Tíminn - 02.04.1963, Blaðsíða 14

ÞRIÐJA RIKIÐ
WILLIAM L. SHIRER
‘>.íí
, samið um Dawes
..... Y o uu.g-á æ tl un i n a,
sem líEeJckuðu skaðabótagreiðslurn
iar það mikið, að Þýzkaland var
um að greiða það, sem eftir
ýar, og árið 1925 hafði hann verið
eim? sSaJmaðurinn í því að gera
uppkastið að Locarno-isamningn-
um, sem færi VesturEvrópu fyrsta
fríðinn, sem hinar stríðsþreyttu.
þjóðir, er svo mjög höfðu verið
þjakaðar með deilum, höfðu
kytnnzt í heilan mannsaldur.
Þremur vikum eftir að Strese-
mann lézt, 24. október, varð hrun
á verðbréfamarkaðinum í Wall
Street. Afleiðinganna varð brátt
wart í Þýzikalandi — og það á
óheillavænlegan hátt. Hornsteinn
þýzkrar velmegunar hafði verið
lán frá öðrum löndum, aðallega
frá Bandaríkjunum, og svo heims-
verzlun. Þegar svo lánaflóðið
stöðvaðist og að því leið að hefja
þyrfti endurgreiðslur á gömlum
iánum, var fjárhagur Þýzkalands
ekkj fær um að standast þá raun.
Þegar heimsverzlunin fór að drag
ast saman eftir hið almenna verð-
hrun, gat Þýzkaland ekki lengur
flutt út nægilega mikið af vörum
til þess að greiða fyrir nauðsyn-
legan innflutning á hráefnum og
matvörum, sem landið þarfnaðist.
Án útflutnings *gat þýzki iðnaður
inn ekki fylgt áætlunum sínum og
framleiðsian minnkaði nær því
um helming frá 1929 til 1932-
Milljónir manna urðu atvinnulaus
ar. Þúsundir smáfyrirtækja fóru
á höfuðið. í maí 1931 varð stærsti
banki Austurríkis, Kreditanstalt,
gjaldþrota og á eftir fylgdi gjald-
þrot eins af aðalbönkum Þýzka-
lands, Dramstádter und National-
bank, sem neyddi stjórnina í Ber-
iín til þess að loka öllum bönkum
landsins um stundarsakir. Jafnvel
' frumkvæði það, sem Hoover for
seti átti td þess að koma á bráða-
birgðalögum um, @ð öllum skaða-
bótagreiðslum skyldi hætt, þar á
meðal Þýzkalands, gat ekki orðið
til þess að stöðva flóðbylgjuna, en
lögin gengu í gildi 6. júlí. Öll hin
vestrænu lönd urðu fyrir árásum
afla, sem foringjar þeirra skildu
ekki, og fannst vera hafin yfir
stjórn mannsins. Hvernig gat það
átt sér stað, að skyndilega gæti
riðið yfir svona mikil fátækt,
svona miklar mannlegar þjáningar
í miðjum slíkum allsnægtum?
Hitler hafði sagt fyrir um þessa
skelfingu, en hann skildi e'kki
frekar en aðrir stj'órnmálamenn,
hvað það var, sem hafði komið
henni af stað. Ef til vill var skiln
ingur hans jafnvel minni en
flestra annarra, þar eð hann var
bæði fáfróður og áhugalaus um
efnahagsmál. En hann var ekki
áhugalaus eða fáfróður um tæki-
færin, sem kreppan færði honum
skyndilega. Þjáningar þýziku þjóð-
arinnar vöktu ekki meðaumkun í
brjósti hans, þrátt fyrir það að
líf hennar bæri enn ör eftir hina
skelfilegu reynslu, sem fylgdi
hruni marksins, aðeins tíu árum
fyrr. Þvert á móti, á dimmustu
dögum þessa tímabils, þegar verk
smiðjurnar voru hljóðnaðar, þeg-
ar tala atvinnulausra var komin
yfir sex milljónir og biðraðir fólks
ins til þess að ná í brauð urðu
margar húslengdir í hverri borg
landsins, gat hann skrifað í naz-
istablöðin: „Aldrei á ævinni hef
ég verið jafnglaður og. ánægður
innra með mér sem nú. Því að
harður raunveruleikinn hefur opn
að augu milljóna Þjóðverja fyrir
dæmalausu svindli, lygum og svik
um marxista-svikara þjlóðarinnar,‘.
Þjáningar bræðra hans, Þjóðverj-
anna, voru ekki neitt, sem vert
var að eyða tíma sínum í að hafa
meðaumkun með, heldur breyta,
með köldu blóði og þegar í stað,
í stjórnmálalegan stuðning til
handa hans ei’gin metnaði. Þetta
var það, sem’ hann byrjaði á að
gera síðla sumars 1930.
Hermann Miiller, síðasti sósíal-
demo'kratíski kanslari Þýzkalands
og forsætisráðherra síðustu stjórn
arinnar, sem byggð var upp af
samvinnu demokrataflokkanna,
sem höfðu stutt Weimar-lýðveldið,
hafði sagt af sér í marz 1930 vegna
deilu flokkanna um tryggingasjóði
atvinnulausra. í hans stað hafði
Heinrich Briining, forystumaður
Kaþólska miðflokksins á þingi,
tekið við embætti, en hann hafði
fengið járnkrossinn sem höfuðs-
60
maður vélbyssusveitar í stríðinu
og hinar öfgalausu, íhaldssömu
skoðanir hans í þinginu höfðu vak
ið athygli hersins á honum, og þá
sérstaklega athygli hershöfðingja
nokkurs, Kurt von Sohleichers að
nafni, sem þá var óþekktur þýzk-
um almenningi. Schleicher var hé
gómlegur, fær, metnaðargjarn
„s!kri'f'Stofuliðsforingi“, sem þegar
hafði verið viðurkenndur innan
hersins sem hæfileikum gæddur
og ósvífinn bragðarefur, hafði
stungið upp á Briining við' von
Hindenburg forseta. Hinn nýi
kanslari var frambjóðandi hersins,
enda þótt hann hafi ef til vill ekki
gert sér fulla grein fyrir því sjálf-
ur. Briining, sem var maðúr, er
bjó yfir ósviknum pers'ónuleika,
var óeigingjarn, hógvær, heiðar-
legur, fullur áhuga og dálítið
óþýður, vonaðist til þess að geta
komið aftur á fastri þingbundinni
stjóm í Þýzkalandi og bjarga land
inu frá kreppunni, sem stöðugt
fór vaxandi, og stjórnmálaringul-
reiðinni. Það var óhamingja þessa
lýðræðissinnaða föðurlandsvinar,
■sem ætlaðist gott eitt fyrir, að um
leið og hann reyndi að koma á
stjórninni, gróf hann óafvitandi
gröf þýzks lýðræðis og þannig, án
þess að ætla sér það, ruddi veg-
inn að valdatöku Adolfs Hitlers.
Briining tókst ekki að fá meiri-
hluta þingsins til þess að sam-
þykkja sérstakar aðgerðir í sam
bandi við fjárhagsáætlun hans-
Þar af leiðandi fór hann þess á
leit við Ilindenburg, að hann gripi
til 48. greinar stjórnarskrárinnar
og með því valdi, sem hún gæfi,
samþykkli fjáriögin með forseta-
úrskurði. Afleiðingin varð sú, að
greitt var atkvæði um að krefj-
ast þess, að úrskurðurinn yrði aft
urkallaður. Hin þingbundna
stjóm var í þann veginn að falla,
þegar efnahagsvandræðin gerðu
það hvað nauðsynlegast, að stjórn
in væri sterk. Sem tilraun ti'l þess
að finna leið út úr ógöngunum
bað Briining forsetann að leysa
upp þingið í júlí 1930. Ákveðið
var, að nýjar kosningar skyldu
fara fram 14. september. Það er
spurning, sem aldrei verður svar-
að, hvernig Bruning hugsaði sér,
að honum gæti tekizt að fá örugg-
an þingmeirihluta með nýjum
kosningum. Hitler gerði sér á hinn
bógin.n grein fyrir því, að tæki-
færi ' hans hafði komið, fyrr en
hann hafði sjálfur búizt við.
Hið aðþrengda fólk krafðist
þess, að fundin yrði leið út úr
hinu illa ástandi. Milljónir atvinnu
lausra vildu fá atvin.nu. Verzlun-
armennirnir vildu aðstoð. Eitt-
hvað um fjórar.milljónir unglinga,
sem fengið höfðu kosningarétt frá
því í síðustu kosningum, vildu
eignast framtíðarvonir, sem að
minnsta k'osti lofuðu þeim nægi-
legu lífsviðurværi. í hvirfilvindi
kosningabaráttunnar bauð Hitler
öllum þessum milljónuin
óánægðra það, sem þeim í þján-
ingum þeirra virtist vera von um
úrlausn. Hann ætlaði að gera
Þýzkaland sterkt aftur, nieita að
borga stríðsskuldirnar, neita að
viðurkenna Versala-samnin.ginn,
binda endi á alla spijlingu, ná í
skottið á öllum peningabarónum
(sérstaklega væru þeir Gyðingar)
og sjá til þess, að sérhver Þjóð-
verji hefði alvinnu og bra 1.
Þetta var ekki árangurslaust ákall
til manna, fullra vonleysis, sem
leituðu ekki einungis huggunar.
heldur nýrrar trúar og nýrra guða.
Þrátt fyrir það að vonir Hitlers
hefðu verið glæstar, varð hann
undrandi nóttina eftir 14. septem-
ber 1930, þegar kosningaúrs’litin
komu. Tveim árum áður hafði
flofckur hans fengið 810.000 at-
kvæði og 12 fulltrúa kjörna á
18
kringdi hana, mjúkan legubekk-
inn, sem hún lá á, gat hún ekki
með nokkru móti sofnað. Hún
hugsaði og hugsaði um það, sem
Petrov hafði sagt henni og hún
hugsaði um hina furðulegu uppá
stungu hans. Hún skildi ekki,
hvers vegna hann hafði borið hana
fram. Því skyldi það skipta hann
nokkru máli, hvað um hana yrði?
Hann var ekki hrifinn af henni,
það var greinilegt, þá hefði hann
reynt að fá hana með sér til Rúss
lands, þegar ’ hann öneri þangað
aftur. Hann hafði gert henni það
fullkomlega ljóst, að hann kvænt-
ist henni aðeins til að geta vernd-
að hana og hjálpað henni til Tien-
stin og þaðan með bát til Hong
Kong. Og kæmist hún þangað
stóð hún efcki ein uppi lengur.
Þetta virtist svo ofur einfalt, en
jafnvel þótt hún hefði orðið snort
in af göfugmiannlegu boði hans og
þótt þetta á margan hátt eðlileg
lausn, þá fór hún nú að brjóta
heilann um, hvort þetta væri í
rauninni eins einfalt og það leh
út fyrir að yera.
Hann gat ómögulega ætlað að
taka á sig þá hættu að senda hana
aftur til Englands, þar eð þá mátti
búast við að hún segði yfirvöld-
unum allt af létta um John Mars-
den. Kannski treysti hann, að ást
hennar á Dorothy og tviburunum
myndi hindra hana í að gera eða
segja nokkuð, sem gæti skaðað
þau. En það var djarfur leikur.
Hvernig gat hann verið viss um,
að hún myndi ekki segja frá hon
um lika og slá flóttanum stórt
upp með því að selja blöðunum
söguna? Ef yfirmenn hans fregn-
uðu það, myndi hans eigið líf ekki
verða mikils vert. Nei, hann gat
ekki treyst henni SVONA tak-
markalaust.
Það öruggasta fyrir hann myndi
vera að hafa hana hjá sér og hann
var sjálfsagt það athugull og
skarpur, að hann sá, að ekki
mýndi þurfa miklar fortölur til.
Hún roðnaði við tilhugsunina og
fékk hjartslátt. Það var tilgangs-
laust að neita því lengur. Hún
elskaði hann og hafði gert það
frá fyrstu stund. Auðvitað átti
hún að hata hann, skynsemi henn
ar sagði henni það, samt sem áð-
ur gat hún það ekki og hún vissi,
að hún myndi fúslega afsala sér
allri von um að snúa aftur til ætt-
jarðar sinnar, ef hún fengi að
eyða ævidögunum við hans hlið.
En hann vildi efcki hafa hana
þar. Það var bersýnilegt.
En hvers vegna hafði hann þá
stungið upp á að þau gengju í
hjónaband?
Hún fann ekkert svar við þeirri
spurningu.
Hún bylti sér í rúminu. Ef hún
hefði aðeins vitað, hvað hún átti
til bragðs að taka. Þegar öliu var
á botninn hvolft, vissi hún ekki
nokkurn skapaðan hlut um Petrov
— ja, hún vissi ekki einu sinni
hvað hann hét að fornafni. Hvern
ig gat hún verið viss um, að hann
segði sannleikann um Dorothy,
börnin og veslings John? Nei, hún
gat ekki vitað það, en samt sem
áður hafði hún verið neydd til að
trúa, að hann segði satt. Kannskij
höfðu þau verið myrt og hann
hafði komið henni undan vegna
þess að hann girntist hana?
Kannski hafði kínverska lögregl-
an alls ekki ætlað að handtaka
hana, kannski hafði hann flutt
hana af djunkaranum, vegná þess
að hann vildi hafa hana fyrir sig.
Kannski var þetta tal um hjóna-
band aðeins skálkaskjól hans raun
verulegu fyrirætlana. Ef hún héldi
að þau hefðu verið gefin saman,
yrði honum ekkí erfitt að láta
hana hlýðnast sér. Kannski myndi
hann hafa hana sem ástkonu sína
þar til hann fékk leiða á henni og
síðan . . . honum yrði ekki skota-
Á HÆTTUSTUND
Mary Richmond
skuld að losna við hana. Þessi
Ghang myndi fús að hjálpa hon-
um, kannski hafði hann líka lof-
að að láta Ohang fá hana, þegar
hann sjálfur hefði fengið nóg af
henni . . .
Hún hrökk við, þegar henni
varð ljóst, hvert hugsanirnar
leiddu hana og hún áminnti sjálfa
sig. Hún mátti ekki láta sitt fjör
uga ímyndunarafl hlaupa með sig
í gönur. Hingað til hafði Petrov
alltaf komið vel fram við hana.
En hún hafði líka verið með fjöl-
skyldu sinni þar til nú. Nú var
hún ein og hafði ekki annan en
Petrov að treysta á. Það var ofur
auðvelt fyrir hann að nota sér
það. Hún viidi svo gjarnan trúa
og treysta honum, en hún gat það
ekki.
Hún gat ekki einu sinni fengið
að vita með vissu, hvar Dorothy
var niður’komin.
Ef hún reyndi að komast út úr
þessu herbergi, yrði hún hindruð
í þvi. Þótt hún hefði sagt Petrov,
að hún ætlaði að giftast honum,
var vörðurinn enn fyrir utan dyrn
ar hjá henni. Hún vissi heldur
ekki, hvar hún var, né í hvaða átt
hún skyldi fara. Hún kunni ekki
eitt einasta orð í kínversku og
gæti því ekki spurt neinn til veg
ar. Hún mundi að hún hafði séð
nokkra verkamenn úti á hrís-
grjónaakrinum, en það yrði henni
ekki til mikillar hjálpar, þótt hún
kæmist að því, hvar hún var nið-
urkomin. Og ef þeir sæju hvita
konu í kínverskum fötum, myndu
þeir nota fyrsta tækifæri sem byð
ist að tjá yfirvöldunum. Hún yrði
bandtekin og flutt á næstu lög-
reglustöð — eða herbækistöð. Og
þá — já, hvað þá?
Og ef Petrov hafði í raun og
veru sagt henni satt, þá myndi
hún með því setja hann og
Ferskjublóm í mikla hættu, þar
eð yfirvöldin myndu krefjast þess
að fá vitneskju um, hvar hún
hefði falið sig, hvar hún hefði
fengið fötin og hver hefði hjálpað
henni. Og jafnvel þótt hún reyndi
að komast hjá að ljóstra því upp,
höfðu þeir sínar aðferðir til að
losa um túlann á fólki . . .
Nei, hún varð að halda hér
kyrru fyrir og bíða og sjá til, en
hún ætlaði að heimta að fá að
hitta Dorothy, áður en hún sam
þykkti það, sem Petrov hafði
stungið upp á. Undir morgun féll
hún í óværan svefn og dreymdi
hina furðulegustu drauma.
Þegar hún vaknaði, var hún
dauðþreytt, eins og hún hefði
reynt á sig líkamlega,
Hún fór í bað og klæddi sig í
kínversku fötin, sem Ferskjublóm
hafði léð henni og skömmu síðar
kom Petrov inn tU hennar. Hún
sagði honum frá ákvörðun sinni
og hann hrukkaði ennið og sagði:
— Það er mjög erfitt að upp-
,fylla ósk þína, douragaya. Systir
'þín er lausmálg í meira lagi og ég
vil helzt ekki að hún frétti neitt
um ráðagerð okkar.
— Ég heiti því, að ég skal ekki
orða þetta við hana, sagði Blanche.
Ef þú leyfir mér bara að tala við
hana, svo að ég sé viss um, að
henni og börnunum líði vel.
— Þeim líður vel, þú getur
haft mín orð fyrir því.
Þegar hún anzaði ekki, bætti
hann við: — Eða trúir þú mér
kannski ekki? Ef til vill er það
eðlileg tortryggni. Samt sem áður
sver ég, að fjölskylda þín er í góð
um höndum og ég geri allt, sem í
mínu valdi stendur tii að þú sért
örugg líka.
Orðin hittu hana í hjartastað
og hún skammaðist sín vegna þess
að hún hafði efazt um einlægni
hans. Hún treysti honum, hún
varð að treysta honum, annars var
hún glötuð.
— Ég bið afsökunar, sagði hún.
— Yður hlýtur að finnast ég mjög
vanþakklát, en . . . allt er svo
óskiljanlegt og ég held, að ég hafi
ekki náð mér til fulls eftir ópíum-
ið . . .
— Ég veit það. Gott og vel, ég
skal gera það, sem ég get til að
þú fáir að hitta systur þín-a, en
það getur verið að þú verðir að
bíða nokkra daga.
— En . . . hún verður varla svo
lengi hér, mótmælti Blanche. —
Um leið og John hefur lokið verki
sínu fara þau ó brott.
— Það mun taka Marsden
TÍMINN, þriðjudaginn 2. apríl 1963 —
14