Tíminn - 09.06.1964, Qupperneq 9

LAXNESS
Á LISTA-
HÁTIÐÍNNI
Halldór Laxness flytgr ræSu sfna.
/
Halldór Laxness rithöfundur,
aðalræðumaður dagsins, tók
síðan til máls og minntist fyrst
á það, hve tildrög voru að
fyrstu listamannaþingum hér á
landi, kom síðan víðar við sögu
og sagði m. a.:
„Listamannaþing voru upp
tokin hér á íslandi fyrir rösk-
um 20 árum eftir að við höfð-
um vaknað við það einn morg-
un, að þjóðin var orðixj. invent-
ari eyvirki stórvelda, sem börð
ust um yfirráðin yfir heimin-
um við önnur stórveldi. Hvort
tveggja var, að með þingum
þessum vildum við sýna full-
trúum erlendra ríkja, er hér
sátu ,hverjir við værum, en
þó einkum sanna fyrir sjálfum
oklkur, að við réðum fyrir þeim
andlegum verðmætum, sem
ættu að réttlæta það, að við
kölluðum okkur sjálfstætt fólk.
„Eftir stríðið hafa voldug
rikjasambönd skipt með sér
heiminum í reiti, þar sem fá-
menn samfélög þjóða kunn úr
fomri landafræði hafa iginna
bolmagn til sjálfstæðis en áð-
ur í sögu heimsins, einnig í
menningarlegu tilliti. Þetta
virðist leiða beint af vélgeng-
inu, sem hefur lagt undir sig
heiminn. Hagstjóm lagar sig
eftir framleiðsluháttum eins og
fyrri daginn. Vélgengi, fram-
leiðslugögn, auðmagn, sam-
göngukerfi og vísindaleg þekk
ing, allt er þetta að renna í
eitt og sama kerfi, sem útheimt
ir alþjóðlegt skipulag til þess
að heimurinn fái staðizt. Hlut-
ur mannkynsins er að meira
leyti en nokkru sinni fyrr kom
inn í hendur fárra öflugra
miðstöðva, sem sín á milli hafa
gert samkomulag um nokkur
höfuðatriði. Smáríki og fámenn
lönd, sem áður voru gildir að-
iljar í heiminum vegna sérstæðr
ar menningar sinnar, ellegar
voru látin eiga sig af því þau
lágu afskekkt, standa nú ber-
skjaldaðri en áður fyrir þeirri
samhyggju, sem skapasí af vél
gengi tímans. Enginn staður á
jörðinni er lengur afskekktur.
Reyndar hefur oft gerzt áður
í sögunni, að smáþjóðir hafi
géfið upp menningarleg verð-
mæti sín vegna áhrifa af sterk
um nágrönnum. T. d. glötuðu
frændur okkar, suður-skandi-
navar, tungu sinni, norrænu,
í einni kynslóð á 14. öld, sára-
aukalítið að því er virðist. Þó
er það engan veginn regla, að
sérstæðir þjóðernishópar gefi
upp vörn fyrir menningu sinni
skilyrðislaust, þótt fast sé sótt
á, og sú menning er e. t. v. e'kki
mikils virði, sem það gerir,
eins og oft má lesa í íslenzkum
blöðum. Listahátíð eða lista-
mannaþing höldum við m. a.
til að rannsaka, hvort við höf
um þessi árin skapað listræn
verðmæti, sem stuðli að því, að
okkur sé yfirleitt sómi í því að
heita íslendingar. Þessi lista-
mannaþing eru því nokkuð al-
varlegur hlutur. Við erum að
marka stöðu okkar sem menn-
ingarþjóðar á viðsjárverðum
tímum, eins og stjórnmálamenn
eru reyndar vanir að kalla alla
tíma.
„Stóru ríkin sækja í menn-
ingarlegum skilningi fast að
þeim smáu. Þessi ásókn er ekki
endilega nein herferð. Hitt er
sönnu nær, að það sé einkum
með þunga sínum og óiinikan-
legri nærveru, sem stóru rík-
in hafa áhrif á smáu nágranna
sína. í dýragarði gerir ein sam
an návist stóru dýranna litlu
dýrin hlédræg svo þau hnipra
sig saman úti í horni og láta
ekki á sér kræla. Stundum get-
ur ístöðulítil smáþjóð gagnvart
voldugum nágranna tekið á
sig mynd af hænuungum, sem
þyrpast undir ungamóður, ef
einhver skarkali heyrist, eða
lambi, sem stekkur undir móð
ur sína og sýgur hana, ef
ímynduð eða raunveruleg
hætta steðjar að. Afstaða af
þessu tagi er ebki mjög efni-
leg í menningarlegu tilliti, ef
hún verður annað eðli smáþjóð
ar.
„Ekki allar smáþjóðir eru
jafnginnkeyptar að því að láta
svelgja sig upp af menningu
voldugra nágranna. Ætli þær
þjóðir séu ekki fastastar fyrir,
sem stolt þeirra af sögu sinni
og fornri arfleifð fær stappað
í þær stálinu, hvort heldur
reynt er að svelta úr þeim þjóð
ernið eða kæfa það i velsæld.
Þess eru dæmi, að hámenning
arþjóðir, sem voru uppsvelgdar
af stórum ríkjum í tvö þúsund
ár, risu upp aftur sem sjálf-
stætt fólk að lokum, af því
þær misstu aldrei samband við
langfeðga sína, sem í fyrnd-
inni höfðu verið afreksmenn.
Þær þjóðir, sem ég hef í huga
sérstaklega, eru Gyðingar og
Grikkir. En fjarri fer því, að
trúin á afrek langfeðganna sé
einhlít. Þess er hollt að minn-
ast á 20. aldursári lýðveldis-
ins íslenzka, að sjálfstæði þjóð-
ar hefur aldrei náðst í eitt
skipti fyrir öll, heldur verður
það að ávinnast á hverjum
degi þjóðarævinnar. Sjálfstæð-
an heiðurssess skapar sú þjóð
sér, sem að innra lögmáli tjáir
mannvitsþroska sinn í list og
skáldskap og öðrum afrekutn
eins og blómið, sem breiðir úr
krónu sinni af því það getur
ekki annað. Þokkalegur efna-
hagur er vafalaust nauðsynleg
ur, og auður kann að vera góð-
ur, en hann er þess ekki um-
kominn að skapa menningar-
afrék, því miður. Satt er það,
að alls konar súperstrúktúr eða
hátimbrun í menningu tilheyr-
ir fyrst og fremst ríkidæmi, svo
sem glæsileg söngleikahús, hall
ir og minnismerkjastíll í bygg-
ingastíl, kvikmyndir sem kosta
milljarð og sjónvarp. En það
er líka til velgengni og hagsæld
án menningar. Öll grundvallar
afrek í list virðast hins vegar
eiga uppruna sinn hjá þjóðum,
stéttum og einstaklingum, sem
hafa aðeins til hnífs og skeið-
ar. Þessi ótrúlega staðreynd hef
ur valdið vonbrigðum á okkar
tímum. Það er nobkurn veginn
hægt að sanna, að-skáldið sem
samdi Jobsbók og svo þau skáld
sem ortu Ljóðaljóðin, hafi ver-
ið fátækir sauðfjárbændur. Á
þeim öldum, þegar Grikkir
sköpuðu grundvallarafrek, sem
enn eru homsteinar vestrænn-
ar menningar, voru þeir svo fá-
tækir, að það er ólíklegt, að
nokkur þjóð í Evrópu lifi al-
mennt við svo þröngan kost nú
á tímum. Hin gríska heldri
stétt borgríkjanna á þeim tíma
mótum í lok eiraldar, þegar
Odysseifskviða og Illionskviða
voru festar á bók, hafði ekki
önnur gæði umfram þræla sína
en sérstaka ímyndaða tegund
frelsis. Það var enginn munur
á sveitalífi og bæja. Allir
menn lifðu nokkurn veginn
jafnt á gæðum hrjóstrugs
lands. Persar voru voldugt ríki
og hástétt þeirra lifði i vellyst-
ingum. Þegar þeir voru ekki að
berjast við Grikki, heldur komu
sem gestir þeirra, kvörtuðu
þeir yfir því, að þeir stæðu
ævinlega upp hungraðir frá
grískri máltíð. Forn sagnfræð-
ingur hefur lýst því, hvemig
máltíð á hinum klassíska tíma
Grikkja samanstóð af tveim
réttum, fyrst graut, síðan ann-
ari tegund af graut. Vín sitt
blönduðu þeir vatni. Slíkur var
efnahagur þess fólks, sem
stendur að baki Hómerskvæð-
anna. Þessi fámennu, snauðu,
landþröngu byggðalög stóðu
einnig að byggingarlist, sem svo
er tíguleg, að enn í dag virða
menn fyrir sér rústir hennar
orðlausir af undrun eins og
andspænis guðdómlegri tónlist
sem tengir saman jörðina og
himininn. Við þessi kjör náði
myndlist, olympískar íþróttir,
skáldskapur, heimspeki, goð-
sögn og fagurt mannlíf mestum
blóma einhverjum, sem sam-
anlögð menningarsaga heims-
ins kann að greina. Borgríkin,
sem ólu þessa menningu, höfðu
oft ekki nema fáeinar þúsund-
ir íbúa, en borgirnar sjálfar, ef
borgir skyldi kalla, voru sveita
þorp ein reist bak við holt og
hæðir upp frá ströndinni til
að leynast fyrir sjóræningjum.
Þess mætti geta til samanburð-
ar, að kínversk menning er að
sínu leyti óhugsanleg án auð-
æfa. Að henni standa hand-
verksmenn og listamenn, sem
eru að fullnægja smekk þjóð-
höfðingja og helgistétta, meðan
grísk menning á uppruna sinn
ýmist hjá arkadískum bændum
eða farmönnum úteyja, sem
þekktu ekki keisara eða páfa,
— heldur aðeins guðina.
„íslenzkar gullaldarbókmennt
ir 12. og 13. aldar spruttu fram
af nauðsyn eins og lind, stund
um eins og vatn af klettum.
Höfundarnir voru hvorki að
auglýsa sjálfa sig né fsland fyr
ir neinum, það er yfirleitt ekki
vitað, hvaða maður samdi
Brennu-Njálssögu, eða handa
hverjum eða til hvers.
Þær íslenzkar heimsbók-
menntir sígildar, sem hér
urðu til áður fyrri, voru ekki
lesnar af nokkurri lifandi sál
í heiminum utan örfáum bænd
um og fiskimönnum hér inn-
anlands. Við fslendingar héld-
um áfrarn að vera illræmdir í
útlöndum öld eftir öld af því
að standa næstir villimönnum
allra Evrópuþjóða. Það er ekki
fyrr en nær aldamótum 1800
að erlendir skólamenn uppgötv
uðu, að fsland hafði 5—600 ár-
um áður átt bókmenntir, sem
skipuðu sess með ódauðlegri
klassík heimsins. Áhugi okkar
sjálfra á þeim er e. t. v. meiri
i orði en á borði. Við höfum
reyndar gefið íslendingasögur
út á prent. En þær eru aðeins
brot af íslenzkum bókmennt-
um frá gullöld tungunnar. Við
mundum hafa sterkari aðstöðu
út á við, ekki hvað sízt sið-
ferðilega í handritamálinu, ef
við hefðum sýnt meiri dug í
því að gefa út íslenzkar forn-
bófcmenntir, ritskýra þær og
ritstýra þeim hér heima. í stað
þess höfum við látið útlendinga
svo til eina um það, þótt vita
skuld hafi nú sem fyrr orðið
að leita sérþekkingar hjá ís-
lenzkum mönnum, sem einir
flkilja þetta mál til fullnustu.
Útlendingar kvarta oft undan
bví, að þeir geti ekki keypt á
íslandi Sæmundareddu, sem
hægt sé að sýna utanlands ís-
lendingum til sóma. Það er
nokkuð til í því. Lengi fram
eftir okkar öld var „leiðrétta"
Edda frá 1905 hin eina tilraun
ofckar til Edduútgáfu og fræði
Framh. á bls. 15
Frá setningu listahátíðarinnar í Háskólabíói. (TÍMAmynd, GE).
T I M I N Nf þrlðjudagur 9. júni 1964. —
Q