Tíminn - 02.06.1962, Blaðsíða 8

í gær, hinn 1. júní, voru liðin 50 ár síðan Vilhjálmur Þór
hóf starf sitt á vegum samvinnuhreyfingarinnar. Þar sem hann
er óumdeilanlega sá maður, sem staðið hefur fyrir mestum fram-
kvæmdum á vegum samtakanna og ofið flestum nýjum og gild-
um þáttum í samvinnustarfið, þótti Tímanum auðsætt að minn-
ast þessara timamóta að nokkru, og átti af þessu tilefni samtal
það við Vilhjálm, sem birt er hér á þessum síðum ásamt mynd-
um frá Kaupfélagi Eyfirðinga, en því félagi lyfti hann til önd-
vegis í samstarfi við aðra eyfirzka samvinnumenn. Þótti við eiga
að rekja fyrst og fremst söguna, sem gerðist í Kaupfélagi Ey-
firðinga, heldur en stórframkvæmdirnar hjá SÍS síðar, þó að þeim
sé líka vikið, því að sú saga hefur ef til vill verið oftar og greini-
legar sögð.
Það er ekki seinni tíminn einn, sem metið hefur störf Vil-
hjálms fyrir samvinnuhreyfinguna að verðleikum. Mönnum var
Ijóst, þegar hann var á milli tvítugs og þrítugs, hver afreksmað-
ur þarna var á ferð, og til marks um það er fróðlegt að líta í rit
eins og „Samvinna bændanna", sem atvinnumálaráðuneytið gaf
út 1930. Þar segir m.a. svo á bls. 77.:
„Vilhjálmur gekk kornungur í'þjónustu Kaupfélags Eyfirð-
inga, aðeins 12 ára gamall, og hefur verið þar óslitið síðan. Kaup-
félagslegt uppeldi sitt hefur hann því hlotið undir handarjaðri
þeirra bræðra, Hallgríms og Sigurðar. Minnist sá, er þetta ritar,
þess, að Hallgrímur Kristinsson dáðist oft að vinnugefni þessa
drengs í kaupfélaginu og kvað hann einhvern tíma mundu verða
í liðtækara lagi. Kvað hann Vilhjálm jafnan bjóða sig fram til
aukastarfa, þegar algengur vinnutími væri úti, án þess að ætlast
til nokkurrar aukaborgunar fyrir. Ilallgrímur hefur reynzt sann-
spár um starfsorku Vilhjálms. Hann er hqpih’eypa til vinnu. Auk
þess er það margra manna mál, þeirra er til þekkja, að hann sé
glöggskyggnastur kaupsýslumaður fyrir félagsins hönd allra fram
kvæmdastjóra þess. Um það má deila. Hitt orkar ekki tvímælis,
að Kaupfélag Eyfirðinga hefur stigið áfram stærstum risaskref-
um undir hans forstöðu".
Þegar þetta er ritað, hefur Vilhjálmur verið kaupfélagsstjóri
KEA í sex eða sjö ár. Og í 50 ára afmælisriti KEA, árið 1935,
segir m.a. svo á bls. 79:
„Vilhjálmur Þór hefur gegnt framkvæmdastjórastörfum frá
1. júlí 1923. Var hann þá aðeins 23 ára gamall. Hann hefur unn-
ið hjá félaginu frá því hann var 12 ára að aldri. Má því segja, að
hann hafi alizt að hálfu leyti upp innan veggja kaupfélagsins und-
ir handleiðslu Hallgríms og Sigurðar Kristinssonar. Var dugnaði
hans snemma viðbrugðið. Undir stjórn hans hefur félagið náð
mestri útbreiðslu og mest verið framkvæmt. Stórhýsi hafa verið
reist og fjölmargar nýjar starfsgreinar upp teknar. Leikur það
ekki á tveimur tungum, að hann muni vera með snjöllustu kaup-
sýslumönnum Iandsins.
Núverandi framkvæmdastjóri líkist fyrirrennurum sínum um
það, að honum eru málefni félagsins hjartfólgin. Hann er einn
þeirra manna, sem hefur óbifanlega trú á samvinnu og samtök-
um sem heillavænlegri leið til aukinnar menningar og hvers kon-
ar framfara.
Vilhjálmur Þór er óvenju skyggn á allt það, er getur orðið
félaginu til eflingar og hagsbóta. En hann er eigi síður glöggur
á allt, sem félaginu kann að stafa hætta af. Er hann harður i
horn að taka, ef honum þykir mikið við Iiggja. Hann er öruggur
foringi, hvort sem er til sóknar eða varnar hag félagsins, og held-
ur á málefnum þess með festu og skörungsskap“.
Þessar umsagnir sýna gerla viðhorf og álit samvinnumanna
á Vilhjálmi Þór þegar á ungum aldri. I
— Mér er sagt, að þú eigir
50 ára starfsafmæli um þessar
mundir, Vilhjálmur. Margt
hefur nú á dagana drifið, sem
ástæða væri til að rifja upp.
— Ekki veit ég það, en eigi
þetta að teljast einhver merk-
isdagur, þá er það vegna þess,
að 1. júní á þessu ári eru liðin
50 ár — hálf öld — frá því að
ég byrjaði að starfa hjá Kaup-
félagj Eyfiðinga — 50 ár síð-
an ég kom til starfa hjá sam-
vinnuhreyfingunni, en hjá
henni hef ég unnið lengst, eð'a
einvörðungu í 35 ár. Og ef við
eigum að ræða eitthvað um
störf mín, þá skulum við í
þetta skipti halda okkur sem
mest við þá merkjasteina sem
kunna að finnast á slóðum sam
vinnustarfsins. Um hitt getur
gefizt tækifæri til að ræða síð-
ar.
— Hvað varstu gamall, þeg-
ar þú byrjaðir hjá KEA?
— Eg var 12 ára snáði, vann
um sumarið við alls konar
smávik, sendiferðir og aðstoð
í búð við afhendingu og fleira.
Um haustið fór ég svo aftur i
barnaskólann til þess að Ijúka
þar námi í 6. bekk. Gekk svo
til spurninga hjá séra Geir Sæ-
mundssyni og var fermdur um
vorið. En þá var ekki heldur
lengur til setunnar boðið. Byrj-
aði strax að vinna á mánudag
eftir fermingardaginn, enda
hafði svo verið fastmælum
bundið um haustið, þegar ég
fór í barnaskólann.
Litið um
Samtal við Vilhfálm
— Og hefur ef til vill alltaf
unnið síðan? Urðu engin hlé
við frekari skólavist?
— Já, eftir það vann ég óslit-
ið og hef alltaf unnið. — Nei,
það varð ekkert um meiri skóla
göngu. Það var enginn tími tii
þess, meira en nóg að starfa,
og víst var sitt hvað að fást
við í vaxandi stofnun. Og það
var svo gaman að læra í þessu
starfi, á hverjum degi eitthvað
nýtt, sem tók hugann allan. Já
allt varð að lærast í starfinu
sjálfu. lærast af reynslunni.
Stundum var það nokkuð erfitt.
satt er það. en alltaf gaman.
Það var mér lán, að saman
fór að mér hafði verið kennt
og innrætt það heima, að starf
væri hollt og gott og ætíð
hvattur til þess að vera iðju-
samur, láta sem fæs'tar stund-
ir vera ónotaðar, og svo hitt
að húsbændur mínir voru alltaf
tilbúnir að leyfa mér að fást
við það, sem mig langaði til að
reyna að gera. Þetta hvort
tveggja fæ ég seint fullþakkað.
Með auknum þróska fékk ég
altaf ný viðfangsefni, hætti að
vera sendill en varð búðarmað
ur og sí'San skrifstofumaður,
og þá má ef til vill segja, að
ég hafi verið þetta allt í senn
1— og meira til.
Það mun ha/fa verið 1917,
sem ég var búinn að fá lykla-
völd að húsum og fjárhirzlum
með kaupfélagsstjóranum og
þá orðinn hægri hönd hans og
fulltrúi við marga þætti starf
seminnar.
— En tildrögin að kaupfé-
Iagsstjórastarfinu?
— Það bar að með óvænt-
ari hætti og fyrr en mig varði
sjálfan. Þegar Hallgrímur Krist
insson dó snemma árs 1923 var
Sigurður bróðir hans kvaddur
til þess að taka við íorstjóra
starfi SÍS í hans stað. Aður en
ég eiginlega vissi af var það
orðið svo á miðju sumri 1923
að ég var orðinn kaupfélagsstj.
KEA. Eg hafði ekki óskað eft-
ir þessu, og það var vissulega
mikið færzt í fang af mér 23
ára gömlum, en úr því að frá-
farandi kaupfélagsstjóri mælti
fast með því og stjórn félagsins
vildi þetta einróma, því skyldi
ég þá skorast undan vandan-
um?
— Ilver voru fyrstu við-
brögð þín, þegar þessi vandi
var kominn þér á hendur?
— Fyrsta viðfangsefnið, sem
að kallaði, fór ekki í felur —
og aðeins um eitt að gera —
að halda áfram starfi Sigurðar
að semja um og kveða niður
„gömlu skuldirnar". Kreppan
harða og illvíga, sem skall yf-
ir 1920—21, þegar saman fóru
þær hörmungar, að bændur
þurftu að berjast við harðan
vetur og kaupa dýran fóður-
bæti, og afurðaverðið féll stór-
lega, hélt öllu enn í harðgreip
sinni. Haustið 1922 fengu bænd-
ur ekki nema 50 áura fyrir
pundið af bezta dilkakjöti. Það
er erfiðasta starf, sem ég hef
átt við um dagana, að kalla eft-
ir „gömlu skuldunum" hjá
bændunum í Evjafirði á þeim
árum. Það stafar þó ekki af
viljaleysi þeirra til greiðslu,
heldur hinu, hve þröngt var í
búi um alla hluti.
En smátt og smátt birti og
batnaði og unnt að fara að
hugsa til framkvæmda aftur.
öxl til
Þór, bankastjóra
Verkefnin, sem biðu, voru
mörg. Eg held helzt, að fyrstu
árin mín sem kaupfélagsstjóri
hafi reynt meira á þollund
mtna en flest annað — að þurfa
að halda að mér höndum, eins
og margt kallaði að.
— En hvernig stóðust ey-
firzkir bæridur í þessum raun-
um.
— Eins og hetjur, sannar
hetjur, og barátta þseirra er
lærdómsríkari en flest annað
í samvinnustarfinu. Hér þurfti
ótrúlega mikla þolinmæði og
þrautseigju, og hvort tveggja
áttu Eyfirðingar í ríkum mæli.
— Kreppan leið hjá, árferðið
batnaði, skuldirnar borguðust,
og félagið komst fullkomlega á
réttan kjöl.
Það. sem bændum lá mest á,
var aukin ræktun. Þetta skildu
bæði þeir og kaupfélagsstjórn-
in. Því var tekinn upp sá hátt-
ur hjá KEA að veita lán til
ræktunar og kaupa á heyvinnu-
vélum. Voru þessi lán til nokk-
urra ára og áttu að greiðast
með ræktunarstyrk þeim, sem
bændur fengiu að ræktunar-
lokum. Var þetta algjör ný-
breytni en varð til þess að
hraða mjög ræktun um allan
Eyjafjörð.
En það, sem setti eyfirzka
bændur í fremstu röð um rækt-
un og síðan um byggingar pen-
ingshúsa. var stofnun mjólk-
ursamlags KEA, sem tók til
starfa 1928. Mér er það enn
mikil gleði, að ég skyldi verða
upphafsmaður þeirrar tillögu
árið 1924 að hefja mjólkur-
vinnslu á vegum félagsins.
Mesta lán þess mikla framfara-
máls var þó það, að Jónas
Kristjánsson valdist til undir
búnings þess og framkvæmda.
en hann hefur stjórnað mjólk
ursamlaginu frá upphafi með
þeirri prýði, sem alkunn er. Það
T í M
er sannfæring mín enn í dag,
að það sé þessi framkvæmd,
sem fremur öðrum hefur sett
svip sinn á eyfirzkan búskap,
skapað velmegun og ávaxtað
natni, fyrirhyggju og dugnað
eyfirzkra bænda, eins og á orði
er haft að verðleikum.
— Og hvaffla framkvæmdir
ber svo helzt að nefna aðrar.
— Það er af miklu að taka,
segir Vilhjálmur, en ég get
varla verið að þylja það upp,
en ef þú vilt vita meira, get-
urðu litið í þessa bók, og
Vilhjálmur réttir mér afmæl-
isrit Kaupfélags Eyfirðinga frá
1935.
Það þarf ekki lengi að blaða
í þessari bók til þess að sjá, að
margt hefur verið gert hjá
Kaupfélagi Eyfirðinga á fáum
áirum. Minnzt hefur verið á
Mjólkursamlagið hér að fram-
an. Árið 1928 var byggt slátur-
hús við frystihús, sem félagið
hafði keypt og endurbætt á
Oddeyrartanga. Það var þá
stærsta og fullkomnasta slát-
urhús landsins.
Árið 1929 og 1930 var hið
stóra og myndarlega verzlun-
aihús félagsins reist við Hafn-
arstræti, enda komið í óefni
hjá félaginu þá með húsrými
til starfseminnar. Þetta var
langstærsta og veglegasta verzl
unarhús, sem þá hafði verið
byggt utan Reykjavíkur, og
var svo lengi, enda sagði einn
bankastjóri í Reykjavík um
þessa framkvæmd: Hvað á að
fyrsta
gera með svona gríðarstórt hús
utan Reykjavíkur? Þetta hús er
þó löngu orðið of lítið fyrir
starfsemi KEA.
Árið 1930 var smjörlíkisverk-
smiðja KEA fullgerð og lækk-
aði verulega verð á smjörlíki á
Akureyri.
Þremur árum eftir að „stóra
húsið" var fullgert varð KEA
að hefjast handa um byggingu
enn stærra húss. Þar var sett
á laggirnar margvísleg staif-
semi — gistihús, lyfjabúð, kjöt
búð og margt fleira. Mjög full-
komin brauðgerð var stofnuð,
svo og pylsugerð. Hér er þó
fátt eitt hið stærsta talið.
í riti þessu er meðal annars
getið um það, að KEA hafi
tekið upp þann sið að bjóða
húsfreyjum heim til sín og síð-
ar fermingarbörnum. Vilhjálm
ur kveðst ekki vita, hvort önn-
ur félög hafi á undan KEA
(1935) byrjað þennan þátt fé-
lagsstarfs, en það var a.m.k.
alveg nýtt á þessum slóðum.
Síðar hefur þetta komizt í al-
menna tízku hjá samvinnufélög
unum að bjóða húsfreyjum
heim og í löng ferðalög .
Þá má og nefna skipaútgerð
KEA, leigu erlendra skipa til
vöruflutninga heim og kaup og
útgerð Snæfells.
Þegar ég lít upp úr ritinu um
KEA fimmtugt og vík næstu
spurningu til Vilhjálms, er
komið að þáttaskilum í þessari
sögu.
— En ef við vikjum að
störfum þínum sem forstjóri
SÍS og aðdraganda og rótum
þeirra nýju framkvæmda,
þeirra nýju stoða, sem þú bætt-
ir í samvinnubygginguna, Vil-
hjálmur?
— Þá er ég hræddur um, að
þetta samtal yrði alllangt. Auk
þess er um þetta ofurlítið rætt
í samtali við mig, sem birtast
mun i Samvinnunni innan
skamms. Eg vil þó taka fram,
að allir þessi þættir — skipa-
I N N, laugardagur 2. júní 1962
8