameríkumenn, og þess gjöldum
við nú hér.
Um frammistöðu einstakra
leikenda er yfirleitt gott eitt að
segja. Þær Brewster systur,
Arndís og Regína, verða eflaust
minnisstæðar og hafa gert hlut-
verkum sínum góð skil. Arndís
hefir þar meira hlutverk og for-
ystu, en allur er samleikur
þeirra með prýði.
Valur Gíslason leikur frænda
þeirra, þann, sem heldur sig
vera Theódór Roosevelt forseta.
Samræmir hann býsna vel sjúk-
Dr. Einstein (Valdimar Helgason), Jónatan (Brynjólfur Jóhannesson) og
systurnar (Arndís og Regína).
legt örlyndi og höfðinglegán
virðuleik.
Ævar Kvaran leikur Mortimer
leikritagagnrýnánda. Framan af
er kannske dálítið erfitt að átta
sig á honum og gera sér þess
grein, hvort hann sé með réttu
ráði eða vitlaus eins og hinir,
enda hlutverkið vandmeðfarið,
en Mortimer vex og skýrist, þeg-
ar fram í sækir og hann verður
ákveðnari.
Brynjólfur leikur Jónatan, hinn
versta glæpahund, og er við-
bjóðslegur, svo sem vera ber.
Fer þar allt saman, útlitið, rödd
og tilburðir og er óþarfi að
túlka hina sjúku grimmdarfýsn
betur.
Helga Jakobsdóttir Möller leik-
ur unnustu Mortimers. Það er
ekki mikið hlutverk, en laglega
farið með það, og virðist Helga
efnilegur byrjandi.
Gestur Pálsson leikur lög-
regluþjón, sem vill vera leikrita-
skáld og vérður að undri. Fer
Gestur vel með hlutverkið og
mun sízt vera minni sannleik-
ur i leik hans en hlutverkinu
frá hendi höfundarins.
Valdimar Helgason leikur dr.
Einstein, félaga Jónatans. Sýn-
ir hann þar eítirminnilega ræf-