Alþýðublaðið Sunnudagsblað - 28.06.1936, Blaðsíða 2

2
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
Sveitcastörf alþýdunnar:
Milli fráfœrna og sláttar.
(Einhver mox-kasta bók um þjóð-
Búsmalinn. — Smalamennska. — Selfarir. -
Grasaferðir. — KoEagerð. — Rekaviðarferðir,
leg íræði, sem út hefir komið á síð-
ari árum á íslandi, er Islenzkir þjóð-
hættir, eftir séra Jónas Jónasson frá
Hrafnagili. Er það heildaryfirlit um
þjóðháttu, siðu og þjóðtrú Islendinga
á síðari öldum. Því miður entist höf-
undinum, hinum merka fræðimanni,
rithöfundi og kennara, síra Jönasi
Jónassyni, ekki ævin til þess að
ljúka þessu merkilega verki. Vantar
t. d. alt er að sjómensku lýtur. En
annar merkur fræðimaður, dr. Einar
Öl. Sveinsson bjó bókina undir prent-
un og Isafoldarprentsmiðja gaf liana
út. Iíafli sá, er hér fer á eftir er
tekinn úr bókinni og f jallar um dag-
leg störf til sveita).
D RÁ fráfærum til sláttar leið
-*• nokkuð misjafn tími, eftir
því sem gras spratt fljótt, en
oftast var það hálfsmánaðar-
tími að minnsta kosti. Var þá
nóg til að vinna, sem eðlilegt
var. Verður að taka fyrst þau
störfin, er náðu jafnt yfir alt.
Mjólkuræmar hafa lengi ver-
ið nefndar búsmali á Islandi.
Þegar eftir fráfærurnar voru
æmar nytkaðar kvöld og
morgna, en hafðar í haga mála
á milli. Nytkunartíminn kvöld
og morgna heitir mál og kall-
að að mjólka æmar á málum,
mjólkurhirðing kvöld og
morgna heitir málaverk, og
kvöld- og morgunskattur mála-
matur. Þessi nöfn eru forn.
Smalinn hafði það verk á hendi,
að sjá um, að féð væri komið í
kvíar á dagmálum og náttmál-
um, til þess að það yrði mjalt-
að, enda er sá tími enn í dag
einatt kallaður mjaltir og verk-
ið líka: vinnukonur mjöltuðu fé
jafnan. Smalinn gerði ýmist að
fylgja fénu eftir í hagana eða
láta það sjálfrátt og smala því
kvöld og morgna. Þurfti hann
því að vera árrisull, ef fénaðar-
ferð var löng, og æði erfið var
honum einatt smalamenskan,
fekki sízt til dala eða þegar ærn-
ar létu illa, voru óspakar, ó-
þekkar sern kallað var, eða
sóttu mjög til fjalls; þó tók út
yfir, þegar þokan kom, en jafn-
an var húsmóðurinni að mæta,
ef vantaði í kvíarnar; henni
þótti það ódrýgja nytina, sem
von var. Nóg var nú samt, þeg-
ar þokur og rigningar komu og
„datt úr því dropinn", þó að
ekki vantaði oft í tilbót. En dug-
legur og röskur smali var altaf
mesta uppáhald húsmóðurinnar
og fékk marga aukabita og
sopa, þegar hann stóð vel í
stöðu sinni, og svo er sagt með
sönnu, að Sigríður hin stórráða
á Grund og Espihóli hafi altaf
tímt að gefa smalanum að eta,
þó að misbrestur þætti verða á
því með hitt fólkið. Þá átti hann
altaf líka vísa smalafroðuna of-
an af flóunarpottinum á málum.
En ef hann var lélegur og vant-
aði oft hjá honum, þá átti hann
ekki upp á pallborðið hjá hús-
freyju. Því er sagt svo frá, að
húsfreyja á einum bæ var að
ala barn og var að basla við að
segja vinnukonunni fyrir,
hvemig hún ætti að skamta.
Seinast kom að smalanum, og
átti hún þá að hafa sagt:
„Vantaði ekki af ánum, æ æ?“
Stúlkan sagði, að svo hefði ver-
ið. „Minna af skyrinu og meira
af grautnum, æ æ — látt’ ’ann
eta svikin sín, og æ æ.“ Má af
því ráða, að stundum hafi ver-
ið misjöfn æfi, sem smalarnir
áttu Ef smalanum hafði tekizt
svo vel fjárgeymslan, að engin
ærin missti máls fram að Þor-
láksmessu á sumar (20. júlí),
átti hann að eiga nytina úr
beztu kúnni þann dag og skemta
sér við með útreiðum. Þetta var
alment í Skaftafellssýslum og
undir Eyjaf jöllum, en ekki víð-
ar um land, svo að kunnugt sé.
A LSIÐA var það fyrrum, ein-
kum þar sem þröngtvarum
haga heim um sig, og þurfti
ekki til, að hafa búsmala í seli
á sumrum frá fráfærum og til
tvímánaðar eða til þess er ná-
lega 16 vikur voru af sumri. Sel-
in voru bygð til dala eða svo
langt frá bæjum, að náðist til
betri og kjarnmeiri haga en
heima fyrir var að fá. Þangað
var farið með allan ásauð og
stundum flestar kýrnar. 1 selinu
var jafnan einn kvenmaður, sel-
matseljan (selráðskona), og ef
fé var mjög margt, hafði hún
með sér eina eða tvær unglings-
stúlkur. Svo var smali, sem
fylgdi fénu úr kvíunum og var
yfir því nótt og dag. Ekki var
malið undir smalann í seljunum
stundum. Var ekki dæmalaust,
að honum væri ætlað að skaka
strokkinn, á meðan mjaltakon-
ur mjöltuðu ærnar. Þótti þá vel
úr rætast, ef nokkurn veginn
féll saman, að strokkurinn væri
skilinn og lokið væri mjöltun-
um Af því er talshátturinn:
„Það stendzt á endum strokk-
ur og mjaltir.“ Sagt var og, að
ráðskonur hefðu haft það til, að
binda strokkinn upp á bakið á
smalanum við smalamensku og
láta hann hlaupa með hann, og
hafi skilizt þannig smjörið. En
ósennilegt er, að þetta hafi ver-
ið gert, sízt alment. — Selin
voru venjulega þrjú hús: mjólk-
urhús og selbaðstofa og eldhús
til hliðar eða frálaust. Oft var
og selið í beitarhúsum, ef þau
voru langt frá bæjum. Kvíar
voru og til að mjalta í æmar
og kofi handa kúm, ef þær voru
hafðar í selinu. Selmatseljan
hafði nóg að starfa: að mjalta
æmar, setja mjólkina og hirða
hana, búa í strokkinn og
strokka hann, búa út smjörið,
flóa mjólkina og gera úr henni
skyr. Mjólkin var hleypt í skyr
í kössum með loki. Voru þeir
háir og mjóir, líkir venjulegu
koffor-ti, og mátuleg klyf, er
þeir vora fullir; þeir voru kall-
aðir selskrínur. Bóndinn heima
eða einhver annar á bænum
hafði það starf á hendi, að
flytja heim úr selinu annan eða
þriðja hvern dag, eftir því sem
á stóð. Var þá skyrinu steypt
í keröld heima og safnað til
vetrar (söfnuðurinn). Heldur
þótti það vilja þynnast á sel-
flutningunum, sem von var.
Heldur hefir vistin verið
einmanaleg fyrir selmatseljuna,
þótt mikið hefði hún að gera,
enda komst hjátrúin þar að,
sem eðlilegt var á þeim tímum.
Mörg selmatseljan komst í tæri
við huldumenn og urðu þungað-
ar við þeim; ólu þær svo börnin
í seljunum, og veitti maðurinn
þeim þar alla aðstoð, svo að
einskis varð vart; tók hann svo
barnið með sér og ól það upp í
álfheimum. En hann gat ekki
gleymt ástmeynni úr selinu, og
kom oftast einhvern tíma löngu
síðar, þegar sonur þeirra var
orðinn fullorðinn og selmatselj-
an gift kona fyrir löngu, og
birtist henni til þess að endur-
nýja fornar ástir. En þeir sam-
fundir verða báðum jafnan að
bana. Era margar þær harma-
sögur til. Stundum ólu þær og
börn í seljunum og báru þau
út, og er því víða óhreint hjá
gömlum seljum. Aftur er þess
sjaldan getið, að útilegumenn
hafi komizt í tæri við selráðs-
konur.
Svo er að sjá, að selfarir hafi
mjög verið farnar að leggjast
niður, þegar kom fram á 18. öld-
ina og eymd og ódugnaður
landsmanna var kominn á hæsta
stig. Gaf þá konungur út laga-
boð 24. febr. 1754 að skipa öll-
um bændum að hafa í seli, að
minnsta kosti átta vikna tíma,
frá því er átta vikur væru af
sumri til tvímánaðar. Lítið mun.
það lagaboð hafa á unnið, enda
var þá landið í kaldakoli af
harðindum, fé fallið og fólk að
deyja úr harðrétti; og svo kom
fjárkláðinn mikli rétt á eftir.
Þó var mjög víða haft í seli
langt fram á 19. öld, þar sem
lítið var um sumarhaga heima,
þangað til fólkseklan neyddi
menn til að hætta við selfarir
og jafnvel fráfærur á síðustu
áratugunum.
Selfara er víða getið bæði i
fornsögum vorum og lögum;
má af því ráða, að sá siður hef-
ir flutzt hingað frá Noregi og
orðið hér að fastri venju. Sel-
venjur hafa þá verið hinar sömu
og á síðari tímum, nema skyr
hefir stundum verið flutt heim
í húðum, skyrkyllum eða í koll-
um í krókum.
WÁ var annað, sem sjálfsagt
var að annast um tímann
á milli fráfærna og sláttar. Það
var grasaferðin. Grasaferða er
getið í Jónsbók, Landleigubálki,
58. kap.; segir þar svo: „Eigi
skal maðr utan orlofs lesa ber
á annars jörðu til heim at bera,
en ef less, tvígildi ber ok svá
grös, ef hann less þau.“ Þá er
og getið um grasaferð í Fljóts-
dælu og í ýmsum ritum frá 17.
öld. Hafa grös verið mikið not-
uð hér á landi um margar aldir.
Þótti hvert heimili til sveita,
einkum nyrðra, illa búið til vetr-
ar, ef ekki var farið til grasa-
Víða var það og í uppsveitum
syðra. Grasatekja var víða
ágæt; má einkum til nefna sem
orðlagðar grasastöðvar Arnar-
fell, Lambahlíðar, Kjalhraun,
Þjófadali eða Hveravelli, Orra-
vatnarústir o. m. fl. Grösin voru
í miklum metum, og var grasa-
Frh. á .6. síðu.