Tíminn - 21.07.1963, Blaðsíða 9

Klrkjuklukkurnar ( Skálholtl hrlngja hátfSlna btn.
staðnum eómdi. Þðtt hann vœri
lærdómsmaður mikill, gafst hon
um lítiil tími, vegna hinna
miiklu um'svifa, til að helga sig
frœðistörfum. t>ó hafði hann
vilja til að koma á fót prent-
smiðju í Skálholti, fyrst og
fremst til að láta prenta þar
þjóðleg fræðirit, en honum mun
hafa verið settur stóllinn fyrir
dyrnar, svo ekki varð af því.
en heimilisraunir átti hann við
að stríða meiri en flestir ís-
lenzkir menn í hans stöðu. Tær-
ingin hjó stór skörð í f jölskyldu
hans, en frægast er það, hversu
hann brást við ástarmálum
Ragnheiðar dóttur sinnar, og
hefur sú saga verið lögð út á
ýmsa vegu og orðið skáldum
drjúgt yrkisefni, sem óþarft er
að rekja hér.
Næstnæstur Brynjólfi á bisk-
upsstóli í Skálholti verður Jón
Þorkelsson Vídalin, einn and-
ríkasti og geðmesti prédikari
sem sögur fara af á fslandi, oft
ast nefndur Meistari Jón, og
prédikanasafn hans, Vídalíns-
postilla, á teepast sinn líka í
bófkmenintum. Hefur varla nokk
wr maður á klerkastóli verið
jafnóspar á að segja jafnt öllum
til syndanna og hann, og hefur
engin bók á íslandi, eftír ís-
lenzkan mann, auk PassíusáJm-
anna, fengið fleiri lesendur né
haft meiri áhrif en Hússpost-
illa Meistara Jóns.
Skólinn í Skálholti
Óvíst er, hvenær skólahald
hófst í Skálholti, hvort ísleifur
Gizurarson hefur hafið þar að
kenna varðandi prestum þegar
er hann kom heim frá mámi
erlendis, eða þá eftir að hann
varð biskup. Einnig er sárfátt
vitað um skóla hans, nema lof-
samleg ummæli um hann sem
kennara, ýmist í Jóns sögu
Hólabiskups eftir Gunnlaug
munk eða lof það, sem Jón
Ögmundsson hl'eður á læriföð-
ur sinn. Hvergi er frá því sagt,
að Gizur sonur hans hafi hald-
ið skóla eftir að hann varð bisk
up í Skálholti, en þá hafði Teit-
ur bróðir hans byrjað skóla-
hald í Haukadal, þótt ekki gæti
hann tekið við öllum þeim
verðandi prestum, er tíl hans
leituðu. Og síðan gengur
skrykkjótt með skólahald í
Skálholti, ekki nærri ail'ir bisk-
upar sinntu því að taka að sér
prestsefni, en tíl þess voru skól
ar þessir fyrst og fremst, að
uppfræða verðandi presta.
Einnig er það lengi fram eftir,
að mjög misjafnar eru lær-
dómskröfurnar, sem gerðar
eru, sem sjálfsagt hefur mark-
azt af því, hversu biskuparnir
voru menntaðir. En af mörgum
þeirra fer mikið orð. Að sjálf-
sögðu höfðu þeir ekki nægan
tíma frá embætti sínu til að
annast kennslu nema að títlu
leyti, heldur var það að mestu
í höndum prestanna á staðn-
um, dómkirkjuprestanna. En
þar eð lítið var um annað
skól'ahald að ræða í landinu,
þurfti iðulegast að byrja að
kenna skólasveinum lestur og
skrift, en þeir líka oft hafið
skólagöngu á barnsaldri, verið
þar a.m.k. tíu ár, og vígslu
máttu þeir ekki taka fyrr en
um tvítugt. Kennslugreinirnar
í dómkirkjuskólunum á þessum
öldum voru: málfræði, mælsku-
fræði og rökfræði, stærðfræði,
flatarmálsfræði, sönglist og
stjörnufræði ,og voru kennslu-
bækur oft í samtalsformi, og
áður en tekið var til við þessar
námsgreinir, urðu nemendur
að hafa lært latínu. Og þegar
tímar liðu, festist latínuskóla-
heitið við þessa skóla, er hélzt
eftir að biskupsstóllinn var
fluttur til Reykjavíkur, en
nafnið svo breyttist síðar í
lærða skóla og seinast mennta-
skóla, er voru inngangsskólar
að presta-_ og öðrum embættis-
skólum. í kirkjuskipan eftir
siðaskipti um latínuskóla segir
m.a.: „Ekki skal neitt kennast
utan latína, því að latínuskóla-
piltar plaga að spillast af
dönskum og þýzkum skólum og
af sérhverju móðurmáli. Og
þeir, sem lesa grísku og he-
bresku í skólunum, það gera
þeir meir sjálfum sér til góða
en börnunum tíl betrunar, sem
raun gefur vitni.“ Mjög mis-
jafnt, hve lengi nemendur voru
í skólanum, þeir skörpustu út-
skrifuðust eftir tvö til þrjú ár,
aðrir átta eða tíu, en tíðast
voru menn þar 5 eða 6 ár. En
áður en þeir settust í skól-
ann þurftu þeir að kunna Iest-
ur og skrift og nokkuð í latfnu.
Lengi var síðan latína höfuð-
námsgrein skólans og fátt ann-
að kennt, utan þess, sem skól-
arnir áttu einkum að búa nem-
endur undir prestskap, að dóm-
kirkjuprestarnir sögðu þeim til
í guðfræði. Gríska var framan
af lítið kennd, en seiinna aðal-
lega svo að prestsefnin kæmust
fram úr Nýja testamentinu á
frummálinu.
Nemendafjöldi í Skálholts-
skóla var fyrst eftir siðaskiptín
rúmlega tuttugu, í biskupstíð
Odds Einarssonar um þrjátíu
og Brynjólfs Sveinssonar milli
40—50, hélzt svo út þá öld. Síð-
an fækkaði nemendum vegna
fólksfækkunar og fátæktar.
Stundum neyddust jafnvel
biskupar tíl að takmarka að-
sókn vegna fiskleysis og slæms
árferðis. Til er bréf frá Þórði
Þorlákssyni Skál'holtsbiskupi
til Guðbrandar bróður hans rit-
að vorið 1689. Lýkur hann bréf-
inu með því að ráða Guðbrandi
frá því að senda son sinn í
skólann næsta vetur, raunar
getí hann lært ef hann bara
nennti því, en hann sé svo gikks
legur ug þykist ekki þola al-
mennilega fæðu, sé að auki
reykháfur mesti, og tóbaks-
notkun tíðkist ekki í Skálholti.
Bókakostur var lítill í Skál-
holtsskóla, og urðu nemendur
að skrifa mikið af námsefni
sínu eða kennarar jafnvel sjálf-
ir að skrifa námskver handa
nemendum sínum. Helzt áskotn
aðist skólanum eitthvað af bók-
um biskupa eða skólameistara
löngu látinna, og þær voru þá
oft orðnar fúnar og úreltar, og
ekki geymdust þær vel í versn-
andi húsakynnum skólans. Fjár
hagur hans versnar, er líða
tekur' á 18. öld, og aðbúnaður
all'ur. Jón Vídalín gerði sitt
Framhald á IS. slðu
SíSasta dómklrkjan ( Skálholti, er Brynjólfur biskup lét reisa í
árunum 1650—1651.
Yfirlitsmynd af Skálholti eftlr að endurreisn s'taðarins var hafln,
prestshúslð fullsmiðað og kirkjan í byggingu.
act
T í M I N N, sunnudagurinn 21. júlí 1963.