Tíminn - 03.10.1962, Qupperneq 2

Svikaferill eldspýtnakóngsins og
spillingin í fjármálaheiminum
Eldri kynslóðinni mun í
fersku minni nafn Ivars
Kreugers, eldspýtnakóngsins
svonefnda, $em um eitt skeið
var auðugasti maður álfunn-
ar að því að talið er en
framdi sjálfsmorð í hótel-
herbergi í París þegar
„heimsveldi" hans var hrun-
ið til grunna. Og þá kom i
Jjós að hann var engu minni
svikahrappur en hann var
talinn fjármálasnillingur áð-
ur.
John Gailbraith skrifar for-
mála að nýútkominni bók eftir
Robert Shaplin um auðjöfurinn
sænska sem varð margfaldur
milljónamæringur á því að fram-
leiða og selja eldspýtur, hækka
smásaman verðið um örfáa aura
og fækka jafnframt í stokknum
um örfáar eldspýtur og auka
þannig tekjur sínar um milljón-
ir á dag.
Þrjár veilur
Gailbraith kemst að þeirri nið-
urstöðu ‘að ekki sé von á góðu
frá hendi hinna mestu fjármála-
manna um heim allan með'an
menntun þeirra og almennt sið-
ferði er ekki meira en raun ber
vitni. Hann telur þrjár meginveil
ur á fjármálaheiminum:
1) tilhneigingin til að rugla kurt-
eisi, ve'l sn'iðtnum fötum og
heimsmannlegri framkomu
saman við gáfur og réttlætis-
tilfinningu.
2) þegar heiðarlegir menn og
réttvísir eru háðir og bundnir
svikahrappinum og neita að
horfast í augu við að eitthvað
sé í ólagi.
3) þá hættulega kenningu að allt
í viðskiptaheiminum sé kom-
ið undir gagnkvæmu trausti.
ÖIIu frekar ætti að brýna
það fyrir mönnum að allt
byggist á gagnkvæmu van-
trausti.
Hafði hraðann á
Síffan segir Shaplen frá ævi-
ferli Kreugers, hinum risastóru
fyrirtækjum hans og umsvifum,
lýsir persónu hans og sálarlífi.
Þegar „heimsveldi“ Kreugers hrundí, kom í Ijós,
svikahrappur en hann var falinn fjármálasnillíngur
aS hann var engu minni
áður

Allt frá æsku hafði hann hrað-
ann á. Hann lauk stúdentsprófi
16 ára gamall og verkfræðingur
var hann orðinn innan við tví-
tugt, er hann fór til Ameríku í
fyrsta sinn. Hann lét fyrst til sín
taka í byggingaiðnaðinum notaði
fljótvii'kar aðferð'ir við húsbygg-
ingar en brátt sneri hann sér að
eldspýtunum Faðir hans átti
tvær litlar eldspýtnaverksmiðj-
ur og með þær hófst hann handa.
Hér er ekki rúm til að rekja
hvernig hann lagði undir sig
hvern markaðinn á fætur öðr-
um í cinu landinu af öðru um
heim allan og var brátt orðinn
svo voldugur að hann gat sett
ríkisstjórnum stólinn fyrir dyrn-
ar.
Stundum aðeins á
pappírnum
Hann kunni vel að notfæra
sér það fjármálaöngþveiti sem
ríkti í mörgum löndum eftir
heimsstyrjöldina fyrri. Hann
hafði þann hátt á að lána ríkis-
stjórnum miklar fjárhæðir gegn
því skilyrði að hann fengi ein-
okun á eldspýtnasölu í landinu.
Hnn jók í sífellu umsvif sín og
bréf í hlutafélögum hans voru i
háu verði, einkum í Bandwíkj-
unum. Þriðja lögmál Parkinsons
og það allra nýjasta, að útvíkkun
hafi í för með sér meiri flækjur,
mátti vel heimfæra upp á fyrir-
tæki Kreugers. Hann var í sífellu
að stofna nýja banka, víðs vegar
um heiminn, gífurlegar upphæð-
ir voru fluttar frá einu fyi'irtæki
til annars, stundum í raun réttri,
stundum aðeins á pappírnum.
Gat ekki hætt
Enginn af trúnaðarmönnum
hans hafði hugmynd um hvað
veldi hans var víðfeðmt í raun og
veru en honum var treyst í fjár-
máláheiminum og veldi hans tal-
ið stöðugt og traust. Beggja
vegna Atlantshafsins var honum
sýnt fyllsla traust. Og allt virtist
ganga eins og í sögu. Fé var rak-
að saman. Kreuger græddi á tá
og fingri á ýmsan hátt, t.d. roeð
því að kaupa dollara þegar geng-
ið var lágt og selja síðan aftur
þegar gengið hækkaði. Hann
keypti líka gífurlega mikið af
fasteignum í Þýzkalandi eftir
stríðið þegar verðhrunið varð
þar. Hefði Kreuger slakað á
klónni áð'ur en i óefni var kom-
ið, hefði hann getað átt góða
daga það sem eftir var lffsins
sem cinn af auðjöfrum heimsins.
En hann fékk sig aldrei fullsadd-
an. Hann var fjárhættuspilari að
upplagi. Hann gat ekki hætt.
11 milljónir á borðið
Talið er að allt hafi stað'ið föst-
um fótum hjá honum fram í lok
þriðja tugs aldarinnar. En eftir
heimskreppuna 1930 er talið að
farið hafi að halla undan fæti.
Verðið á hlutabréfum hans snar-
lækkaði um allan heim og hann
rúði sig ínn að skyrtunni með
því að kaupa sjálfur þessi bréf
og einnig með ýmsu, sem hann
fitjaði upp á til að bjarga sér.
í byrjun ársins 1932 fór hann til
Ameríku á ný og þá fór heims-
veldi hans að riða til falls fyrir
alvöru. Hann var neyddur til
þess að skuldbinda sig til að
leggja á borðið 11 m'illjónir doll-
ara er samningi um samruna
tveggja stórfyrirtækja austan
hafs og vestan var rift.
Sfeig um borð í
síðasta sinn
Þegar farið var að rannsaka
málið ofan í kjölinn kom í Ijós
að verðmæti, sem Kreuger hafði
talið sig eiga; voru hvergi til
nema á pappírnum og samning-
ar, sem hann þóttist hafa gert
við ýmis lönd — þar á meðal
ítalíu Mússólínis — höfðu aldr-
FREGNIR HERMA, að hvallr hafi
hlauplS á land vestur á BarSa-
strönd, um 200 marsvín, sum allt
aS 10 metrar aS lengd. Ríkisút.
varpið gat um þetta meðal ann.
ars, og í sambandl vlS fréttalest-
urlnn kom fyrlr smáskrýtiS atvlk,
sem sýndl gerla blæbrlgSi íslenzks
máls og viðkvæmnl þess í meðför-
um. Þ6 er ef tll vlll ekki réttlátt
aS kenna þulnum um þetta. BæSi
í fréttayfirlitl fyrir og eftlr frétta-
lestur, og fréttunum sjálfum sagði
þulurinn að smá-hvalavaða hefði
hlaupið á land vestur á Barða-
strönd. En þegar í Ijós kom, að í
vöðu þessari höfðu verið um 200
hvalir, varð hlustendum Ijóst, að
þetta hafðl ekki verið smá-hvala-
vaða, heldur smáhvalavaða. En
það var ef til vill varla von, að
þulurinn, sem ekki hafði skrifað
fréttlna, áttaði sig á þessu strax.
Á þetta er ekki drepið hér til að
áfellast þulinn, heldur til að vekja
athygli á þeim meiningarmun, serp
getur orðlð af litlu tilefni i fram-
sögn málsins.
EN FYRST farið er að mlnnast á
þessa hvalavöðu er ekki rú vegi að
staðnæmast vlð þá staðreynd, sem
fram kom jafnframt f fréttunum,
að litlar eða engar líkur væru til,
að unnt yrði að nýta hvalina nema
að örlitlu leytl, vegna þess að ó-
greiðfært er og ekki fært bllum
að landtökustað þeirra. En þetta
er svo sem ekki í fyrsta sinn, sem
hvalavaða hrekst á land og rotnar
síðan að mestu niður f fjörunni.
Þannlg fór t. d. fyrir nokkrum
árum í Hellisvík við Skjálfanda-
flóa, og einnig á Þórshöfn. Einna
kynl'egast var þó er stór hvalavaða
var rekin Inn í Vestmannaeyjahöfn
og ekki ný'tt nema að litlu leytí, en
afgangurinn rekinn aftur út úr
höfninnl, þegar Vestmannaeyingar
þurftu að fara á þjóðhátíð sfna. Þá
er mönnum og f fersku minnl, er
búrhvelin voru rekin á land í
Vopnafirði og rotnuðu síðan niður
í fjörunnl, sprungu af rotnunar-
gasl með ferlegum dunum og
lagði óþef mikinn yflr byggðarlag-
IS.
Það skeður sem sé töluvert oft,
að hvalir eru reknir hér á land eða
hlaupa af sjálfsdáðum, og oftast
verður þetta mlkla verðmæti að
litlu sem engu. Sú var tíðin, að
hvalreki þótti heldur en ekki
björg f bú hér á landi, jafnvel svo
að orðtakið helzt enn í málinu sem
almennt heiti á óvæntum og mikl.
um höppum.
EN HVALREKAR eru orðnir íslend-
ingum til lítils gagns, því að þeir
kunna ekkl að notfæra sér þá. En
þetta hlýtur að stafa af hjárænu-
skap og framtaksleysi. Ef menn
brygðu við og sendu bá'ta eða skip
á vettvang þegar í stað mætti án
efa láta sklpið liggja fyrir landi,
þar sem hvalirnlr væru fyrir, festa
síðan dráttartaug ym sporð hvala
uppi f fjöru og láta vindur skips-
ins draga hvallnn út og að skipi og
síðan um borð. Þannig mættí fylla
lestar og flytja hvalina síðan til
nýtingar í hvalstöð.
— Hárbarður.
IVAR KREUGER
ei verið undirritaðir. Sænska
tröllið rambaði á banni tortím-
ingar. Hann fór um borð í lúx-
usskipið sem flutti hann hinzta
sinni yfir Atlantshafið og beindi
för sinni heim í lúxusíbúð sína
í París.
Þann 12. marz 1932 kvað' við
skothvellur sem batt endi á líf
hans. Hann framdi sjálfsmorð
þegar leiktjöldin tóku að falla
allt í kringum hann. Og nú tók
við þrotlaust starf margra manna
að rannsaka hag og rekstur allra
fyrirtækja hans í mörgum lönd-
um, margir töpuðu stórfé og enn
fleiri urðu öreigar. Um allan
heim gætti áhrifanna frá hinni
hrynjandi spilaborg hins sænska
sjónhverfingamanns.
Uppi voru raddir um að Ivar
Kre'uger hefði verið myrtur en
það var Torsten bróðir hans,
sem aðallega stóð fyrir þeim
orðrómi til að hreinsa málstað
bróður sins.
Og hvernig var hann svo í hátt,
þessi fjármálajöfur, sem tókst að
draga heiminn svo á tálar? Svar-
ið hlýtur að koma flatt upp á
alla;
Hann var óvenju leiðinlegur
maður. Augsýnilega hefur hann
ekki haft áhuga á neinu öðru
en peningum, baráttunni um
völdin. Hann var vel upp alinn,
vel klæddur, mjúkmáll, kurteis
og háttprúður, en óhemju leið-
inlegur.
Áhugi hans á listum, bók-
menntum og leikhúsum var langt
undir meðallagi. Hann hafði eng-
an áhuga á manneskjunni sem
slíkri, nema hvað viðkom við-
skiptum hans. Hann stundaði
engar íþróttir og útivist kærði
hann sig ekki um. hann keypti
alltaf sömu tegund af blómum.
Hann átti sér mörg heimili í
hinum ýmsu höfuðborgum, þau
voru öll ríkulega búin en án alls
persónulegs svipmóts, líktust
helzt hótelherbergjum. Ásrtar-
ævintýri hans voru afar hvers-
dagsleg og sviplaus. Hann var í
rauninni ekki kvæntur nema
fjármálbrellum sínum og við-
(Framhald á 12. síðu).
Mikil blinda
Mongunblaðið hefur undan-
farið birt nokkrar igre'inar und
ir samhcitinu „LANDIÐ OKK-
AR“. Eru þetta greinar, sem
blaðamenn við blaðið hifa
skrifað’ eftir hc'imsókn á ýmsa
staði, cinkum kauptún og kau.p
staði. Er í greinum þessum
fjallað um atvinnulíf og um-
svif á staðnum ásamt öðru.
í raun og veru er fátt nenna
gott um þessar greinar að
segja og virðingarvert, þeigar
dagblöð reyna að' leita efnis
út fyrir heimabæ sinn. TÍMINN
Irefur t. d. haft fréttamann í
förum í sumar um Austur- og
Norðausturland, og bafa birzt
eftir hann mi'l'Ii 40 og 50 gre'in
ar Oig viðtöl af þessu lands-
svæði ásamt myndum, sem
hann tók. Er helzt svo að sjá
sem Mbl. hafi ekki þótt sætt
öllu lengur heima og tekið að
senda sína menn út af örkinn'i
í hópum undir haustið.
Það er aðeins eitt, sem er
ofurlítið kynlegt við þessiar
Mbl.greinar um „landið okk-
ar“. Oftast er það svo á hinum
Stærri stöðum, sem Mbl. heim-
sækir og skrifar um, að þar eru
kaupfélög og önnur samvinnu-
félöig aðalafl athafna- og við-
skiptalffsins. Meginhluti verzl-
unarinniar er á vegum þeirra
og mangvísleg atvinnutæki, út-
gerð, fiskverkun og jafnvel
verksmiðjur. En það er eins og
Mbl.-maðurinn sjái þetta ekki
á viðkomandi stöðUm. Það er
svo að segja aldrei — eða aldr-
ei — m'innzt 'á starf kaupfélag-
anna eða þá menn, sem þar
vinna. Og oftast tekst þeim
Mbl.-möqnum ,að sýna myndir
af þessum stöðum, án þess að
þar sjáist kaupfélagshús.
Talandi dæmi um þetta er
'grein, sem birtist í Mbl. í gær
um Blönduós. Blönduós er
m’ikill samvinnubær og þar eru
margar greinar siamvinnurekstr
ar — kaupfélag, sláturfélag og
ínjó'lkur&amlaig o. fl. — En
Mbl. tekst að skrifa svo heil.a
síðu um Blönduós og mál stað-
arins, að þar er ekki minnzt á
samvinnufélög eða starf þeirra.
Ókunnugir, sem Iesa grein
þessa, hljóta því að halda, að
þar sé ekkert samvinnufélag
til oig ekkert samvinnustarf. En
kunnugir verða harla undrandi,
því að þeir vita, að samvinnu-
starfig þar er sterkast'i og gild
asti þátturinn í umsvifum og
athafnalífi Blönduóss eins -og
svo víða .annars staðar.
Það leynir sér ekki, að menn
irnir, sem Mbl. send'ir, hafa
um það gild fyrirmæli, að fara
sem mcst fram hjá starfi sam-
vinnumanna. Þetta er gömul
og ný saga.
Merkt nýmæli
Á kjördæmisþingi Framsókn
armanna á Norð-Austurlandi,
sem haldið var í sumar, voru
mörg merk mál til umræðu og
ályktanir gerðar um þau. Hér
skal minnt á eitt merkilegt ný-
•uæli, sem þar var hreyft og
samþykkt um eftjrfarandi á-
lyktun:
„Með skírskotun til aðkall-
andi nauðsypjar þess að vanda
þær sjávarvörur, sem út eru
fluttar í samkeppni við vörur
annarra fiskveiðiþjóða felur
kjördæmisþingið þ-ingmönnum
Framsóknarflokksins j kjör-
dæminu að gangast fyrir því,
að komið verði hérlendis upp
fiskignskóla, einuin eða fleiri,
þar sem matsmenn, verkstjórar
og aðrir, sem þýðingarmikil
störf vinna eða vjlja búa sig
(Framhald á 12. síðu).
T í MIN N , miðvikudaginn 3. október 196