Tíminn - 22.11.1949, Page 4

4
TÍMINN, þriðjudaginn 22. nóvcmber 1949
250. blað
Samvinnan í Reykjavík
Samvinnan hefir átt sér
erfitt uppdráttar í Reykjavík.
Kaupfélögin byrjuðu þar
seint og rekstur þeirra gekk
mjög illa þar til á síðustu
árum.
Samvinnumenn hafa oft
spurt sjálfa sig og aðra:
„Hvers vegna var höfuðstað-
urinn svona langt á eftir
sveitunum í samvinnumál-
um?“
Svarið við þessarri spurn-
ingu er margþætt. Koma hér
til margar ástæður. Ein er
sú, að Reykjavík byggðist
iangtum seinna en sveitirnar.
Önnur er sú, að Reykjavík
varð fljótt hreiður einstakl-
ingshyggjumanna, sem voru
vel á verði gegn samkeppni
samvinnufélaga. Þriðja er sú,
að verkamanna- og sjómanna
stéttin, sem óx upp í bæj-
unum, varð hugfangin af hug-
sjón verkalýðsfélaganna og
hélt hag sínum betur borgið
með þvi að starfa á grund-
velli verkalýðsfélaganna frem
ur en á grundvelli samvinnu-
félaganna. Fjórða ástæðan er
sú, að margir af fyrstu sam-
vinnumönnum höfuðstaðarins
fóru heldur óvarlega í sam-
bandi við afskipti sín af stjórn
málum. Fimmta er e. t. v. sú,
að samvinnufélög höfuðstaðar
ins buðu fyrst framan af ekki
eins fljóta og góða afgreiðslu
og ekki eins mikla tilhliðrun
við viðskiptavini sína og kaup
menn. Skulu nú þessi fimm
atriði rædd lítillega.
Þjóðin var bændaþjóð.
íslenzka þjóðin var fyrst
og fremst bændaþjóð allt
fram á fyrstu tugi tuttugustu
aldarinnar. Þess vegna er
ekki nema eðlilegt, að sam-
vinnufélögin hafi fyrst náð
að festa rætur í sveitum lands
ins. Þar var allur þorri þjóð-
arinnar; þar voru selstöðu-
verzlanirnar illræmdu alls
ráðandi í verzlunarmálum; og
þar bjuggu flestir félagsleið-
togar þjóðarinnar allt fram
yfir aldamótin 1900. Auk þess
byggist afkoma bóndans ekki
einungis á því, að hann geti
ræktað nóg og framleitt mik-
ið heldur engu síður á því,
að hann geti komið fram-
ieiðsluvöru sinni á hagkvæm-
an markað. Hann hefir því
eðlilega meiri áhuga á sam-
vinnu- og viðskiptamálum en
t. d. verkamaðurinn og sjó-
maðurinn. — En það verður
rætt síðar.
Árið 1880 bjuggu 95% þjóð-
arinnar í sveitum, en aðeins
5% í bæjum og kaupstöðum.
Upp úr því fóru bæirnir og
kaupstaðirnir hins vegar að
vaxa verulega. Um aldamótin
1900 lifði 87,1% þjóðarinnar
í sveitum en 12,9% í bæjum
og kaupstöðum. Árið 1930 er
42,3% þjóðarinnar ljominn í
bæina og kaupstaðina og árið
1940 bjó 60% þjóðarinnar i
bæjum og kaupstöðum. Nú
er svo komið, árið 1949,
að aðeins 29% þjóðarinnar
býr í sveitum, en 71% þjóðar-
innar býr í bæjum og kaup-
stöðum með íbúafjölda yfir
300.
Það er augljóst af þessu
yfirliti, þótt lítilfjörlegt sé,
að samvinnufélög gátu fyrst
framan af ekki fest rætur
í borgum landsins af þeirri
einföldu ástæðu, að mestur
hluti þjóðarinnar var í sveit-
unum; borgirnar voru varla
Eftir Hannos Jónsson, félagsfræðing.
til í þeirri mynd, sem við nú
tölum um þær.
Reykjavík hreiður
einstaklingshyggju-
manna.
Reykjavík varð fljótt hreið-
ur einstaklingshyggjumanna
og einstakra kaupmanna. Þeir
höfðu undirtökin í verzl-
uninni í höfuðstaðnum löngu
áður en samvinnumönnum
tókst að koma fyrstu verzlun-
um sínum á fastan grundvöll
í borginni.
Kaupmennirnir í Reykjavík
sáu strax hættuna, sem
stefndi að þeim frá samvinnu
félögunum. Þess vegna spör-
uðu þeir hvorki tíma né pen-
inga til þess að vinna gegn
samvinnufélögunum. Þeir
höfðu nær allan blaðakost
höfuðstaðarins á sínu bandi
og notuðu sér hann óspart.
Auk þess gengu ákveðnir ein-
staklingshyggjumenn eins og
Björn Kristjánsson, fyrrver-
andi ráðherra og bankastjóri,
fram fyrir skjöldu og dreifðu
níðbæklingum um samvinnu-
félögin út um borgina og jafn-
vel út um allt landið.
Kaupmönnum tókst með
samheldni sinni og eljusemi
við niðskrifin að fá fólk til
að vanmeta rekstursfyrir-
komulag samvinnufélaganna.
Alþýðan í höfuðstaðnum fór
að trúa því, að henni stafaði_
hætta af samvinnufélögun-
um. Hún styrktist enn meir
í þessarri trú sinni, þegar
mörg af fyrri samvinnufélög-
um höfuðstaðarins urðu að
hætta starfsemi sinni vegna
gjaldþrots. Verkamönnum.
iðnaðarmönnum og sjómönn-
um fannst bæði áhættuminna
og hagkvæmara að vinna að
eigin hag með því að starfa
innan verkalýðsfélaganna. A1
þýðustéttirnar styrktust stöð-
ugt í þessarri trú sinni við
sívaxandi sókn einstaklings-
hyggjumannanna á samvinnu
félögin í Reykjavík.
Alþýðan í bæjunum
vildi verkalýðsfélög.
Flest öll hag-félagssamtök
alþýðunnar verða til vegna.
áhuga hennar á að bæta kjör
sín. Samvinnufélög og verka-
lýðsfélög eru nær alltaf stofn-
uð í þessum tilgangi, að skapa
félagsmönnum betri fjárhags
og félagsaðstöðu í lífinu.
Eðlismunurinn á störfum
alþýðustéttanna ræður mestu
um, hvort þær stofna fyrst
samvinnufélög eða verkalýðs-
félög i þeim tilgangi að berj-
ast fyrir bættum kjörum.
Verkamenn og sjómenn á
íslandi höfðu eðlilega meiri
áhuga á að stofna verkalýðs-
félög en samvinufélög þegar
þeir fóru fyrst að hugsa um
skipulega kjarabaráttu. Það
var ekki fyrr en þeim var
orðið eitthvað ágengt í kjara-
baráttunni með því að starfa
í verkalýðsfélögum, að þeir
fóru að hafa áhuga á i».m-
vinumálum. — Þetta gefur
samvinusagan í Reykjavík a.
m. k. til kynna.
Um bændur er aftur á móti
allt öðru máli að gegna. Þeir
eru ekki launþegar heldur
smáframleiðendur. Þess vegna
væri til lítils fyrir þá að
vinna á grundvelli verkalýðs-
félaganna að kjarabótum fyr-
ir sig og sína. Hagsmunum
þeirra er bezt borgið ef þeir
vinna saman að framleiðsl-
unni og vinna saman við að
koma vörum sínum á mark-
aðinn. Samvinnan er það
skipulagsform, sem þeim heht
ar bezt í kjarabaráttu sinni.
Um sjómenn væri sama
máli að gegna og bændur,
ef þeir ættu báta þá og skip,
sem þeir vinna við. Meðan
þeir eru launþegar eiga þeir
hins vegar samleið með, verka
mönnum og verkalýðsfélög-
unum. Hér með er þó ekki
sagt, að það sé eðlilegt, að
sjómenn séu alltaf launþegar.
Þvert á móti. Það væri lang
eðlilegast, að sjómenn væru
eins settir og bændur: Þ.e.a.
s. þeir ættu sín eigin fram-
leiðslutæki og störfuðu á vel
skipulögðum samvinnugrund-
velli. Eins og sakir standa hér
á íslandi eiga sjómenn hins
vegar tvímælalaust samleið
með verkamönnum í kjarabar
áttunni, því að þeir eru und-
antekningarlítið launþegar.
Verkamenn og sjómenn á ís
landi hafa eina markaðsvöru,
og aðeins eina: vinnuafl sitt.
Þeir vinna 35, 40, 48, eða 54
stundir á viku og þeir bera
það eitt úr býtum, sem hús-
bændur þeirra greiða þeim í
laun. Þess vegna er ekki nema
eðlilegt, að þessum launþeg-
um hugkvæmdist fyrst að
vinna að kjarabótum á grund
velli verkalýðsfélaganna. Með
an þeir höfðu lág laun og
langan vinnudag var ekki
nema eðlilegt, að fyrstu ósk-
ir þeirra væru hærri laun og
styttri vinnutími. Þetta
tvennt er einmitt aðaltilgang
ur verkalýðsfélaganna.
Um hagsmuni bóndans gegn
ir aftur á móti öðru máli.
Hann er i fyrsta lagi fram-
leiðandi. Sem slíkur getur
hann borið því meir úr býtum,
því meira sem hann vinnur
og því meira sem bú hans
gefur af sér af framleiðslu-
vöru. En hann er í öðru lagi
seljandi. Sem slíkur ber hann
því meir úr býtum því hag-
kvæmari markaði sem hann
fær og því meiri hagsýni sem
gætt er viö flutning fram-
leiðsluvörunnar á markaðs-
svæðið. Af þessu er augljóst,
að samvinnufélögin henta
honum bezt í kjarabaráttu
hans.
Ef við lítum á ástandið á
vinnumarkaðinum í Reykja-
vík á fyrstu tugum 20. aldar-
innar þá skiljum við, hvers
vegna stærsta áhugamál laun
þeganna var að stofna verka-
lýðsfélög og reyna þannig að
knýja fram kauphækkanir.
Launakjör alþýðumanna í höf
uðstaðnum voru svo lág og
vinnuskilyrði þeirra voru svo
léleg, að fyrsta áhugamál
þeirra hlaut að vera að knýja
fram kjarabætur.
Bezta skipulagsformið til að
vinna að þessum tilgangi var
verkalýðsfélagsskapurinn.
En þegar við á hinn bóg-
inn lítum á kjör íslenzka bónd
ans um og rétt eftir síðustu
aldamót, þá sjáum við að það
sem hann vantaði mest var
ekki aðeins meiri framleiðsla
heldur öllu heldur betri mark
aðsskilyrði og hagnýtari flutn
ingar framleiðsluvörunnar á
markaðssvæðið. Eðlilegasta
lausnin á þessu vand&máli
var stofnun samvinnufélags
(Framhald á 6. slOu)
Það er „þreytt móðir“, sem talar
við okkur í dag. Mér íinnst víðhorf
hennar bæði rökrétt óg' eðlilegt og
hún ílytur -mál sitt vel og hófsam-
lega.
Hér er bréf hennar:
„Hannes á horninu ber okkur
mæðurnar mjög fyrir brjósti, en
ég er honum ekki þakklát fyrir það,
að hann ræðst á happdrætti templ
ara I okkar nafni. Hann fjarg-
vílfrast yfir því, að það hafi feng-
ið; jhnflutnlngsleyfi, svo að það
hafi haft 30 rafmagnstæki I gangi
í einu. Af þessum 30 tækjum eru
nú raunar 10 Rafha eldavélar úr
Hafnarfirði og ekki fengu templ-
arar innflutningsleyfi fyrir þeim.
En um tækin öll er það að segja,
að ég geri ráð fyrir, að þreyttar
mæður hafi engu minni líkur til að
hreppa þau, þó að þau séu fyrst
í happdrætti. Hingað til hefir þeim
ekki verið úthlutað eftir því, hvað
j þreyttir væntanlegir kaupendur
Hannes segir, að verðmæti þess-
ara 30 tækja hefði dugað nærri 40
þreyttum mæðrum fyrir þvottavél-
um. Vill hann þá taka alveg fyrir
framleiðslu og sölu eldavéla og
kæliskápa til að fjölga þvottavél-
unum? Væru ekki til einhverjar
raunhæfari aðgerðir til að laga
þetta allt, en að láta fólkið éta
hrátt eða elda við olíu? Svona er
það, þegar nöldurskjóðurnar eru að
leita sér að einhverju til að gera
að æsingamáli.
Ég held nú, að séu sveitabúin of
smá til að bera hvert fyrir sig alls-
konar heyvinnu- og jarðyrkjutæki,
og það eru þau mörg, þá séu líka
heimilin okkar of lítil til að bera
hvert fyrir sig allskonar rafmagns-
vélar. Tæki eins og þvottavélar get
um við átt saman, enda eru fjöl-
mörg dæmi um það, og þeir, sem
einkum bera jöfnuðinn fyrir brjósti,
ættu að hugleiða, hvort það væri
ekki rétt, að banna að selja einni
konu þvottavél. En svo væri líka
rétt að athuga, hvað það eru marg
ar húsmæður, sem ekki hafa
þvottapott og vantar vatnsleiðslu
og skoipleiðslu.
En það er ekki nema önnur hlið
málsins, að happdrætti templara
hefir ekki tekið neitt Jrá okkur
mæðrunum. Hin hliðin er sú, að
hér er á ferðinni félagsskapur, sem
við unnum alls góðs. Við kippum
okkur ekki upp við það, þó að ein-
hverjar bullur leggi illt til templ-
ara fyrir að safna fé til starfsemi
sinnar, en ég var að vona, að
Hannes á horninu legðist ekki þar
í svaðið.
Það eru fleiri mœður en ég, sem
eru þakklátar templurum fyrir að
mega stundum vita sum börnin
sín í félagsskap templara. Meira
að segja gleðjumst við hjartanlega
yfir skemmtunum á Röðli, þó að
Þjóðviljinn segi, að gömlu dans-
arnir séu eina menningarafrek
Góðtemplarareglunnar. Það er allt
annað, að eiga börnin sín á
skemmtistöðum eins og Sjálfstæð-
ishúsinu, þar sem rekin er vinsala
til ágóða fyrir Sjálfstæðisflokkinn,
svo að hann geti betur smalað börn
unum okkar inn i Heimdall fyrir
bæjarstjórnarkosningarnar. — Borg
arstjórinn ætti að fá nokkur
hundruð tómar flöskur lánaðar hjá
Sjálfstæðishúsinu undir lýsi. — En
þegar drengurinn okkar hefir í
eymd sinni hlotið húsaskjól í kjall-
aranum og telpan okkar er flutt
heim um miðja nótt ölvuð og æl-
andi, eftir að þau hafa verið að
skemmta sér í Sjálfstæðishúsinu,
Borginni eða heimahúsum, þá mun
margri móðurinni finnast, að það
sé hégómi, hvort hún eigi þvotta-
vél eða ekki. Sem betur fer er okk
ur mörgum annað meira virði en
hvildin og róin, þó að oft komi
fyrir lítið“.
Þar höfum við hennar viðhorf,
og við skulum hugleiða það.
Starkaður gamli.
GUNNLAUGUR KRISTMUNDSSON,
fyrrum sandgræðslustjóri
andaðist að Landsspítalanum laugardaginn 19. þessa
mánaðar. — Bálför hans auglýst síðar.
Ásgeir G. Stefánsson.
Innilegar þakkir fyrir sarnúð og vinarhug við fráfall
mannsins míns
JÓNASAR BJÖRNSSONAR,
Norður-Gröf.
Guðbjörg Andrésdóttir.
Þökkum innilega auðsýnda samúð við fráfall og
jarðarför
AGNESAR JÓNSDÓTTUR
frá Skerðingsstöðum
Börn og tengdabörn hinnar látnu
Oss vantar nú þegar
Tvær stúlkur
til hreingérninga á flugvélum vorum. — Upplýsingar
ekki gefnar í síma.