Tíminn - 17.04.1964, Qupperneq 9

STEINGRÍMUR HERMANNSSON:
RAUNVÍSINDI OG TÆKNI
HVAD ER FRAMLEIDNI?
i
Orðlfl framleiðni er ná mikið
notað, bæði aí ráðamönmum og
jafnvel almenningi, einkum þegar
rætt er um að auka þurfi þjóðar
framleiðsluna og bæta lífskjörin.
ÍÞó mun það vera staðreynd, að
hugtakið er iðulega notað í vafa
Bamri merWngu, enda ekW óeðli-
legt, því ■ það er tiltölulega nýtt
og hefur lítið verið skilgreint fyr-
ir a’menning og notkun þess jafn
vel nokkuð á reiW á meðal fræði-
manna.
Margir gera sér ekW heldur
grein fyrir hinum mjög mikiivæga
þætti auWnnar framleiðni, bætts
sWpulags, nýrrar tækni, þekWng
ar og vísinda fyrir hagvöxt og
bætt lífskjör. Þetta hefur einnig
til skamms tíma verið nokkuð um
deilt á meðal kunnáttumanna, en
þjóðhagsleg þýðing þessara þátta
er nú viðurkennd orðin og fer
Btððugt vaxandi.
Samnefnari fyrir þessa þætti hag
vaxtarins er einnig mjög á reiW.
Eðlilégt virðist að telja vísindin,
rannsóknarstarfsemina og aukna
þekWngu grundvallarhvatann, en
oft er árangurinn þó aðeins nefnd
nr bætt skipulag og ný tækni, eða
eingöngu auWn framleiðni, enda
er það hinn áþreifanlegi þáttur í
hagvextinum sjálfum.
Á fundi Félags ungra Framsókn
armanna í Reykjavík 17. marz s. 1.
flutti Sveinn Bjömsson, verkfræð
ingur, framkvæmdastjóri Iðnaðar
málastofnunar fslands, mjög fróð
legt erindi, sem hann nefndi „Hag
vöxtur — hagræðing“. Umræðu-
efni þettá á erindi til allra lands-
manna og er fyrri hluti þess, sem
fjallar um hagvöxtinn, því birtur
hér á eftir efnislega, en nokkuð
siyttur, en seinni hlutinn, sem
fjallar um leiðir til þess að aufca
hagvöxtinn, hagræðinguna, mun
verða birtur í næsta þætti raunvís
inda og tækni. Nú hefur Sveinn
Bjömsson orðið:
Hagvöxtur
Á sama hátt og stjómendur iðn-
fyrirtækja, útgerðarmenn, bændur
og aðrir atvinnurekendur þurfa
að gera sér grein fyrir afkomu
og þróun starfsemi sinnar, verða
stjórnarvöld og þjóðfélagsþegnar
að geta gert sér grein fyrir þróun
þjóðarbúskaparins. Vegna ófull-
kominna þjóðhagsreikninga hefur
þetta til skamms tíma reynzt erf-
itt hér á landi, tölulegar upplýsing
ar hafa verið ónákvæmar og af
skornum skammti. Hin síðustu ár
hefur nokkuð verið úr þessu bætt,
og nú liggja fyrir þjóðhagsreikn-
ingar fyrir árið 1945—1962.
Eðlilegt er að skyggnzt sé á
bak við tölumar og athugað hvað
af þeim megi læra. f þeim efnum
lítur eflaust hver að vissu marki
silfrið sínum augum eftir stjórn-
málaviðhorfi og er ekki ætlunin
að fara út í þá sálma hér. Til
staðreyndar telst það hins vegar,
að aflabrögð ráða miklu um hag-
vöxtinn frá einu ári til annars
og sömuleiðis að hagvöxtur hefur
verið tiltölulega hægur á íslandi
samanborið við lönd Vestur-Evr-
ópu á áðurgreindu tímabili.
Þrátt fyrir miklar rannsóknir í
ýrrrsum löndum, eru menn ekki á
eitt sáttir um crsakasamhengi hag
vaxtar yfirleitt, og er því ekki að
undra þótt óvissa ríki í þessum
efnum hér, þar sem upplýsingar
um vöxt einstakra atvinnugreina
og framleiðniþróun era takmarkað
ar.
Það er þó mjög mikilvægt, að
við skiljum þetta orsakasamhengi,
því þá mun okkur ganga betur
að ná örutn og traustum vexti
þjóðarframleiðslunnar, setn hlýtur
ávallt að vera eitt meginmarkmið
okkar í efnahagsmálum.
Að mínu áliti hefur verið treyst
alltof mikið á fjárfestingu í at-
vinnutækjum sem hagvaxtargjafa,
og er kominn tími til að sá hugs
unarháttur breytist.
Við greiningu hagvaxtar hafa
einkum þrír þættir verið lagðir
til grundvallar: f fyrsta lagi fjölg
un vinnandi fólks, í öðru lagi auk-
in fjárfesting í atvinnutækjum
(framleiðslufjármunum) og í
þriðja lagi bætt sWpulag og ný
tækni (sem í skýrslu þeirri, sem
vitnað er í hér á eftir er einu
nafni nefnt framleiðni (produWivi
tet)).
Nýlega hafa farið fram í Banda
ríkjum Norður-Ameríku rannsókn
ir, þar sem einkum hefur verið leit
azt við að kryfja til mergjar
þriðja þáttinn, sem sagt framleiðn
ina í efnahagslífinu (eða bætt
skipulag og ný tækni). Ljóst er,
að framleiðslumagn hefur vaxið
tiltölulega mfWn hraðar en vinnu
afl og fjármagn og er skýringar-
innar að leita í þessum þriðja
þætti, sem erfiðast hefur reynzt
að átta sig á. Umræddar rannsókn
ir hafa því beinzt að þessu sleipa
■hugtaW framleiðni og því, hvers
vegna framleiðslumagnið hafi vax
ið svo stórkostlega á hverja ein-
ingu vinnuafls og fjármagns sem
raun ber vitni. Þessar rannsóknir
hafa farið fram á vegum National
Bureau of Eeonomic Research und
ir stjórn John W. Kendrick og
hafa niðurstöður þeirra verið birt
ar í bók eftir hann, sem nefnist
Productivity Trends in the Unit
ed States. f rauninni ná þessar
rannsóknir yfir tímabilið 1870—
1959, en hér verður tímabilið 1929
—1959 aðallega gert að umræðu-
efni-
Vinnuafl. Samkvæmt niðurstöð-
unum hefur heildartala vinnu-
stunda allra launþega aukizt ár-
lega á þessu tímabili sem svarar
0,6% og er talið, að þetta geri
um 16% af vaxtarhlutfalli heiid
arframleiðslunnar.
Fjármagn. Miðað við 6töðugt
gildi peninga kemur í Ijós, að efn
islegt magn bygginga, vélbúnaðar
og birgða jókst um 2% á ári síð-
ustu þrjá áratugina og að næst-
um allur sá ávinningur atti sér
stað á tímabilinu eftir heimsstyrj-
öldina síðari. Niðurstaðan verður,
að fjármagnið hafi lagt til 15%
af heildarhagvextinum miðað við
magn og óbreytt gæði.
Samkvæmt þessu verða aðeins
31% af raunverulegum hagvexti
síðustu 30 ára útskýrð með magn-
aukningu framleiðsluþáttanna
tveggja, vinnuafls og fjármagns.
Þau 69%, sem eftir eru, stafa
af aukinni framleiðni, sem notað
er hér í mjög víðtækri meriringu.
í niðurstöðum hinna nýju rann-
sókna hafa sumir af hinum mikil-
vægu þáttum framleiðninnar verið
einangraðir og metnir.
Efnisnýting hefur auWzt um
0.5 á ári síðan 1929 að því er talið
er. 5% af hagvextinum eiga því
rætur sínar að rekja til hagkvæm-
ari efnisnýtingar.
Markaðsaðstæður. Þegar mark-
aðir stækka, geta framleiðendur
og vöradreifendur komið á fjölda
framleiðslu og stórmarkaðsdreif-
ingu. Samkvæmt áætlun stafa 1
stórum dráttum utn 9% af hag-
vextinum af slíkum aðgerðum.
Betri ráðstöfun vinnuafls og fjár
magns hefur haft áhrif á hagvöxt-
inn. Að vísu kunna höft að tak-
markanir á samkeppni að hafa
dregið mjög úr þessum ávinningi,
en telja má þó að 4% af hagvextin
um eigi rætur slnar að rekja til
áhrifa meiri nýtingar vinnuafls og
fjármagns.
Gæði vinnunnar er unnt að bæta
með skipulagðri fræðslu, verkþjálf
un og með því að auka vinnuat-
orkuna.
Gildi skipulagðrar fræðslu, er
vinnuaflið hefur notið, hefur vax
ið utn 4% árlega. Áætlanir um
framlag fræðslunnar til hagvaxt
arins ná allt upp í 23%, en þeir,
sem varkárari eru í mati telja það
um 8%.
Gildi verkþjálfunar birtist í
hinni vaxandi áherzlu, sem í at-
vinnulífinu er lögð á bætta mennt-
un, yfir 5% á ári að því er ein
áætlun hermir. Verkbjálfunin gæti
þannig útskýrt 11% af hagvextin-
um.
Á síðustu þremur áratugum hef
ui nokkuð af styttingu vinnutím-
ans verið bætt upp með aukinni
atorku við vinnuna, bæði vegna
minni þreytu og af öðram ástæð-
um, og gæti þetta framlag verið
sem svarar 2% af hagvextinum.
Aðrar orsaWr hagvaxtarins.
Þættir þeir, sem hér hafa verið
taldir, gera samanlagt grein fyrir
70% af vextinum í framleiðslu
Bandaríkjanna á vörum og þjón-
ustu á undanförnum þremur ára-
tugum. En þeim 30% sem eftir
era, verður enn ekki sWpað niður
á sérstaka þætti. Nokkuð á ef-
laust rætur sínar að rekja til auk-
inna gæða fjármagnsins. Þegar tek
ið hefur verið tillit til almennrár
verðhækkunnar fæst meira fyrir
hvern dollar, sem eytt er til fram
leiðslutækja í dag en áður var.
Þessar breytingar á gæðum fjár-
magnsins verða þó ekki mældar
með tiltsekum tölfræðilegum að-
ferðum.
Endurbætur á stjórnunaraðferð
um hafa einnig miWlvægan en að
vísu ómælanlegan þátt í vextinum.
Dæmi þess er lækkun á hlutfalli
birgða gagnvart sölu.
Síðast en ekW sfzt hefur aukin
'visinda- og rannsóknarstarfsemi
með sköpun nýrra vörategunda,
hráefna og tækni verið óaðsWljan
legur hluti af hagvextinum. Út-
gjöld einkaframtaksins á þessu
sviði hafa t. d. tvöfaldazt á árun-
um 1953—1961. Samt sem áður er
ekW um að ræða öraggan mæli-
kvarða á framlag rannsóknarstarf-
seminnar til hagvaxtarins.
Þótt þróun atvinnulífs Banda-
ríkjamanna sé sennilega í' fáum
atriðum sambærileg þróun okkar
atvinnulífs, má draga vissar ályW-
anir af niðurstöðum hinnar banda
rísku rannsóknar. Þannig er aug-
ljóst, að fjármagnið eitt er vafa-
samur hestur að veðja á til auk-
ins hagvaxtar, þótt það verði að
telja. ómissandi. Hlutir eins og
bætt efnisnýting, bætt nýting
vinnuafls og fjánmagns, auWn
tæknimenntun og verkþjálfun,
bættar stjórnunaraðferðir og
rneiri • rannsóknarstarfsemi eru
allt atriði, sem skipta miklu máli
fyrir hagvöxtinn, hvort heldur um
er að ræða lítið þjóðfélag eða
stórt.
Framleiðni.
Vikið verður að hugtakinu fram
leiðni, sem ég mun nota í nokkuð
þrengri merWngu en gert var í
sambandi við ofangreindar rann-
sóknir.
FramleiðnL
Frá lokum sfðari heimsstyrjald-
ar hafa m. a. Vestur-Evrópuþjóð-
irnar lagt síaukna áherzlu á að
kanna nýtingu hinna ýmsu þátta
framleiðslunnar, þ. e. a. s. vinnu-
afls, hráefnis, orku, fjármagns,
o. s. frv. Má segja, að áhugi haíi
skapazt eftir styrjöldina þegar
evrópskir stjómendur fyrirtækja
og verkalýðsleiðtogar kynntust
bandarískri verkmenningu sg
rekstrartækni. Algengt reyndist t
d., að í bandarískum iðnaði fram-
leiddi hver verkamaður tvisvar til
fimm sinnum meira verðmæti en
starfsbróðir hans f Evrópu á sama
tíma. Oft var þetta vegna um-
fangsmiWllar vélvæðingar og sjálf
virkni eins og t. d. í bílaiðnaðin-
um, þar sem hinn geysistóri mark
aður leyfði slíkt, en víðast hvar
vegna fullkominnar iðnrekstrar-
tækni, sem hnitmiðaði vinnu-, efn
is- og orkusparnað samfara há-
marks nýtingu á framleiðslutækj-
um. Hér fékkst skýringin á miklu
betri lífskjörum Bandarfkjamanna
en Evrópubúa.
Nýting framleiðsluþáttanna er
einu nafni kölluð produktivitet á
erlendum málum, en á fslenzku
framleiðni. Hugtakið hefur verið
skilgreint á ýmsa vegu og hefur
orðið umfangsmiWð og verðugt
rannsóknarefni hagfræðinga og
verkfræðinga í mörgum löndum.
Framleiðnin er fólgin í nýtingu
framleiðsluþáttanna og ákveðst
sem reikningsleg stærð með hhit-
fallinu á milli heildarmagns eða
verðmætis tilteWnnar framleiðslu
og magns hvers framleiðsluþáttar,
sem til þurfti. Almennt talað, get-
um við táknað þetta með hlutfall-
inu
framleiðsluverðmæti
-------------------- = framleiðni
tilkostnaður
Sérhver ráðstöfun, sem eykur telj
arann, þ. e. framleiðsluverðmætið
meira en tilsvarandi þætti í nefn
aranum, þ. e- tilkostnaðinn, eykur
framleiðnina. Þetta hlutfall gefur
til kynna heildarframleiðnina.
Að sjálfsögðu samanstendur til-
kostnaðurinn af mörgum þáttum,
svo sem efni, vinnu, orku og ýmsu
fleira og er í sjálfu sér ekkert því
til fyrirstöðu að reikna framleiðn
ina út fyrir hvern og einn þeirra.
í stað heildartilkostnaðar í nefn-
aranum kæmi þá t. d. vinnustunda
fjöldi, kílóvattastundir eða Wlóa-
fjöldi af hráefni eftir því, hvort
það væri heldur nýting vinnunnar,
orkunnar eða hráefnis, sem við
vildum gera okkur grein fyrir.
Venjulega er það framleiðni vinn-
unnar, sem mestnr áhugi beinist
að, því að í henni endurspeglast
heildarframleiðni og jafnframt
möguleikar til bættrar afkomu.
Með aukinni framleiðni er í dag
legu tali átt við að framleiða meiri
eða verðmeiri vöra með sama eða
lækkuðum tilkostnaði.
Enn virðast menn hér á landi
ekW gera sér almennt grein fyrir
gildi framleiðni í atvinnurekstri
fyrir efnahagsþróun og lífskjör,
þótt hér sé raunveralega um und-
irstöðuatriði að ræða. Sífellt er
talað um að auka framleiðsluna og
afköstin og þá tíðum gengið fram
hjá þeirri staðreynd, að það er
ekki einungis magnið sem ákveður
lifskjörin, heldur miklu fremur
verðmætisaukningin, þegar allur
tilkostnaður hefur verið dreginn
frá.
Eg hef leitazt við að sýna fram
á, að bætt lífskjör eru beinlínis
háð aukinni framleiðni í atvinnu-
vegum okkar. Nú vaknar sú spurn
ing, hvaða leiðir eru færar til
þess að auka framleiðnina og
hvaða aðilar það eru, sem eiga að
láta það stórmál til sín taka. Um
það verður rætt í seinni hluta
þessa erindis.
V í M I N N, föstudagur 17. apríl 1964.
9