Tíminn - 12.12.1964, Blaðsíða 8

LAUGARDAGUR 12. desember 1964
TIMINN
logað
ár á íslandi
„Vel hann mældi vatnsins afl.
Vakti foss til iðju“
Þannig orti Jón Þórðarson
frá Hliði um Jóhannes Jóhann-
esson Reykdal, sem á þessum
degi fyrir 60 árum tók í notk-
un fyrstu rafveitu á fslandi>
rafveituna í Hafnarfirði, en
þessa merka sextugsafmæJ
is: tímamótadags í íslenzkri
sögu er minnst í dag.
Jóhannes var fæddui að
Vallakoti í Þingeyjasýslu 18-
janúar 1874. Faðir hans var
Jóhannes Magnússon, bóndi í
Villingadal í Eyjafirði, og var
hann af Randversættinni þar í
firðinum. Móðir Jóhannesar
var Ásdís Ólafsdóttir bónda i
Efsta-Samtúni í Eyjafirði. For-
eldrar Jóhannesar bjuggu all-
an sinn búskap í Reykjadal.
Eignuðust þau 15 börn og var
Jóhannes yngstur. Alltaf
bjuggu þau hjón við lítil efni
en sýndu þó mikinn dugnað
í því _að koma upp barnahópn-
um. Ásdís var yfirsetukona og
þótti góð ljósmóðir. Var hún
annáluð greindarkona og þekkt
víða þar nyrðra fyrir ættfTæði
sína og sögufræði.
Á unglingsárum sínum gafst
Jóhannesi ekki neinn kostur á
að njóta fræðslu, nema nokk
urra inánaða tilsagnar hjá Sig-
urði Jónssyni á Yztafelli. En
honum tókst þrátt fyrir erfið-
ar aðstæður að spara saman um
600 krónur sem lausamaður og.
fór með þær til Akureyrar til
þess að læra smíðar hjá Snorra
Jónssyni, og var hann þar til
ársins 1898. Þá fór hann, 24
ára, til Kaupmannahafnar og
var þar í rúm tvö og hálft ár
við framhaldsnám í iðngrein
sinni.
Vann hann lengst af á sama
verkstæði, eða við þær bygging
ar, sem það hafði með hönd-
um.
Er hann kom heim, fluttist
hann brátt til Hafnarfjarðar og
gerðist þar mikill framkvæmda
maður, m.a. reisti hann fyrstu
trésmiðjuna hér á landi árið
1903. Vinnuvélar í smiðjunni
voru átta talsins og not-
aði hann orku þá, sem hann
fékk úr læknum, sem rann, og
rennur, fram hjá verksmiðj-
unni, til þess að knýja vélarn-
ar. Vatnsrennan' var 150 álna
löng og fallhæðin 12 fet. Túr-
bínan var 15 hestöfl.
En Reykdal var ekki fullkom
lega ánægður, þótt hann hefði
reist verksmiðjuna og látið
vatnið snúa vélunum. Hann
þurfti einnig ljós, betra ljós
en áður, til þess að lýsa á þá
hluti sem verið var að smíða.
Svo vildi hann einnig hafa
betra ljós heima við, til þess
að lesa við og starfa, og það
stóð ekki lengi á framkvæmd-
um frekar en venjulega. Raf
magnsljós úr fossum mun hann
hafa séð í Noregí, en þangað
skrapp hann á námsárum sín-
um í Kaupmannahöfn, og þeg-
ar næsta ár hafði hann útveg-
að rafal frá Noregi og tengt
hann við ás sömu túrbínu og
hann notaði fyrir trésmíðavél
arnar. Rafallinn var ekki stór
á okkar mælikvarða, aðeins 12
hestöfl (9 kw). Vél þessi var
frá „Frognerkilens fabrik“ í
Osló og vóg 1.5 smálest. Spenn
an var 2x220 volt rakstraum-
ur.
Reykdal setti sjálfur niður
vélina og byrjaði á útikerfinu,
en fékk Halldór Guðmundsson,
raffræðing, þá nv’kominn frá
Þýzkalandi, til þess að leggja
á ráðin um rafmagnslínu til
húsa næsta nágrennis, og Árna
Sigurðsson, þá trésmíð, en síð-
ar fyrsta rafvirkja landsins, til
þess að leggja raflagnir í þau
hús. Ennfremur starfsmann
Reykdals, Hans Friðriksson að
nafni.
Um áramotin septem-
ber—október mun hafa vtrið
byrjað að reyna rafalinn með
ljósum í verksmiðjunni. Var
síðan unnið að því að koma
rafmagni í öll þau hús, sem
óskað var eftir, en þau voru 16
talsins. Er talið að rafljos hafi
logað í öllum pessum húsum
frá og með 12. des. 1904, og
sá dagur því lalinn marka þau
tímamót, þegar rafmagn er
fyrst framleitt til almennings-
nota á íslandi.
• Fýrqtja húsi,n,:.sem raÍUds,
Ijómuðu í, var Verksmiðja Feyk
dals (nú Dvergur) og heima-
hús hans, sem var að Brekku-
götu 2, en brann árið 1929. Þá
varð mikið kapphlaup milli
þeirra Þórðar Edilonssonar.
læknis, og Bergmanns, kaup-
manns, um það, hjá hvorum
yrði fyrr kveikt, og sigraði
Þórður með tveggja daga mun.
Þannig er gamla læknishúsið á
mölinni, nú Strandgata 29,
þriðja húsið, en hús Sigfúsar
Bergmanns fjórða. en það er
á Strangötu 50 og er
nú skrifstofuhús Beinteins
Bjarnasonar. Fimmta húsið var
sýslumannshúsið, sjötta gamla
Klúbbhúsið, eign Böðvars
Böðvarssonar, tengdaföð-
urs Reykdal. Það stóð, alveg
eins og nú, á Suðurgötu 15.
Sjöunda var íbúðarhús Ágústs
Flygenring, Vesturgötu 2. í
hvaða röð hin húsin komu í
samband eru ekki fullar heim
ildar fyrir hendi um, en húsín
voru þessi: — Vestast var hús
Sigurgeirs Gíslasonar spari-
sjóðsgjaldkera og Guðmund-
ar Helgasonar. Bjarna Ridd-
ara-húsið, en þar bjó þá Ólaf-
ur Ásmundason. Hús Jóns Þórð
arsonar, Hliði, Kirkjuveg 3.
Syðst var hús Einars Þorgils-
sonar, Óseyri, en þar bjo þá
Ögmundur Sigurðsson, skóla-
stjóri Flensborgarskóla. Og
loks Proppé bakaríið, síðar Böð
varsbakarí. Það stoð á möimni
sunnan við Álfafeil en brann
síðar. Um þessi 14 hús, sem
hér hafa verið talin upp, er full
vissa fyrir, en um hin tvö er
lítið hægt að grafa upp.
Lampafjöldinn í þessum 16
húsum var 150 og í hverju ljósa
stæði var kolþráðapera, er gaf
laífiá isér, ,k,erta ca^„
.25 jW) ;j ^pgLaði .(ipitteun.jperujnii
ar é króííuf. Noténdur greiddu
fyrir ákveðna tölu ljósa, oft
fyrir tvö ljós,en ljósastæði voru
fleiri. Voru þá perurnar flutt-
ar á milli herbergja, en selj-
andi rafmagnsins, Reykdal,
varð að hafa aðgæzlu um, að
viðskiptin færu rétt fram og
ekki væru notuð fleiri Ijós, en
greitt var fyrir. Seldi Reykdal
þá einn perurnar, og voru þær
ekki látnar af nenai nema skil-
að væri hinum orunnu. Mælar
og hemlar komu fyrst tij sög-
unnar um 1920.
Ljósatíminn hófst 15. ágúst
og var kveikt á stöðinni kl. 21—
22 eftir því, hversu lengi var
bjart, og látið loga til miðnætt-
is. I. október var farið að
kveikja á morgnana og þá
klukkan 6. Lengsti Ijósatíminn
var frá kl. 6—10.30 f.h. og frá
kl. 14.30—24 e. h. eða í 14 tíma.
Ljósatíminn hætti 15. maí og
var ljósárið því 9 mánuðir.
Eftir tímatöflunni hefur
ljósárið verið því sem næst
2130 ljósastundir. 16 kerta pera
hefur því getað gefið 54 kwst
yfir árið, eða hverja kwst á 9
aura. Kaup manna við fisk-
vinnu var þá á sumrin 20 aurar
á tímann, en við aðra vinnu 25
aurar á klukkustund (konur
höfðu 12 aura), en á veturna
15 og 16 aura á tímann. Meðal-
kaupið var því nálægt 20 aurum
á klukkustund. Maðurfnn
þurfti því að vinna í 27 mínútur
fyrir einni kwst á þessum
fyrstu tímum rafmagnsins.
Maðurinn, sem gættí þessa
fyrsta rafals, var Árni Sigurðs-
son, trésmíðameistari, og má
því segja, að hann hafi verið
okkar fyrsti rafveitustjóri. Úti-
(fegfi stÖlJWÍflflfW: úáði yestur
q^l iSVO^þlluðum „Kletti" og suð
úr að „Oseýri“. Stöðin stóð í
miðbænum, en kerfið strengd-
ist langleiðina meðfram firðin-
um.
Reykdal breytti fljótlega
þessari fyrstu stöð sinni. Það
kom á daginn, að erfitt var að
nota sama vatnshjólið fyrir tré
smíðavélarnar og rafalinn, og
keypti hann því nýtt vatnshjól,
sem notað var fyrir rafalinn
einan. Síðan tók hann einnig
í burt hinn opna vatnsstokk fyr
•Hamarskollslækurinn, enjulega kallaður Hafnarfja rðarlækur. Inntakið i
„Dverg'‘-stöðlna, var rétt hjá brúarendanum vinstra megin á myndinni.,
fyrstu rafstöð Reykdals,
Ekkja Reykdais, Þórunn Böðv-
arsdóttir var viðstödd sýning-
una 1954 og sézt hér setja fvrsta
rafalinn í gang.
ir aðrennsli að vatnshjólinu og
setti í stað þess trépípu.
En árið 1906 er þessi fyrsta
rafmagnsstöð á íslandi orðin
of lítil, og Reykdal reisir því
nýja rafstöð ofar við lækinn á
svonefndum Hörðuvöllum, og
dró hún nafn sitt af henni og
kallaðist Hörðuvallastöðin, Um
þessa stöð segir í Fjallkonunni
undir fyrirsögninni „Raflýsing
í Hafnarfirði":
— „ Fyrir hálfu öðru ári
kom hr. Jóhannes Reykdal,
verksmiðjueigandi, með raflýs-
ingu í Hafnarfjörð.
Rafmagnsstöðin var í sam-
bandi við trésmíðaverksmlðju
Reykdals.
Nú hefur þetta fyrirtæki ver-
ið heldur en ekki eflt og aukið.
Samí framkvæmdamaðurinn
hefur komið upp nýrri raf-
magnsstöð handa bænum, 300
föðmum fyrir ofan hann, við
Haf narfj arðarlæk.
Hún er í 10x12 álna húsi þar,
tvílyftu. í öðrum enda hússins
er hlaðinn 16 feta grjótstöðull.
Uppi á honum er rafmagnsvél-
in og hverfihjólið. Að þessum
stöpli liggur 360 álna löng
vatnsrenna, lokuð úr læknum.
Fallhæðin er 30 fet.
Á efra lofti hússins er íbúð
umsónarmanns. En niðri er
húsið óbyggt.
Frá þessari stöð er rafmagn-
inu veitt ofan í bæinn eftir eir-
þræði, sem liggur á staurum.
Nú er lýst með rafmagní 44
hús, og eftir eru 8, sem ætla að
fá þá lýsingu í vetur. Auk þess
eru á aðalgötu bæjarins 7 ljós-
ker, með 250 kerta styrkleik
hvert, 4, sem bærinn leggur sér
til sjálfur, og 3, sem kaupmenn
hafa sett fyrir framan búðir sín
ar.
Stöðina á Reykdal, og leigir
hann ljósin. Verð á hverjum 16
kerta lampa er 6 kr. um árið.
Húseigendur kosta rafmagns
veitu um húsin, en Reykdal að
þeim.
Rafmagnsvélin getur fram-
leitt allt að 800 ljósum (16
kerta). Nú eru ijósin <-rðin
350, og verða rúm 400, þegar
fram á veturinn kemur. Stöð-
in hefur kostað um 19.000 ki