Tíminn - 18.10.1962, Blaðsíða 9

Roger Tory Peterson, Guy Mount
fort, P. A. D. Hollom: FUGLAR
ÍSLANDS OG EVRÓPU. Finn-
ur Guðmundsson íslenzkaði og
staðfærði. — Almenna bóka-
félagið. — 1962.
HVER hefur ekki fylgt eftir
fugli með augunum, dáðst að lit-
um hans og óþvinguðum hreyfing-
um? Og hver hefur ekki hlustað
á hin dillandi hljóð skógarþrastar-
ins á vori eða angurværan klið
snjótittlinganna að vetrarlagi?
Hver hefur ekki leitt hugann að
frelsi þeirra, högum og háttum?
Hver hefur ekki leitað að hreiðr-
um og átt sitt eftirlætishreiður,
fylgzt með eggjum þess og ung-
um?
Margur hefur hafið náttúruskoð-
un sína á Því að fylgjast meg fugl-
um eða safna eggjum. Þýðandi
þessarar ágætu bókar var ekki
hár í lofti, er hann gerði sínar
fyrstu fuglaathuganir og skráði
þær í litla vasabók. Sama er að
segja um Roger Tory Peterson,
sem átti frumkvæðig ag útgáfu
slíkra handbóka sem þeirrar, er
Almenna bókafélagið gaf út í s. 1.
júnímánuði. Forvitnin að kynnast
fuglum nánar kom því til leiðar,
að þeir Guy Mountfort og R. T.
Peterson hittust á Hawk Mountain
í Bandaríkjunum 1949. Hinn fjöl-
kunni fuglafræðingur Mountfort
hafði kynnzt hinum handhægu
og nákvæmnu fuglabókum R. T.
Petefsons um fugla í Bandaríkj-
unum. Fyrsta bók hans, sem kom
á markaðinn 1934 — A Field
Guide to the Birds — olli straum-
hvörfum. Mikið lesmál stórra
fræðirita var stytt í símskeytastíl,
en þó svo hnitmiðað, að einkenni
hverrar tegundar komu glöggt í
ljós til samanburðar vig sérkenni
annarra. Nákvæmar teikningar í
litum eða svart-hvítar gera sam-
anburðarlýsingarnar enn Ijósari.
Sérkennin eru dregin fram og á
þau bent með örvum. Allar teg-
undirnar eru sýndar í litum á fæti
eða á sundi. En til þess að auð-
velda enn frekari ákvörðun teg-
undarinnar er fuglinn sýndur á
svart-hvítri teikningu á fugli í
hópi annarra skyldra tegunda og
hann þá séður bæði ofan frá og
eins að neðan. Sé munur á kynj-
um, eru þau bæði sýnd og þá einn-
ig ungfugl. Sé fjaðrahamur að
vetri annar en að sumri,- er fugl-
inn einnig sýndur í vetrarbúningi.
R. T. Peterson er fæddur með
þeirri náðargáfu að vera hvort
tveggja: hinn ötuli fræðari og
hinn nákvæmi kennari. Hann liðar
viðfangsefnið sundur, leitar uppi
aðalatriðin og bregður þeim upp
í mismunandi búningi, svo að þau
verða augljós og áberandi — og
því minnisstæð. Aðallýsing hvers
fugls hjá honum skiptist aðeins
í þrennt:
1. Einkenni, þ. e. sérkenni fugls-
ins úti á víðavangi.
2. Röddin, þ. e. háttur þess hljóðs,
sem fuglinn gefur frá sér á
flugi eða á jörðu.
3. Kjörlendi, þ. e. landsvæði þau,
sem fuglinn kýs sér til varps
eða ætileitar.
'Dreifing fuglsins um þann hluta
jarðarinnar, sem bókin nær til, er
sýnd á litlu landabréfi.
Mynd viðkomandi fugls fylgir
ekki aðallýsingu, heldur birtist
hún á myndasíðu, þar sem skyldir
fuglar eru saman eins og á fjöl-
skyldumynd. Á blaðsíðunni gegnt
myndasíðunni er svo birtur úr-
dráttur aðallýsingar hvers fugls
undir nafni hans, og sé fuglinn
varpfugl á hinu umrædda land-
svæði, er framan við nafnig svart-
ur depill. Hringur framan við
nafn gefur til kynna, að fuglinn
er fargestur, vetrargestur eða
flækingur á svæðinu.
Þetta er i höfuðatriðum það
kerfi, sem R. T. Peterson samdi
og felldi fuglalýsingar sínar í.
Hann gerði úr þeim bækur, sem
nutu strax vinsælda og höfundur
hlaut verðlaun fyrir, t. d. Brewst-
er verðlaun Sambands amerískra
fuglafræðinga 1934; Borroughs-
verðlaunin 1948 fyrir bókina
„Birds Over America", og að síð-
ustu do-ktorsnafnbót hjá Franklin
og Marshall College 1952. Hinir
miklu listrænu hæfileikar Peter-
sons, samfara ötulli náttúruskoð-
un og löngun til þess að kynna
öðrum dásemdir náttúrunnar, hafa
skapað og þróag hjá honum þá
sérstöku aðferð að setja fram stutt
FUGLAR ÍSLANDS
OG EVRÓPU -
Dr. Finnur Guðmundsson
ar, ákvarðandi greiningar fugla —
og raunar fleiri dýra og jafnvel
jurta — í nákvæmum samanburð-
armyndum og fáeinum lýsingum.
Alþýða manna fagnaði þessari að-
ferð, og vísindamenn viðurkenndu
hana. Fyrstu viðurkenninguna og
fögnuðinn mun aðferð Petersons
hafa hlotig í drengjaskólanum í
Boston, þar sem hann var kennari
um skeið.
Ég kynntist fyrst bók eftir Pet-
erson 1946, og síðan hafa bækur
hans verið mér kærir kunningjar.
Eftir að bókin „A Field Guide to
the Birds of Britain and Europe“
kom út 1954, hefur hún verið mér
samferða á mörgum ferðum mín-
um og oftast, er ég hef opnað
hana, hef ég óskað þess, að hún
væri skrifuð á íslenzku — og ekki
hvað sízt, Þegar kennarar og aðr-
ir hafa leitt talið ag fuglalífinu
og tilfinnanlega hefur komið í
ijós, hve mikill skortur var á
handhægri ákvörðunarbók um ís-
lenzka fugla.
Að sönnu eigum við íslending-
ar aðgang að bókum og ritgerðum
um íslenzkt fuglalíf. Fremst þar
í flokki er bók dr. Bjarna Sæ-
mundssonar, „Fuglarnir" (Rvík
1936). „Fuglabók Ferðafélags ís-
lands“ (leiðarvísir til að átta sig
á íslenzkum fuglum), eftir Magn-
ús Björnsson (Rvík 1939) missti
marks sem handhæg ákvörðunar-
bók, þar eð lýsingar urðu of lang-
ar og myndir ósamstæðar. Hún
varð aldrei sá leiðarvísir, sem
henni varð ætlað að verða. Þá er
að nefna „íslenzkir fuglar" greina
flokk eftir dr. Finn Gumundsson
í Náttúrufræðingnum 1952—1956.
í þessum flokki ritaði dr. Finnur
um 14 tegundir. í greinum þessum
mun vera að finna hinar nákvæm-
ustu upplýsingar um viðkomandi
tegundir íslenzkra varpfugla, sem
birzt hafa.
Dagblaðið Tíminn birti 1957 all-
margar smá.greinar um íslenzka og
erlenda fugla, eftir dr. Finn Guð-
mundsson i þættinum „Lífið í
kringum okkur". í Ferðahandbók-
inn| birtist yfirlitsgrein um
íslen%ká |íigla ef|jr dr. Finn.
Á árunum 1930—1940 gaf Vis-
indafélag íslendinga út í 3 heft-
um: „Die Vögel íslands" eftir
Gunter Timmermann. Ritið var
skráð á þýzka tungu, eins og heiti
þess ber með sér. Þetta rit og
öll önnur, sem rituð hafa verið
á erlendum málum, eru enn fjær
því en hin fyrrtöldu íslenzku að
vera aðgengiieg ákvörðunarrit
fyrir almenning.
Þegar eftir útkomu bókarinnar
„A Field Guide to the Birds of
Britain and Europe" 1954, hóf
dr. Finnur Guðmundsson að at-
huga möguleikana á að fá bókina
gefna út á íslenzku. Vegna sam-
vinnu og kunningsskapar við höf-
unda gat hann komið því til leiðar,
að þegar útgáfufyrirtækið Collins
lét prenta myndir bókarinnar
vegna þýðinga á erlendar þjóðtung
ur, voru þær einnig prentaðar fyr
ir íslenzka útgáfu. Á myndasíðun-
um var enginn texti. Þegar þetta
gerðist, hafði dr. Finni tekizt að
fá Almenna bókafélagið til þess
að gefa bókina út. Á hann sjálfan
dæmdist að annast þýðingu, enda
íslendinga færastur til þess.
Mönnum mun eflaust finnast,
að það muni hafa verið auðunnið
verk fyrir dr. Finn að þýða rúm-
lega 300 blaðsíðna alþýðlega hand-
bók, Þar sem hann hefur fengizt
við fuglafræði um rúmlega 30 ára
skeið, utan lands og innan, í söfn-
um og úti í náttúrunni, og er einn
vitrasti fuglafræðingur nútímans.
Þeim sem þannig álykta, skjátlast
mjög verulega, því að þýðingin
var síður en svo á.hlaupaverk, og
skuiu hér nokkur atriði nefnd.
í umsögnum og auglýsingum
um bókina er bent á að dr. Finn-
ur hafi orðið að gefa 420 íslenzk-
um fuglategundum nöfn. Um leið
og hann fékkst við þessa nafna-
smíð, leyfði hann sér, sem rétt var
og mikil nauðsyn, að endurskoða
þau nöfn á Menzkum varpfugl-
um og öðrum fuglum, sem fræði-
menn seinni tíma hafa notað.
Árig 1941 kemur út í Kaup-
mannahöfn á forlagi Ejnars Munks
gaard „Glossarium Europar Avi-
um“ (Nafnaskrá evrópskra fugla),
eftir H.I. Jörgensen og Cecil I.
Blackburne. Dr. Bjarni Sæmunds-
son tók saman íslenzkt fuglatal í
rit þetta. Dr. Bjarni lætur birta
þarna íslenzk nöfn 198 tegunda.
Af þessum nöfnum hefur dr. Finn-
ur hafnað 56 algjörlega, en lag-
fært eða vikið við 11 (t.d. sefönd
verður sefgoði; hnotkráka verður
hnotbrjótur o. s. frv.). Þar eð í
„Fuglabók AB“ eru nöfn 573 teg-
unda — og samkvæmt þeirri stað-
reynd, að af nöfnum fuglatals dr.
Bjarna hefur dr. Finnur hafnað
eða vikið til 67 nöfnum, nær nafna
smíð hans til 442 tegunda. f „Fugl
ar íslands og Evrópu“ er 452 teg-
undum raðað i 62 ættir. í „Fugl-
arnir“ eftir dr. Bjarna Sæmunds-
son eru ættirnar 33. Dr. Finnur
hefur notað á 23 ættir hin sömu
nöfn og dr. Bjarni og vikið einu
til (hrafnaætt verður höfrunga-
ætt). Á.g þessu viðbættu nær
nafnasmíð dr. Finns til 481 nafns.
Hefur dr. Finnur sýnilega lagt
mikið verk í nafnasmíðina og hef
ur án efa — því þess sjást ljós
merki — farið vandlega yfir eldri
fuglatöl. Með nafnasmíð þessari
færir hann til notkunar í málinu
fugiaheiti, sem niður höfðu verið
felld, en finnur að bezt hæfir að
nota þau í samsettum orðum, t.d.
þerna, goði. skotta, drúði, doðra,
þvari, o. s. frv.
Hann hyllist til að nota ættar-
nafnig sem síðari hluta í nafni
tegundar, t. d. Goðaætt (var í
,,Fuglarnir“ Sefandaætt) heita
tegundirnar fimm: Toppgoði (var
toppsefönd); Sefgoði (var stóra-
sefönd, (,,Fugl.“); Flórgoði (var
sefönd (,,Fugl.“); Stargoði og
Dverggoði. Þá er Brúsaættin (var
í „Fugl.“ Lómaætt). Þar heita
tegundirnar fjórar: Himbrimi
(heldur hefðbundnu nafni); Sval-
brúsi; Glitbrúsi (var litli-him-
brimi) og lómur (óbreytt).
í fyrra dæminu sést gleggst sú
viðleitni dr. Finns^ sem að var
vikið hér á undan. í síðara dæm-
T f M IN N , fimmtudaginn 18. október 1962
inu sést, ag hann lætur gömul
hefðbundin nöfn halda velli, þótt
þau riðli kerfinu. Rétt er að geta
þess, ag glitbrúsa kallar Jónas
Hallgrímsson í fuglatali sínu norð
brúsa — og hefði verið freistandi
að láta það nafn lifa, en dr. Finn-
ur mun án efa hafa valig honum
annað nafn vegna þess, að fuglinn
er suðrænni tegund en íslenzki
brúsinn, himbriminn.
Mér þyki vænt um, að dr. Finn
ur notar hið hefðbundna nafn
Vestmanneyinga sæsvölur í stað
sjósvölur, sem dr. Bjarni Sæ-
mundsson notar í „Fuglarnir". (f
myndskrá mun án efa vera prent-
villa, þar sem stendur: „2 sjósvöl-
ur“ o. s. frv.). Það er svo í sam-
ræmi við kerfisbindingu dr. Finns,
að hann kallar „stóru sæsvölu“
storm-svölu, þar sem hann notar
sæsvöluheitið á ættina.
Ég tel, að dr. Finnur hefði átt
að nota tækifærið og freista þess
að afnema notkun orðsins „fýl-
ingaætt", en taka t .d. í notkun
„fúlmársætt“. Fýlingar er afbök-
un orðsins fýlungar, eins og fýll-
in er enn víða nefndur, en fúlmár
er fornt heiti á fýl (sbr. háðkvæði
Hallfreðs vandræðaskálds: „----
fúlmár á tröð báru — —“.
Áður en ég skil við nafnasmíð-
arnar vildi ég mega láta í ljós
andúð mína á tveim nöfnum.
Gargönd (Anas strepara, L.) er
eitt nýyrði dr. Finns. Hér er um
önd að ræða, sem er náskyld
stokkönd. Þessi önd kallar dr.
Bjarni Sæmundsson litlu-gráönd,
en Magnús Björnsson gráönd. —
Þessi önd hefur hjá alþýðunni
haft mörg nöfn eins og flestar
endur, t. d. litla-gráönd, grasönd,
mýrönd, kilönd, blákollsönd, litla-
stokkönd og Jónas Hallgrímsson
kallar hana kvakönd. Rétt mun
vera, að hún hefur einna hæst
allra anda, en þar sem fuglinn á
sér gömul íslenzk nöfn, hefði ver-
ið rétt að velja eitthvert þeirra í
•stag þess að smíða nýtt. Stokkönd
er fallegt nafn, og hefði ekki verið
samstætt ag nefna frænku hennar
t.d. kílönd ef gráandarnafninu
hefði vprið kastað?
Þá er þag nýyrðið buslendur
(gráendur, („Fuglarnir", Bj. S.),
og grasendur, („Fuglabók F.í.“,
M. Bj.). Hér er um safnheiti þess
fiokks anda að ræða sem eigi kafa
að fullu undir yfirborðið i ætileit,
heldur dýfa sér til hálfs í e,a
standa upp á endann í vatnsskorp-
unni — með hausinn niður — til
þess að róta í leðjunni eða reyta
sér graskólfa. Busl er heiti á ó-
fullkomnu sundi og fylgja því
skvettur. Ég álít, að þessar endur
hafi skvamp og skvettur sízt meira
i frammi en kafendur, sem einmitt
busla töluvert, þegar þær eins og
hlaupa eftir vatnsfletinum við
flugtak, en „buslendurnar“ aftur
á móti hefja sig beint upp án alls
buslugangs. Minnsta kosti þrjái
tegundir þessara anda ganga með-
al íslenzkrar alþýðu undir nafninu
grasendur. Þær eru grasætur, og
kjörlendi þeirra er lækir, flóð,
kílar, seftjarnir o. s. frv., og þvi
mælir allt með þvi, að heildar-
heiti þessarar ættkvíslar væri á-
fram grasendur. Hefði ekki verið
tilvalið að velja ísl. tegundum
ættkvislarinnar þessi heiti? Stokk
önd,' kílönd, urtönd? morblesi
Ueggja niður rauðhöfða heitið),
grafönd og skeiðönd. Þá hefði
ég kunnað oetur við heitið: Kol-
þerna en sótþerna, þar sem ör-
nefnið Kolþernumýri er til i Vest-
ur-Hópi.
Hljóð þau, sem fuglarnir gefa
frá sér, eru allmisjöfn. Hver
fuglategund á sér sérstaka rödd,
sem er eins gott ákvörðunarein-
kenni og litarsérkennin í fjaður-
hamnum. Vegna þess eru fugla-
raddir teknar upp á plötur eða
festar á segulbönd. Erlendis er
farið að gefa út fuglabækur með
grammófónplötum, er geyma radd
ir þeirra fugla. sem í bókinni er
Framhald á 13. slðu.
9