Alþýðublaðið - 08.04.1945, Blaðsíða 4

4
ALÞYÐUBLAÐIO
Suunudagur 8. apríl 1945.
j^v*»i|Énbtaðtð
Cítgefandi AiþýSuflokkurinn
Ritstjóri: Stefán Pétnrsson.
Ritstjórn og afgreiðsla í Al-
þýSuhúsinu við Hverfisgötu
Símar ritstjórnar: 4901 og 4902
Símar afgreiðslu: 4900 og 4906
Verð í lausasölu 40 aura.
Alþýðuprentsmiðjan h. f.
Fimm ár.
S. A. Friid, biaðafuilirúi Korðmanna í Reykjvfk:
Norsk leyniblöð gegn þýzkum nazislum
AMORGUN minnast Norð
menn og Danir óheilla-
dagsins 9. apríls í fimmta sinn.
í ifimm löng ár hafa þessar
bræðra þjóðir okkar verið ofur
seldar hinum verstu kúgunar-
öflum, sem saga síðari alda kann
frá að greina; í fimm ór hafa
þær barizt beðið og vonað, að
sá dagur rynni upp, er færði
þeim aftur frelsið, sem þær
voru sviptar með svo skjótum
og lævíslegum hætti.
Saga Norðmanna og Dana
hina síðari áratugi er glæsileg-
asti kaflinn í lífi þeirra; það
var tímabil framfara, menning-
ar og mannúðar. Hér voru tvær
smáþjóðir, sem höfðu sýnt heim
inum á glæsilegan hótt, að
menning og manndómur fer
ekki eftir höfðatölu, fjölda skrið
dreka eða víðáttumiklum fanga
búðum. Þær þekktu ekki hug-
tökin „yfirþjóð“ og „gyðinga-
vandamál“, þær spurðu ekki að
stjórnmálaskoðunum manna,
allir voru jafnir fyrir lögunum,
þar var réttaröryggi. í þessum
tveim löndum bjuggu menn,
sem undu glaðir við sitt, girnt-
ust ekki lönd neins, óskuðu þess
eins, að fá að lifa í friði.
En srvo héltt „nýsköpunin“ inn
reið sína í þessi friðsömu ríki.
Hörkulegir menn, gúáir fyrir
járnum, gegnsýrðir af hatri,
spilltir af margra ára látlaus-
um áróðri samvizkulausra bófa,
ruddust inn í þau og Norðmenn
og Danir fengu að komast í
kynni við hina nýju „menn-
ingu“ nazismans, sem lýsti sér
í ofbeldi, morðum og hryðju-
verkum. Þjóðverjar héldu fyrst,
að þeim myndi takast að svæfa
þjóðarmeðvitund þessara þjóða,
þeir álitu í heimsku sinni og
einfeldni, að þeir gætu gert
Danmörku að „fyrirmyndar
verndarríki" og Noreg að „horn
Steini hins germanska ríkja-
sacmtféiaigs.“ En þeiim skjátlaðist.
Norðmenn og Danir voru þess
fullvissir, að þeir gætu staðið
á eigin tfótum, án íhlutunar og
,.mennjngar“ nazismans. í stað
undirgefni og þakklætis hlaut
ínnrásarlýðurinn aðeins kulda,
nístandi kulda og fyrirlitningu.
Að vísu voiru til menn í báð-
um þessum löndum, sem sviku
landa sína, gerðust ódrengir á
örlagastundu ættjarðar sinnar:
menn Quislings í Noregi og
landráðalýðurinn í Danmörku,
sem kenndur er við Sehalburg
eða Sommer. En þessir menn
Uppskáru ekki það, sem þeir
höfðu vænzt, auðlegð og völd,
heldur urðu þeir óaíándi og ó-
ferjandi meðal þjóðar sinnar.
Bræðraþjóðir okkar eiga nú
um sárt að binda. Hundruð
beztu sona þeirra hafa látið lífið
fyrir föðurlandið, sumir fyrir
böðulshendi, aðr'ir fyrir kúlu
morðingj'aras.
Þjóðverjar héldu, að hægt
væri að ka^fa frelsisþrána í
blóði, en vopnin snerust í hönd-
um þeirra. Þeir, sem féllu, hafa,
orðið píslarvottar í frelsisbar-
áttu fósturjarðar sinnar og jafn
AMORGUN hvarfla hugir
Norðmanna fyrst og
fremst til þeirra, sem létu lif
sitt fyrir ættjörðina. Vér minn
umst þeirra landa okkar, sem
féllu i styrjöldinni i Noregi og
nú sofa svefninum langa í
norskri mold. Vér minnumst
sjómanna vorra, sem alla stund
hafa verið í fremstu víglínu, og
þúsundir þeirra hafa farizt. Vér
minnumst flugmanna vorra og
hermanna, sem hafa barizt af
hreysti með bandamönnum vor
um og látið lífið i baráttunni
fyrir frelsi Noregs, og vér minn
umst ekki sízt þeirra sem heima
fyrir hófu baráttuna, trúir kon
ungi sinum og ættjörð, baráttu,
sem hefur kostað miklar blóð-
fórnir píslarvottanna. Allir hafa
þeir skráð nafn sitt gullnum
stöfum í sögu Noregs.
Það, sem einkum hefur ein-
kennt þróun og baráttu leyni-
starfseminnar heima fyrir —
og í Danmörku líka — er hin
djarflega og vel skipulagða
skemmdarstarfsemi föðurlands-
vinanna, sem valdið hafa gífur-
legu tjóni á verksmiðjum, sam
göngumiðstöðvum og öðru, sem
) hafa hina mestu þýðingu fyrir
fjandmenn vora og kúgara. Frá
þessu hefur verið greint í frétt-
um islenzkra blaða og útvarps
og mun ég því ekki við þetta
tækifæri ræða nánar um það.
En það, sem ég vildi gjarna fara
nokkrum orðum um, er sú þýð-
ing, sem hin frjálsu eða „ólög-
legu“ norsku blöð hafa haft
fyrir siðferðisþrek og barátlu-
kjark á þessum þungbæru styrj
aldarárum.
Johan Nygaardsvold forsæt-
isráðherra flutti í áramóta-
ávarpi sínu til norsku þjóðar-
innar sérslaka kveðju til þeirra
karla og kvenna við hin frjálsu
blöð, sem hafa gert svo mikið
til þess að efla og glæða von
og trú norsku þjóðarinnar, og
þessa kveðju átti þetta fólk
sannarlega skilið, sem hefur
unnið svo mikið starf, ávallt í
lífsháska. Við, sem utanlands
erum, fáum tæplega skilið það
fil fulls.
Mikilvægi hins skrifaða orðs
baráttunni við sverð villi-
mennskunnar hefur varla
nokkru sinni komið berlegar í
ljós en einmitt nú í þessari
grimmilegu styrjöld. Heimavíg-
stöðvarnar, sem hafa verið svp
mikilvægur þáttur í baráttu
hinna kúguðu landa gegn naz-
ismanum, hafa skapazt af sjálf
um hinum kúguðu þjóðum. En
enda þótt fólkið sjálft hafi vilj-
að fórna öllu, hefði baráttan
gegn kúgurunum aldrei borið
þann ávöxt, sem raun ber vitni,
ef ekki hefðu verið til leyni-
blöð í Noregi og öðrum undir-
okuðum löndum.
Nazistar tóku brátt upp rit-
skoðun á norskum blöðum eftir
að Þjóðverjar höfðu náð yfir-
ráðum í Noregi og ’brátt voru
þeim fengnir nazistískir hús-
bændur. Blöðunum var stjórn-
að og er stjórnað þann dag i
dag af blaðadeildinni i Reichs-
kommissariat Þjóðverja, sem
gefur út daglega, gegnum frétta
stofuna í Oslo, mýmörg fyrir-
mæli um, hvað eigi að standa
í blöðunum, hvernig fyrirsögn-
um skuli hagað, á hvaða siðu
það skuli birt o. s. frv. Enginn
ritstjóri nazista ræður blaði
sínu sjálfur.
Þegar um vorið 1943 hafði
meira en helmingur norskra
dagblaða, en þau voru um 260,
hætt að koma úl. Auk þeirra
voru um 600 blöð, sem komu
út einu sinni i viku eða oftar,
en af þeim höfðu 400 hætt að
koma út og af um 200 meiri-
háttar tímaritum komu ekki út
nema um 100. Á þessum tima
komu ekki út nema þrjú hinna
stóru dagblaða í Oslo, öll undir
stjórn nazista, en hin höfðu öll
verið bönnuð.
Það varð snemma ljóst, að
I
TILEFNI AF ÞVÍ, að á morgun eru liðin fimm ár síðan
Þjóðverjar hófu hina villimannlegu innrás sína í Noreg,
hefir Alþýðublaðið snúið sér til blaðafulltrúa Norðmanna,
S. A. Friids ritstjóra, og hefir hann ritað eftirfarandi grein
fyrir hlaðið.
Grein blaðafulltrúans fjallar einkum vun það, sem lítið
hefir verið iminnst á í fréttum, starfsemi leyniblaðanna heima
fyrir og þann þátt er þau hafa átt í hinni þrautseigu og að-
dáunarverðu baráttu Norðmanna þessi fimm ár kúgunar
og ofsókna.
og þar fram eftir götunum, allt
var þetta fólk, sem um þetta
leyti hafði viðtæki til afnota
eða gat aflað norsku þjóðinni
frétta með öðrum hætti. Þýð-
ing leyniblaðanna jókst mjög í
september 1940, þegar Terbov-
en, landstjóri Þjóðverja, gekk.st
fyrir myndun leppstjórnarinn-
S. A. Friid, blaðafulltrúi, og frú hans. Myndin var tekin í London,
áður en iþau hjóiniin filuttu hingað, eniþá var Friid ritstjóri „Norsk
Tidend“, iblaðs nordkiu .sitjórnarinnar í London.
mikil þörf var leyniblaða og
fyrstu leyniblöðin komu út sum
árið 1940. Þau líktust raunar
ekki mikið dagblöðum í venju-
legri merkingta; þau vora náu-
asit vélritaðar eða fjölritaðar
arkir og upplagið var ósköp lít-
ið, en þau hvöttu ménn til við-
náms.
Þessi blöð voru gefin út af
mönnum, sem töldu það köll-
un sína að hefja baráttu, í sam
bandi við norska útvarpið frá
London, gegn öllum tilhncig-
ingum til uppgjafar -og sam-
vinnu við Þjóðverja. Þetta voru
menn úr hinum ýmsu stéttum
þjóðfélagsins, blaðamenn, verka
menn, kennarar, skrifstofufólk
vel enn skæðari andstæðingar
nazismans liðnir en lífs.
Tvö öndvegisskáld bræðra-
þjóðanna eru horfin þessum
heimi. Bæði féllu fyrir það, sem
þau töldu satt og rétt, fyrir
frelsið. Þeir Nordahl Grieg og
Kai Munk munu jafnan lifa með
frelsisunnandi mönnum, sem
tákn þess afls, sem ekkert megn
ar að buga, ekki einu sinni dauð
inn.
Hinn 9. apríl minnast menn
orða skáldsins og frelsishetjunn
ar Nordahl Griegs er hann kvað:
Sú fullvissa er fædd með oss
öllum,
að frelsið sé líf hvers manns,
jafn einfalt og eðlisbundið
og andardráttur hans.
Við íslendingar vonum af al-
hug, að þessi 9. apríl verði hinn
síðasti, sem Norðmenn og Danir
verða að minnast undir oki naz
ista eða fjarri fósturjörðum sin
um. Og þó er ekki rétt að tala
um von, það má segja: við vit-
um, að hann verðúr það, — að
endurheimt frelsins er nú í
nánd.
ar i Noregi, sem kennd er við
Quisling. Það var eftir yfir-
lýsingu Terbovens 25. septem-
ber 1940, að leyniblöðin í Nor-
egi létu til sín taka fyrir alvöru
og mörg þeirra, svo sem „Bulle
tinen“ og „Fri Fagbevegelse11
koma enn út og hafa ásamt hin
um blöðunum, sem síðan hófu
gcngu sína átt ómetanlegan
þátt í baráttu Norðmanna heima
fyrir.
Þessi blöð höfðu geysi mikil
áhrif, þegar kom til mótspyrnu
kennara, presta, lækna, íþrótta
manna, leikara og fleiri sam-
taka, gegn ,,nýskipan“ nazist-
anna árið 1941. Og þegar hið
eiginlega ógnarveldi Þjóðverja
hófst í semptember 1941, reynd
ust leyniblöðin lífsnauðsynlegt
vopn í baráttu norsku þjóðar-
innar. Það var um þetta levti,
þegar Þjóðverjar höfðu lýst
Oslo í hernaðarásland og hafið
aftökur, sem þeir lögðu hald á
öll viðtæki í Noregi, nema
þeirra, sem voru í vörzlu Quisl
inga, til þess að koma í veg fyr
ir það ,að norska þjóðin hlýddi
á fréttirnar frá London, en það
varðaði liflát.
Áður en Þjóðverjar gripu til
þessa ráðs, fluttu leyniblöðiu
einvörðuíigu fréttir af atburð-
unum heima i Noregi, en létu
útvarpið í London um það að
flytja fréttir frá umheiminum.
En eftir að lagt var bann við
því að hlusta á út.varp og við-
tæki gerð upptæk, tóku leyni-
blöðin upp baráttuna gegn á-
róðri nazista, gerðu þjóðinni
grein f.yrir þvi, að hverju hann
raunverulega stefndi, og mark
aði stefnuna, sem fylgja átti, á
hverjum stað og tíma. Blöðin
komu miskunnarlaust upp um
uppljóstrunarmenn og tækifær
issinna. Nú varð eitt aðalverk-
efni leyniblaðanna það að flytja
norsku þjóðinni fréttir af gangi
styrjaldarinnar. Leyniblöðun.::rn
fjölgaði mjög og tóku á sig bað
snið, er þau hafa haft síðan.
Þau lögðu aðaláherzlu á að lýsa
stríðsviðhorfunum og flytja
stríðsfréttir, jafnframt innlend
um fréttum og fyrirmælum um
það, hvenær hafizt skyldi handa
á heimavígstöðvunum. Leyni-
blöðin fluttu einnig kafia úr
bókum um stríðið, sem út -'omu
í Englandi og Svíþjóð. Þau sáu
einnig um, að þjóðin fengi fulla
vitneskju um yfirlýsingar for-
ystumanna kirkju og skóla.
Gestapo komst brátt að raun
um það, hvilík áhrif leynibióð-
in höfðu á baráttuhug þjóðar-
innar og juku ofsóknirnar gegn
útgefendum þeirra að miklum
mun. Dauðadómar voru upp-
teknir. Veturinn 1941—42 var
fjöldi fólks tekinn af lífi fyrir
að hafa hlustað á útvarpið frá
•London og komið fréttum þess
á framfæri. Hundruðum manna
og kvenna var varpað í dýfliss-
ur og fangabúðir fyrir þær sas-
ir einar að vinna við blöð, sem
sögðu sannleikann um striðið
eða annast dreifingu þeirra.
En þrátt fyrir þessar ofsókn-
ir tókst ekki að stöðva útgáfu
leyniblaðanna, né koma í veg
fyrir dreifingu þeirra. í októ-
ber 1942 gaf Terboven svo út
tilskipun um það, að þeir, sem
tækju þátt í útgáfu og dreifingu
leyni'blaðanna yrðu látnir sæta
dauðadómi. Það varðaði meira
að segja lífláti ef leyniblöð
fundust i fórum manna og beir,
sem unnu að leyniblöðununi,
unnu starf sitt vitandi það að
þeir yrðu skotnir, ef nazistar
hefðu hendur í hári beirra. Þessi
tilskipun gaf Ggstapo líka tæki
færi til þess að beita þeim læ-
víslegu brögðum að senda fjöl-
rituð 'blöð í pósti til manna,
sem nazistar vildu feiga. Síðan
gerðu þeir húsrannsókn hjá
þessum mönnum og sóttu þá til
saka fyrir það, að hafa ekki af
hent þau lögreglunni, eins og
ákveðið var í hinni þýzku til-
skipun. Þetta varð til þess, að
menn gættu ítrustu varfærni
og breyta varð skipulagi leyni-
blaðanna að ýmsu leyti, þegar
kom fram á haustið 1942. Upp-
lög blaðanna voru minnkuð og
blöðin aðeins send þeim, sem
menn voru fullvissir, að treysta
/ Franoh. á í. aáðu.