Tíminn - 24.12.1952, Blaðsíða 4

4
Jólablað TIMANS 1952
Þáttur af Kjartani Gíslasyni
Eftir Kristleif Þorsteinsson
Kjartan var af borgfirzkum
bændaættum, sem ekki ver'öa þó
raktar hér. Poreldrar hans hétu
Jórunn Jónsdóttir og Gísli Kjart-
ansson! Þau bjuggu fyrst á Kópa--
reykjum í Reykholtsdal og siöar á
Rauðsgili í Hálsasveit. Gísli var tal-
inn friösemdarmaður og greindur í
oetra lagi. Hann kunni m. a. að
íkrifa, sem var ekki allra á þeim
árum, því aö lítill kostur var þá á
ritföngum. Æft hafði hann þá list
að hafa ekki fleiri orð en nauðsyn
krafði, hvort sem hann talaði eða
ritaði.
Eitt sinn í lestaferð til Reykja-
víkur týndi Gísli tjaldi sínu þar á
itaðnum. Þá voru hér engin dag-
blöö til þess að birta auglýsingar
eftir týndum munum. Gísli tekur
því það ráö að fá sér ritföng og
skrifa ,auglýsingu, sem hann festi
■svo upp á þeim stað, þar sem helzt
voru líkur til, að hún yrði lesin.
Auglýsingin hljóðaði á þessa leið:
,Tjald með dyrum, bláum, brydd-
om, kross yfir dyrum, band um
bundið, fornfálegt, flekkótt, týnd-
ist á Reykjavikurplássi, nálægt
holti því, sem mór er á fluttur.“
Þótt auglýsing þessi væri aðeins í
einni útgáfu, var hún lesin og lærð
vegna þess, hvernig á efni var
haldið.
Gísli var góður lesari. Rækti
hann og vel þann góða og gamla
heimilissið að lesa hina svo kölluðu
húslestra í vökulokin. Þau hjón
áttu bæði Stúrmshugvekjur og Ger-
hardshugvekjur. Ekki voru þau á
einu máli um, hvor þeirra væri
betri. Þótti Gísla Stúrmshugvekjur
'oetri og las í þeim, þvert á móti
vilja konu sinnar. Svo bar til eitt
kvöld, þegar Gísli var að lesa hús-
lesturinn, að lýsislampinn gaf frá
sér svo daufa birtu, að hann varð
að færa sig undir lampann til þess
að sjá á bókina. En við þá hreyfings
féll lampinn niður á bókina, Ijósið
slökknaði og bókin féll úr höndum
Gísla. Ekki lét hann sér bregða, en
sagði um leið og bókin féll úr hönd-
im hans: „Þar fékkstu viljann
þinn, Jórunn.“ Lauk hann svo lestri
þessum með því að hafa yfir faðir-
vorið, eins og ekkert hefði í skorizt.
Þessi saga barst frá manni til
manns og þótti góð skemmtan, þeg-
ar fátt bar til tíðinda. Voru þessi
orð Gísla: „Þar fékkstu viljann
þinn, Jórunn“ lengi höfð að orðtaki
hér um slóðir. Kjartani, syni Gísla,
voru þessi vökulok i barnsminni.
Átti hann bókina, sem lampinn féll
á, og sýndi lýsisbletturinn, hvaða
hugvekja það var, sem faðir hans
var að lesa, þegar þetta skeði.
Þau Rauðsgilshjón, Gísli og Jór-
unn, áttu tvö börn, sem til aldurs
; komustl Kjartan og Ragnheiði. —
' Kjartan giftist ungur og reisti bú á
Búrfelli í Hálsasveit. Kona hans hét
' Ingibjörg Loftsdóttir, ættuð úr Þing
’ eyj arsýslu. Kom hún að norðan með
; Finnboga Guðmundssyni (afa Guð-
mundar landsbókavarðar), þegar
hann flutti að Skáney í Reykholts-
dal. Ingibjörg var þá orðin nokkuð
roskin og var 16 árum eldri en
Kjartan. Hafði hún á sér bezta orð,
og var bæði greind og vel verki far-
in. Hjónaband þeirra var alla tíð
gott, og mat Kjartan mikils kosti
[ hennar og var henni trúr eiginmað-
ur, þrátt fyrir mikinn aldursmun.
Búskapur þeirra varð miklu betri
en vænta rnátti. Var hvort tveggja,
að hann var oft lengi að heiman,
og hins vegar gaf hann sér lengri
tíma til lesturs bóka en talið var á
þeim árum, að bændur mættu leyfa
sér. En Kjartan var snyrtimaður í
öllu verkiagi og hirti fénað sinn vel,
svo að af bar. Var mælt, aö enginn
bóndi sveitarinnar hefði átt jafn-
vel fóðraðan fénað sem hann og að
aldrei hefði sézt horað hross á búi
hans. Komst hann þó af me'ð ó-
venjulítið fóður, og sannaðist þar,
að „hirðing er á við hálfa gjöf“.
Enginn borgfirzkur bóndi á 19.
öld varð jafnvíðförull og Kjartan
Gíslason. Ekki hafði hann lengi bú-
iö þegar hann tók sig upp einn og
lausríðandi litlu fyrir slátt og hélt
alla leið norður í Þingeyjarsýslu.
Mun hann þá hafa átt það eina er-
indi aö kynnast ættfólki Ingibjarg-
ar, konu sinnar. Fór hann að engu
óðslega, því að hvorki vildi hann
mæða hesta sína né meiða. Einnig
vildi hann fræðast um marga hluti,
og til þess heimsótti m. a. ýmsa
merkispresta, þar á meðal Ólaf
Þorvaldsson á Hjaltastöðum, séra
Arnljót Ólafsson og séra Þorstein
Pálsson á Hálsi. Allir fundu þeir, að
Kjartan var greindur og gætinn.
Á þessum árum var reiðhestakyn
Gests bónda á Varmalæk útbreitt
um Bæjarsveit og neðsta hluta
Reykholtsdals, og voru urvalsgæð-
ingar nafnkenndir af því hestakyni.
í þessari fyrstu norðurferð Kjart-
ans fóru nokkrir hestamenn í Þing-
eyjarsýslu að biðja hann að útvega
nokkra gæðinga af hestakyni Gests.
Varð það að samningum, að Kjart-
an kæmi þangaö norður næsta vor
með nokkur hestsefni. Ekki lét
Kjartan standa við orðin ein. Smal-
aði hann nokkrum folum og reið
með þá noröur rétt fyrir sláttar-
byrjun. Til fylgdar við sig valdi
Kjartan lausingja nokkurn úr
Lundarreykjadal, Torfa að nafni.
Þingeyingar tóku Kjartani og hest-
um hans tveim höndum og fengu
þá færri en vildu. Gekk þetta svo í
nokkur ár, að Kjartan færði Þing-
eyingum hóp reiðhesta ár hvert, og
komst hann i þeim ferðum aíla leið
norður á Langanes.
Kjartan var enginn hestabrask-
ari og reyndist trúr og sannorður í
öllum viðskiptum. Eignaðist hann
því marga góða kunningja við þessi
hestakaup. Var hann flestum mönn
um glöggskyggnari á allt, sem bar
fyrir augu hans og eyru. Og svo vel
sagði hann frá, að lýsingar hans
var gott að muna.
Þau hjón, Kjartan og Ingibjörg,
bjuggu tuttugu ár á Búrfelli, en
fluttu þaðan að Refsstöðum og
bjuggu þar í sex ár. Var búskapur
þeirra þá orðinn í smáum stíl og
vinnuþol Ingibjargar að þrotum
komiö. En á henni hvíldi búskap-
urinn jafnan þyngra. Lifði hún fá
ár eftir að þau brugðu búi, en það
var 1867. Þau eignuðust eina dótt-
ur barna, Sigríði að nafni. Komst
hún til fullorðins ára, en dó ógift
og barnlaus, svo að engin ætt er
frá þeim hjónum komin.
Fáum árum eftir að Kjartan
missti konu sína, för hann að Úlfs-
stöðum í Hálsasveit til Helgu Jóns-
dóttur frá Deildartungu, sem þar
bjó ekkja eftir Jón Þorvaldsson frá
Stóra-Kroppi, Helga var glæsileg
kona og svo vel verki farin, að af
bar. En fátæk var hún og hlaöin
ómegð. Felldu þau hugi saman,
Kjartan og Helga, og eignuðust
eina dóttur, er Ragnheiður var lát-
in heita. Tóku þau Uppsalahjón,
Guðríður Þorgrímsdóttir og Jón
Einarsson, Ragnheiði til fósturs.
Kjartan lifði fyrst í þeirri von aö
verða maður Iielgu. En þegar á átti
að herða, treysti hún sér ekki til að
afhenda Kjartani bú sitt og börn,
enda bauðst henni þá annar yngri
maður. Þessi vonbrigði féllu Kjart-
ani þungt. En hann gladdist þó við
það að eiga unga og fríða dóttur,
sem þroskaöist vel ár frá ári.
Eftir þetta jukust fei'öalög Kjart-
ans um allan helming. Svo var hann
trúr og skilvís, að allir treystu hon-
um til þess að leysa hvert erindi
vel af hendi. M. a. fengu vanheilir
menn Kjartan til þess að fylgja sér
á fund þeirra, er sýsluðu við lækn-
ingar. En þeir voru til bæði fyrir
norðan og vestan. Af þessum lækn-
ingamönnum má m. a. nefna séra
Þorstein Pálsson á Hálsi i Fnjóska-
dal, Þorleif hinn fjarskyggna í
Bjarnarhöfn og frú Elinborgu, konu
séra Jónasar á Staðarhrauni. Allir
fundu fljótt, að Kjartan var maður
skýr og skemmtinn og var því alls
staðar aufúsugestur. Þorleif í Bjarn
arhöfn taldi Kjartan í hópi þeirra
manna, er hann hafði mikla
skemmtun af að heimsækja.
Eftir því sem aldur færðist yfir
Kjartan urðu ferðalög hans tíöari,
og. vildu j afnvel sumir telj a hann í
flokki förumanna. En það var ekki
rétt, því að jafnan hafði hann er-
indum að sinna fyrir einn og ann-
an. Og þótt hann væri snauður
maöur, kunni hann ekki að betla.
Á elliárunum varð Kjartan nafn-
kenndastur fyrir flutning á kúm
fyrir þá, sem keyptu þær úr fjar-
lægum sveitum eða fluttu sig bú-
ferlum. Þegar séra Bjarni Sigvalda-
son flutti frá Lundi í Lundarreykja-
dal að Stað í Steingrímsíirði, tók
Kjartan að sér að reka kýrnar vest-
ur. Ekki var þess getiö, hve lengi
Kj artan var á leiðinni. En þegar
vestur í Steingrimsfjörð kom, skil-
aði Kjartan af sér kúnum, hreinum
og kembdum svo vel, að hvorki sást
úfið hár né óhreinn blettur. En
mest þótti þó um það vert og ótrú-
legast, aö kýrnar voru í sömu nyt,
þegar vestur kom, og þegar feröin
hófst. í þessum ferðum valdi Kjart-
an sér góöa gististaði, þar sem
nægtir voru góðrar töðu, og lét
kýrnar hvílast eftir þörfum. í slík-
um erindum varð Kjartan víða
kunnugur og hafði frá mörgu að
segja. Meöal gistivina hans voru
þeir Guðbrandur Sturlaugsson í
Hvítadal (móðurfaöir Haralds
Böðvarssonar á Akranesi) og Egg-
ert Bjarnason á Kleifum. Voru þeir
báðir nafnkenndir menn á sinni
tíð.
Eitt sinn voru þeir samnátta á
Kleifum, Kjartan og Helgi Árnason,
sem kallaður var hinn fróði. Ekki
höfðu þeir kynnzt fyrr, en varð
skrafdrjúgt þessa nótt. Aö morgni
kvaddi Helgi Kjartan með þessar
stöku:
Kjartan mætur mildingur
miðlar gæðum drengjum öllum
svo sem kraki siklingur
sáði gulli á Fýrisvöllum.
Eins og þessi vísa ber með sér,
hefir honum fundizt nokkuð til um
Kjartan, þar sem ekki voru allir
stórir í augum hans.
Fleira var það en kýr og hestar,
sem Kjartani var trúað fyrir að
hafa til umsjár. Oft sást hann me$
rokk á baki eða aðra þá muni, seEíj
ekki þótti vandalaust að koma ó-
skemmdum manna á milli.
Grímur Thomsen á Bessastöðum
og Þorsteinn Árnason á Hofsstöð-
um í Hálsasveit urðu góðir kunr\
ingjar. Stóð það i sambandi ví
þingmennsku Gríms fyrir Borg
firöinga. Grímur hafði frétt að Þor-
steinn væri smiður góður og vildi