Tíminn - 29.05.1962, Blaðsíða 6

Um árabil hafa, svo sem al-
kunna er, farið fram athuganir á
virkjun fallvatna hér á landi með
það fyrir augum að nýta orku
þeirra til stóriðju. Athuganir
hafa leitt í ljós, að einkum tvö|
vatnsföll koma til greina í þessu
skyni, Jökulsá á Fjöllum (D'etti-
fossvirkjun) og Þjórsá (Búrfells-
virkjun).
Bæði þessi vatnsföll búa yfir.
nægri orku, sem hagnýta mætti j
til raforkuframleiðslu, er nægja
ætti stóriðju, t. d. aluimíníum-
verksmiðju.
Nákvæmur kostnaðarsaman-
burður á Dettifossvirkjun og Búr
fellsvirkjun liggur ekki fyrir opin
berlega, en þrátt fyrir þag er
skoðun margra, sem hafa nokkra
nasasjón af undirbúningi kostnað
aráætlana um stórvirkjanir þess-
ar, að ekki orki tvímælis ag virkj
unarkostnaður Dettifossvirkjunar,
ársorkustund, sé sambærilegur
við það, sem talið er vel sam-
keppnisfært erlendis. Enn fremur
er það staðhæft af vel fróðum
mönnum um þessi efni, að Detti-
fossvirkjun geti látið í té ódýrari
orku á verksmiðjustað við útflutn
ingshöfn, heldur en orkan frá
Búrfellsvirkjun kostaði, á verk-
smiðjustað við Faxaflóa, en aðrir
staðir austan fjalls koma tæplega
til greina sakir hafnleysis.
Það er staðreynd, að fylgjend-
ur Þjórsárvirkjunar til stóriðju
hafa ekki treyst sér að kveða upp
úr um það, að sú virkjun mundi
verða ódýrari miðað við orku-
stund en Dettifossvirkjun. Hins
vegar er ekki að efa það, kæmi
dæmig. þannig út, að Þjórsárvirkj
un sé mun hagkvæmari, að þá
stæði ekki á þeim aðilum, sem
gert hafa Þjórsárvirkjun að mark
miði, að kveða hreinlega upp úr
með það.
Margir af ráðamönnum þjóðar-
innar munu telja það skyldu sína
vegna umbjóðenda sinna, að vera
frekar hliðhollir Þjórsárvirkjnn
og enn fremur gætir þeirra áhrifa
meðal forystumanna í raforkumál
um. Ekki er ag efa, að fullkomin
ástæða er til þess fyrir Norð
lendinga og Austfirðinga, að
fylgjast vel með framvindu þess-
ara mála og gæta þess að hlutur
þeirra sé ekki fyrir borð borinn.
Ýmsar blikur eru á lofti, t. d.
eru það nú orðin rök í þessu máli,
að raforku skorti sunnan lands
til almennra þarfa og eigi aukin
raforkuþörf Sunnlendinga að hafa
úrslitaáhrif á staðsetningu stór-
virkjunar í sambandi við stóriðju.
Allir sjá, sem vilja, hve þessi rök
eru í rauninni haldlaus. Gerum
við t. d. samanburð norðan og
austan lands, þá blasir við sú stað
reynd, að Grímsárvirkjun er ófull
nægjandi fyrir Austurland, Laxár
virkjun að verða of lítil fyrir
Eyjafjarðarsvæðið og Suður-Þing-
eyjarsýslu, Gönguskarðsárvirkjun
og Laxárvatnsvirkjun gera ekki
meira en að nægja lágmarksþörf
sinna orkusvæða, sömu sögu er að
segja um orkusvæði Skeiðfoss.
Á öllu svæðinu frá Hrútafirði
að Lónsheiði er hverfandi lítill
iðnaður, sé Akureyri undanskilin.
Telja má fullvíst, að iðnaður stór
aukist á Akureyri, jafnvel á Húsa-
vík og vig Mývatn, einnig mun
iðnaður rísa upp í vaxandi mæli
austan lands og annars staðar
norðan lands, sem mun í æ vax-
andi mæli krefjast aukinnar orku.
Með aukinni hags'æld norð-
lenzku bæjanna og sjávarþorp-
anna í kjölfar landhelgisstækk-
unarinnar, vegna aukinnar vetrar
útgerðar og bættra aflabragða,
eflast nýjar atvinnugreinar, t. d.
fjölbreyttur iðnaður hröðum
skrefum. Sú var reynslan sunnan
lands, í kjölfar togaraútgerðarinn
ar, sem var lyftistöng Reykjavik-
ur, efldist t. d. iðnaðurinn. Aust-
an lands er líka sögu að segja og
norðan lands, en auk þess hafa
opnazt geysilegir möguleikar til
iðnaðar í sambandi við nýtingu
síldaraflans, sem krefst vaxandi
Staðsetning stóriðju
og byggð landsins
Greinargerð, sem Áskell Einarsson, bæjarstjóri
á Húsavík sendi bæjarstjórnum á Horður- og
Austurlandi um virkjunarmál þessara landshluta
faldast orkuþörfin á hverjum 10
árum. Sú hefur reynslan verið
hér á landi, ag hans dómi. Fyrir
skömmu lét raforkumálastjóri
þess getið, að samkvæmt þessum
niðurstöðum gæti svo farið um
það bil eftir um 100 ár þyrfti
Suðurland alla virkjanlega orku
í Sogi, Hvítá og Brúará og hálfa
Þjórsá til venjulegra þarfa, þótt
veruleg stóriðja kæmi ekki til.
Þetta bendir til, ag teflt sé í
nokkra tvísýnu og gæti skamm-
sýni, þegar hugsað er að tengja
saman orkuþörf Suðurlandsins og
þjóðhagslegt atriði, sem hlýtur að
orka mikið í hverja rás uppbygg
ing þjóðfélagsins stefnir.
Það hefur oft verið látið í það
skína af háværum, en miður
ábyrgum en þó of mikilsráðandi
öflum i þéttbýlinu, að dreifbýlið
sé á eins konar bónbjörgum hjá
þéttbýlinu. Þeim fullyrðingusn
hefur verið haldið rajög á loft,
að dreifbýlið þrásæki eftir þjóð-
hagslegri óhagstæðri fjárfestingu
nánast styrktar fjárfestingu. Höf
uðvígorð margra þéttbýlisforvígis
manna, gagnvart kröfum dreif-
orku. Almennt er talið, að leysa
eigi úr vaxandi orkuþörf Austfirð
inga með raflínu frá Laxárvirkj-
un eða annarri norðlenzkri virkj-
un. Því er ljóst, að Austfirðingar
eiga samstöðu með Norðlending-
um í aðstöðunni til virkjunar
Jökulsár á Fjöllum. Um byggðirn
ar vestan orkusvæðis Laxár gegn-
ir sama máli. Viðkomandi virkj-
anir eru smáar og dýrar og stækk
unarmöguleikar litlir eða hverf-
andi, svo að ekki verður bætt úr
frambúðarþörf þessara orku-
svæða, nema þau séu tengd aðal-
orkusvæði Norðurlands. Sé gerð-
ur samanburður á aðstæðum sunn
an lands annars vegar og norðan-
og austan lands hins vegar, kem-
ur í Ijós, að þörfin fyrir aukna
orku er ekki síður til staðar norð-
an og austan lands en sunnan
lands.
Hitt er jafn augljóst, að íbúar
Norður- og Austurlands búa við
mun óhagstæðara rafknagnsverð,
ef undan er skilin Akureyri, Húsa
vík og Sauðárkrókur en Sunnlend
ingar. Þessi munur mun aukast
enn meir, ef Norðlendingar og
Austfirðingar fá bætt úr raforku-
þörf sinni með dýrum smávirkj-
unum og dieselrafstöðvum. En
líklegt má telja, að viðbótarorka
sú, er Sunnlendingar ættu kost á,
þótt ekki væri hugsað til stóriðju,
og ráðizt væri í virkjun Hvítár,
mundi ekki verða dýrari virkjun
(grunnverð) án verðbreytinga cn
orkan frá Soginu er nú.
Samkvæmt upplýsingum í
skýrslum raforkumálastjóra tvö-
DETTIFOSS
orkuþörf stóriðju, t. d. aluminíum
verksmiðju.
Raforkan og jarðhit.inn eru
einu orkugjafarnir, sem náttúra
landsins býr yfir og verður að
gæta þess ag nýta þá fyrst og
fremst til almennra þarfa, áður
en við bindum orkunotin fyrir
fram til stóriðju. Sé ekki þessi
aðgát höfð, er líklegt, að fyrir-
hyggjuleysið komi í koll síðar.
Öðru máli gegnir um orkuþörf
ina norðan- og austan lands, þótt
hún ykist að mun meiri hraða til
almennra þarfa en sunnan lands
og þar að auki kæmi stóriðja til.
Þá er hægt að mæta henni, t. d.
með Jökulsárvirkjun um ókomna
framtíð, til vara mætti hugsa sér
Skjálfandafljót og stórárnar aust
an lands. Þá er þag sú hlið máls-
ins, sem er þýðing stóriðju fyrir
byggð landsins. Þróunin hefur
verið sú síðustu áratugina, að æ
meira hlutfall íbúafjölda landsins
hefur leitað bólfestu í Reykjavík
og nágrenni, jafnframt hefur fjár
magn þjóðarinnar fylgt í kjölfar-
ið. Þessi þróun á djúpar rætur í
þjóðlífinu, sem erfitt er að graf-
ast fyrir á þann hátt að dreifa
þeim stofnunum og atvinnutækj-
um, sem þar eru þegar staðsett.
Hins vegar virðist það eðlilegt,
að landskostir séu sem víðast nýtt
ir og einnig sé spornað gegn því
á meðan svo er ekki, að haldið sé
þannig á málum, að ekki séu jafn
góðir framtíðarmöguleikar í dreif
býlinu og í byggðum Faxaflóa.
Staðsetning stórvirkjunar með
möguleikum til stóriðnaðar er
býlisins um aukna fjárfestingu
hjá sér, er sú ag það eitt verði
að ráða hvar hagkvæmast sé að
fjárfesta, hvar hún sé arðbærust.
Það má líta á það á margvíslegan
hátt, hvaða fjárfesting sé heppi-
legust. Sé litið almennt á þau
efni, er alveg óvíst hvort hlutur
þéttbýlisins er betri. Þegar líta á
frá þjóðhagslegu sjónarmiði,
hvar staðsetja eigi stórvirk at-
vinnutæki, sem jafnvel þurfa
í sinni þjónustu jafnmarga
menn og eru á togaraflot-
anum og fjárfestingin skiptir
jafnvel milljörðum króna, þarf að
hafa mörg atriði í huga, bæði
vegna þjóðarheildarinnar og svo
hagsmuni þeirra er fjármagnið
leggja til.
Rétt er ag benda á nokkur
veigamikil atriði á sambandi við
stóriðju.
1) Að hægt sé að tryggja nægi-
lega orku á samkeppnisfæru
verði.
Þetta er tvímælalaust hægt á
Norðurlandi.
2) Að staðarval verksmiðju sé
með hliðsjpón af viðunandi
hafnarskilyrðum og verk-
smiðjan hafi nægil. landrými.
Þessi skilyrði eru ekki síðri
norðan- og austan lands en
við Faxaflóa.
3) Að staðsetningu sé hagað með
hliðsjón af því að auka. at-
vinnu og beina fjármagni til
þeirra landshluta, sem bjóða
upp á hagstæð rekstrarskil-
yrði stóriðju, en eru þurf-
andi fyrir fjármagnsaukningu
og aukið atvinnulíf.
4) Ag staðsetning valdi ekki því
að vinnuaflið dragist frá þeim
landshlutum, sem búa við ó-
nýtta landskosti, sem fjármagn
skortir til að nýta.
Sé litið á málið í heild virðist
augljóst, ag frá sjónarmiði fjár-
magnseiganda ætti ekki að vera
óhagkvæmara, að stóriðja sé stað
sett norðan lands. Hér er aðeins
farið fram á ag réttlætið ráði
niðurstöðum mála.
Það er hægt að benda á það
með óyggjandi rökum að öll skil
yrði eru hagstæg norðan lands
fyrir stórvirkjun og stóriðju. Þá
er það þjóðhagslega hagkvæmt,
að stórvirkjun og stóriðja sé stað
sett þar. Ef svo verður ekki er
brotinn réttur á Norðlendingum
og Austfirðingum og látin ráða
meiru tímabilshugsjónarmið
Faxaflóabyggðanna. Afleiðingin
er augljós, ef svo fer. Þéttbýlið
við Faxaflóa mun sjúga til sín á
skömmum tíma til viðbótar drjúg
an hluta af vinnuaflinu úr dreif
býlinu. Eftir stendur dreifbýlið
fáliðaðra og veikara en nokkru
sinni áður. Skammt er þá undan
framleiðslurýrnun, bæði til sjávar
og sveita, sem bein afleiðing af
tilflutningi vinnuaflsins í sam-
bandi við stóriðjuna. En séu hins
vegar þær staðreyndir látnar ráða
rás viðburðanna, að norðan lands
séu jafnvel hagstæðari skilyrði
fyrir stórvirkjun og stóriðju en
sunnanlands, þá er sennilegt að
skapað sé það mótvægi í byggð
landsins að dugi til að stoppa þá
öfugþróun að fjármagni og vinnu
afl leiti það ört til Faxaflóabyggð
arinnar að landkostir dreifbýlisins
séu vanyrktir.
Margar þjóðir reyndari okkur fs
lendingum, sem eiga ekki í jafn-
ríkum mæli að stríða við þau
vandamál, að byggðin þéttist um of
á litlum blettum, meðan landskost
ir eru ekki nýttir í 'drcifbýlinu og
jafnvel falla í vanrækt, hafa gert
margvíslegar ráðstafanir til að
dreifa undirstöðuiðnaði sínum og
veitt í því sambandi ríkisaðstoð
og skattfríðindi.
Þetta hafa þeir gert af brýnni
þjóðfélagsnauðsyn. Hér á íslandi
er um enn stærra að tefla en vío-
ast annars staðar. Við stöndum
frammi fyrir lausn eins stærsta
vandamáls í atvinnusögu þjóðarinn
ar, hagnýting fallvatna til stóriðju
frá þjóðhagslegu sjónarmiði. Velt-
ur því á miklu hverja stefnu þessi
mál taka.
Bæjarstjórn Húsavíkur og bæjar
stjóri, ásamt sýslumanni Þingey-
inga, áttu forgöngu um að haldinn
var fundur sveitarstjórnarmanna
úr Húsavík og Þingeyjarsýslum, á
Húsavík 24. sept. s.l. Á fundinn
mættu milli 60—70 sveitarstjórn
armenn og var þar einróma gerð
svohljóðandi ályktun, þar sem
stefnan er skírt mörkuð.
„Fundurinn lítur svo á, að miklir
áframhaldandi flutningar fólks til
búsetu í þéttbýlinu, sem myndazt
hefur við Faxaflóa og þar í grennd
stofni til þjóðhagslegra erfiðleika
í stórum stíl og hlutfallslega því
meiri erfiðleika, sem sú þróun á
sér lengur stað. Þetta telur fund-
urinn að beri að hafa í huga við
allar nýjar, stórar þjóðfélagslegar
atvinnulífsframkvæmdir nú og
eftirleiðis og yfirleitt við hvers
konar stuðning hins opinbera vig
atvinnulífið í landinu. Komi þá
ekki sízt til greina að framkvæmd
ir séu gerðar í þeirri röð, sem
heppilegast er til jafnvægis að
því er búsetuna snertir.
Fundurinn bendir á, að atvinnu-
lífið á Norður og Norðausturlandi
vantar mótvægiskraft gegn aðdrátt
arafli atvinnustöðvanna syðra. Hafi
þess vegna hugmyndin um að
virkja Jökulsá fyrst íslenzkra fall-
vatna til stóriðju, verið fagnað hér
um slóðir sem heppilegri jafnvæg
isframkvæmd er nauðsyn líðindi
stundar kallar eftir .Út frá því
sjónarmiði, sem til mun vera, að
(Framh. á 15. slðu).
6
TÍMINN, þriðjudaginn 29. maí 1963