Vísir - 06.09.1938, Blaðsíða 3

VlSIR
EiiriyrkjBSýnjngii
Opin í dag frá kl. 10-10.
Hijtímleikar í dag kl. 5-6 og eftir 8.
Kvikmpdin sýnd kl 2, 4,5,8 og 9.
SíHft.sti daguFl
Verkefni fyrir
málfræðinga.
Fyrir skömmu var eg staddur
niður við Lækjartorg. Þá kall-
aði drenghnokki í mig og sagði:
„Heyrðu manni! Hvenær keyr-
ir strætóið í Sundliöllina?“ Eg
sagðist vonast til þess, að það
kæmi aldrei fyrir. Rétt í þessu
gengu tvær stúlkur fram hjá
mér, og eg gat ekki komist lijá
þvi að heyra nokkuð af því,
sem þar bar iá góma. Ef þær
kynnu að lesa þessar hugleið-
ingar, get eg huggað þær með
því, að það eina, sem eg tók eft-
ir var það, að önnur þeirra
sagði: „Oj, barasta að nokkur
stúlka geti litið við svoleiðis
draugapúkó.“
Þessi tilgreindu orð og orða-
tiltæki heyrast öll oft í daglegu
tali manna hér í hænum, en þó
verður ekki sagt, að daglegt tal
í Reykjavík sé þessu líkt. En
hvað getur orðið, þegar fram
líða stundir? Þvi er eklci að
neita, að tilfinning manna fyrir
móðurmálinu er ekki slík, sem
hún hefir verið stundum áður.
Margar málleysur hafa komist
inn í daglegt tal hér í bæ, og
engar líkur eru til annars en að
þeim f jölgi, ef elckert er að gert.
Hér verður ekki frekar rakið
hvernig Reykjavíkurmálið er í
dag, eða hverja þýðingu það
hefir, að halda íslenskunni
hreinni.
í þessu sambandi er vert að
geta þess, að móðurmálinu liefir
áður verið hætta húin. Fyrir
liálfri öld var ekki bjart um að
litast fyrir þá, sem vildu veg og
gengi islenskrar tungu. Kemur
þetta greinilega fram í ritgerð-
um, sem til eru frá þessum
tíma. Þar er saga móðurmálsins
talin lirein raunasaga, og virðast
greinarhöfundarnir vantrúaðir
á það, að takast megi að liefja
málið upp úr þeirri niðurlæg-
ingu, sem það var komið í. Það
má með sanni segja, að sú bar-
átta, sem á þessum tímum var
liáð fyrir hreinsun málsins,
snérist raunverulega um það,
hvort mál það, sem hér yrði
talað í framtíðinni, yrði eins-
konar dönsk mállýska eða ekki.
En hverskonar mál var þá
talað hér í bænum á þessum
tíma? Menn munu kannast við
stælingu Jóns Thoroddsens á
Reykjavíkurmálinu í Pilti og
stúlku. Þar kemur m. a. þetta
fyrir:
„Þú mátt þó, — þú verður
þó, — að lieyra þá historíu.
Þenk hara! Möller er forlofað-
ur!
Það kann þó aldrei vera
mögulegt?
Jú það skal þó vera aldeilis
víst. Eg heyrði það fortalt hos
Larsen í gaar, —• í gær.
Og með hverri?
Ó, það er fortreffeligt! Með
henni Sigriði Bjarnadatter.
Nei virkilega- Nú kann eg
ekki annað en stúðsa! Eg kann
þó aldrei forstilla mér, að það
geti hangið rétt saman“.
Islenskt mál var á margan
hátt fótum troðið á þessum
tírna. Áln-ifa frá dönskunni
gætti sífelt meir og rneir. Um
tíma leit helst út fyrir að úr
því yrði að lokum einskonar
færeyska.
Á þessuni tima var hér meir
um Dani, en nú er. Má t. d.
benda á dönsku kaupmennina.
Þessir menn lærðu því sem
næst emgir islensku til hlítar,
heldur notuðust við dönskuna,
eða töluðu að öðrum kosti eins-
konar málleysu, sem var af-
bökuð danska, og oft-má heyra
hjá Döhum hér á landi enn
þann dag í dag. En það, sem
máli skiftir er það, að íslend-
ingar lærðu þessa málleysu af
þeim, einkum þeir, sem í hæj-
unum bjuggu.
Yegur Dana var einnig á þess-
um tímum meir en nú er. Það,
sem danskt var, var í heiðri
haft meðal alls almennings.
Þess voru dæmi, að íslenskar
fjölskyldur töluðu sín á milli
dönsku. íslensk börn voru jafn-
vel fermd á dönsku og lærðu
danskt kver. Það var því eðli-
legt, að allur ahnenningur
reyndi að bera fyrir sig dönsk
eða hálfdönsk orðatiltæki, þótt
það færist ekki altaf sem best
úr liendi, samanber t- d. bónd-
ann, sem sagði um alla þá hluti,
sem honum þótti sérstaklega á-
gætir, að þeir væru „alveg
desperat“.
En það var (eirikum eitt, sem
islenskunni stóð hætta af, en
það var það, að lagamálið var
danska, og embættismennirnir
skrifuðu bréf sín á dönsku.Þetta
hafði sín víðtæku áhrif. Ilrepp
stjórarnir tóku upp á þvi að
„meðdeila“ liver öðrum, svo og
hreppsbúum, „þénustusamlega
til velþóknanlegrar eftirrétting-
ar og erklæringar, það, sem
hans velvirðugheit, herra sýslu-
maðurinn, í þókamlegu bréfi
af gærs Dato, þóknaðist að be-
fala þeim og bjóða, ífylgi af
náðugri Resolution og befaling
þess mjög háa amts af 12 síð-
astliðins“.
Jtín Jtínsson lækmr
sjötngur.
Þetta sýnir, að dönskublend-
ingurinn hafði náð talsverðri
útbreiðslu, jafnvel meðal al-
mennings, og liefði vafalaust
orðið ríkjandi liér á landi, ef
enginn hefði risið gegn því.
En hvemig er viðhorfið í
dag?
Nú er lagamálið ekld lengur
danskt, og ekki skrifaæmbætt-
ismennirnír bréf sín á dönsku.
Ekld tala heldur íslendingar
dönsku sin á milli, né láta ferma
börn sín á dönsku- Þó er mikið
um erlend orð í kaupstaðar-
málinu, og allskonar orðskrípi
smeygja sér inn í málið. Yæri
ekki ástæða til þess að málfræð-
ingar vorír tíndu eitthvað sam-
axj. af þeim, og bentu á betra
heiti. Vísir væri fús til að birta
eitthvað af þvi tagi.
Lj.
Jón Jónsson læknir nú til
heimilis að Ingólfsstræti 9 hér í
bænum á sjötugsafmæli i dag,
§n þrátt fyrir þennan árafjölda,
sem liann á að baki er hann si-
starfandi og léttur í lund, en
þó bilaður að heilsu. Hann átti
50 ára stúdentsafmæli nú i
j sumar og varð þannig stúdent
i árið 1888. Gekk liann á lækna-
I # f
skólann hér i Reykjavik, en
siglir síðan til Danmerkur og
dvelur á fæðingarstofnun í
Kaupmannahöfn árið 1892—3
og kynnir sér einnig tannlækn-
ingar, en það ár var hann sett-
ur læknir í Fljótsdalsliéraði og
þjónaði því i tvö ár.
Þá fór hann utan til Eng-
lands og Danmerkur og er
heim kom úr þeirri ferð fékk
liann veitingu fyrir Vopnafjarð-
arhéraði, en þaðan flutti hann
111 Blönduóss og gegndi þar
héraðslæknisstörfum þar til er
Bjarni í Hðlmi
látinn.
Bjarni Runólfsson, rafmagns-
meistari og óðalsbóndi að
Hólmi, andaðist að heimili sínu
i fyrradag.
Bjarni Runólfsson var fædd-
ur að Hólmi í Landbroti 10.
apríl 1891. Hann er fyrir löngu
orðinn landskunnur fyrir at-
orku sína og hagsýni. — Hann
bjó um margra ára skeið rausn-
arbúi á eignarjörð sinni Hólmi.
Kunnastur er Bjarni fyrir það,
að hann liefir um margra ára
skeið unnið að þvi, að reisa raf-
magnsstöðvar víðsv. um land-
ið — alls á annað hundrað
stöðvar, og hefir hann smiðað
flestar túrbínurnar sjálfur. —
Hann hafði komið sér upp á
Hólmi fullkomnu nýtísku
smíðaverkstæði ásamt raf-
magnsstöð, sem hann fyrir fá-
um dögum liafði lokið við að
stækka. — Árið 1936 reisti hann
á eigin spítur frystihús að
Hólmi og nú i sumar var hann
langt kominn að stækka frysti-
húsið. í sambandi við frystihús
þetta fór fram sauðfjárslátrun
að Hólmi siðastliðið haust, og
var kjötið fryst þar og flutt
frosið til Reykjavíkur.
Bjarni liafði í undirbúningi
margar rafmagnsstöðvar, sem
hann ætlaði að reisa í haust. —
Hann var fyrsti maður i Vest-
ur-Skaftafellssýslu, sem keypti
þangað vörubifreið og notaði
hana til vöruflutninga.
Aðfaranótt 1. þ. m. fékk hann
heilablóðfall og' dró það hann til
dauða að morgni þ. 4. þessa
mánaðar. FÚ.
hann lét af emhætti vegna
heilsubilunar laust eftir 1920.
Hefir hann lagt stund á tann-
lælcningar upp frá þvi, hér i
bænum og víðar.
Á háskólaárum sínum kyntist
Jón læknir prófessor Jensen við
danska landbúnaðarháskólann
og lærði af honum að útbúa og
fara með bóluefni gegn bráða-
pest, og veitti hann bændum
leiðbeiningar i því og undirbjó
þannig starfsemi dýralækna á
því sviði.
Síðari árin hefir Jón læknir
lagt stund á margskonar fræði-
mensku og ritað margt, eink-
um greinar um þá menn, sem
liann hefir kynst á lifsleiðinni.
Ni'Surl.
Það er svipaða sögu að segja
í Póllandi, eins og annarsstaðar.
Þar eru fjölda margir Þjóðverj-
ar og Gyðingar —- og utan Pól-
lands fjölda margir Pólverjar, í
Þýskalandi, Tékkóslóvakíu og
viðar. Pólverj ar eru 750,000
talsíns í snðausturhluta Þýska-
lands og um 100.000 í Tékkósló-
vakíu. Gg þá má ekki gleymya
Hvít-Rússum í Póllandi. Þeir
búa flestir á svæði sem er land-
fræðileg heild (lilutí af Póllandi
og Rússlandi) og vildu gjaman
stofna sérstakt ríki, ef Pólverjar
og Rússar stæði ekki i vegí fyrir
framgangi slila-ar hugmyndar,
Ukrainíumenn vildi líka gjarm
an slofna eigið píki, en Jand
þeirra skiftist milli Rússa, Pól-
verja, Tékka og Rúmena. í lok
styrjaldarinnar vildi Pilsudski
koma á fót sterlcu slavnesku
ríki eða ríkjasambandi, þar sem
IIvít-Rússar og Ukrainiumenn
liefði full þjóðarréttindi. Hver
veit nema sá draumur rætist
síðar.
Svíar eru fjölmennir i Finn-
landi. Lappar eru í Finnlandi,
Noregi, Svíþjóð og Rússlandi. I
Svisslandi eru franskir, italskir
og þýskir Svisslendingar og út-
lendingar í tugþúsundatali. Og
hvað sem um menn af þjóð-
verskum stofni í öðrum löndum
er að segja, er víst, að þýsku
Svisslendingarnir liirða ekki
nm, að Jandshluti þeirra verði
hluti Stór-Þýskalands. I Belgíu
búa Vallónar, sem tala frönsku,
og Flæmingjar, sem tala
flæmsku, og svo er dálítið af
Þjóðverjum í Eupen-Malmedy,
sem Belgía fékk eftir heims-
styrjöldina. Baskar eru iá
Frakklandi og Spáni. Og á Bret-
landseyjum eru Englendingar,
Walesbúar, Skotar og írar —
alt þjóðir, sem eru að mörgu
ólíkar, þótt hinsvegar sé margt
líkt með skyldum. Á Bretlandi
er ekld verið að reyna að draga
úr því, að þessar þjóðir fari
sínar götur, leggi rækt við
margt úr sínni gömlu menningu
og ástundi að varðveita þjóðar-
einkenni sín — en þar er þrosk-
inn kominn á svo hátt stig, að
ekki er lagt stund á að spana
eina þjóðina upp móti annari.
Svisslendingar una vel sínum
hag, og kjósa engar breytingar,
þótt ei sé þeir af sama stofni,
og þótt ýfingar sé noklcurar
milli Vallóna og Flæmingja i
Belgiu á stundum, vilja báðir
sjálfstæði Belgíu og líta á hana
sem sitt föðurland.
Skilyrði eru í rauninni víða i
álfunni til þess að koma af stað
þjóðernislegum deilum, sem
með nægilega sterlcum undir-
róðri og æsingum gæti orðið
eins .alvarlegur og í Tékkósló-
vakíu. Evrópumenn liafa oft tal-
að af fyrirlitningu mikilli um
Ámeriku sem landið, þar sem
allra þjóða menn liafa safnast
saman — og líkt amerisku þjóð-
inni við einskonar hrærigraut,
Oig vel má vera, að sérkennin
máist af þegar i öðrum og
þriðja ættlið oft og tíðum, en
þau lialdast lika oft mann fram
af manni, án þess nokkur
merki sjáist um afmáun þeirra
og þarf ekki annað en nefna
Frakkana, sem byggja mikinn
liluta af Canada og halda trygð
enn í dag við siði og mál. En
Evrópa hefir vissulega víða sinn
„hrærigraut“, þótt méð nokkuð
öðrum liætti sé, línur allar
skarpari og þó alls ekki skýr-
ari en milli til dæmis breksra
og franskra Kanadamanna. Og
hvað sem um menningu Vest-
manna má segja í samanburði
við menningu liins gamla heims,
verður ekki um það deilt, að i
Vesturálfu eru hvergi víggirt
landamæri, og er það ekki litill
Veðrið í morgun.
1 Reykjavík io stig, heitast í gær
16 stig, kaldast í nótt 7 stig. Úr-
koma í gær og nótt 2,4 mm. Sól-
skin i gær 7.6 stundir. — Yfirlit:
Grunn lægð fyrir suðaustan ísland
og önnur um 1200 km. suðvestur
af Reykjanesi á hreyfingu í norð-
austur. — Horfur: Suðvesturland :
Bjartviðri í dag, en þyknar upp
með suðaustanátt þegar liður á nótt-
ina. Norðurland: Hægviðri. Víðast
úrkomulaust og léttskýjað. Norð-
austurland: Austan gola. Þokuloft
og dálítil rigning.
Dánarfregn.
Priorissan á St. Jósefsspítalanum,
Maria Victoria, lést í fyrrinótt. —
Fékk hún heilablóðfall fyrir viku
síðan. Hún var rúmlega áttræð að
aldri.
Knattspyrna.
1 gær keptu með sér i knatt-
spyrnu starfsmenn Málarans og
Hörpu og starfsmenn Skúla Jó-
hannssonar & Co. og Friðriks Ber-
telsen. Sigruðu hinir fyrnefndu með
sex mörkum gegn tveim.
menningarvottur, og bæði í
Canada og Bandarikjunum er
talið óliug'sandi, að nokkuru
sinni geti til þess komið, að
styrjöld verði háð til þess að út-
kljá deilumál. Landamæri Ev-
rópu verða sennilega aldrei á-
kveðín svo að öllum líki, og fyrr
en þjóðernismeirihlutarnir við-
urkenna réttindi þjóðernis-
minnihlutanna og þjóðernis-
minnihlutarnir einnig réttindi
þjóðernisminnihlutanna verða
liarðar deilur liáðar. Og meðan
róið er að þvi öllum árum að
kynda undir elda óánægjunnar,
sem kannske er réttmæt að ein-
liverju leyti, fer ófriðarliættan
ekki lijá igarði. En eitt af því
allra merkilegasta, sem kannske
er að gerast, er það, að lcomið
verði á svipuðu fyrirkomulagi í
Tékkóslóvakiu og svo vel hefir
gefist i Svisslandi. Ef friður
helst og slíkt fyrirkomulag
reynist eins vel Tékkóslóvakíu
og Sviss — er þá fjarstæða að
ætla, að sá draumur rætist, að
slíku fyrirkomulagi verði komið
á fyrir alla Evrópu?
Rætist draumurinn um
Bandaríki Evrópu?
250 kjósendur
af rúmlega 300, sem eru á kjör-
skrá í Hofsprestakalli í Suður-
Múlasýslu, hafa skorað á séra.Pét-
ur T. Oddsson, að takast á hendur
prestsskap í prestakallinu, þó a5
kosning hafi or'ði'Ö ógild. (F.Ú.)-
Vélbátarnir Reynir og Vfðír
i EskifirÖi komu heim af síld-
vei'Öum í gær og höfö'u veítt 3000’
mál og tunnur. Hásetahlutir að frá-
dregnum kostnaöi eru um 400 kr.
1 gær var talin allmikil síld í Eski-
firÖi, en frernur gisin. Aflast hafa
í Iandnætur innarlega í firðinum,
siðustu tvo sólarhringa, um 200-
tunnur. ByrjaÖ er að frysta síld
þessa til beitu. Eins og stendur er'
góöur afli á smábáta, er ganga frá
útnesjum.
Ráðleggingárstöð Líknar
fyrir barnshafandi konur er opin
fyrsta mi'ðvikudag í hverjum mán-
uði í Templarasundi 3.
Vorboðinn.
Börnin, sem hafa verið á veguni
félagsins, óskast sótt hjá Likn,
Templarasundi 3, kl. 6 á morgun.
Sáttaumleitan.
1 morgun mætti útvárpsstjörf £-
samt ritstjóra Vísis fyrir sátta^
nefnd, en engár sættir ur'ðu, endá
kvaðst útvarþsstjórinn engin bo'5
hafa að bjóða, þótt hann hefði
stefnt málinu fyrir sáttanefnd. —
Ver'ður málinu þvi væntanlega
haldið áfram fyrir dómstólum.
Höfnin.
Lyra kom i nótt. Nova fer í dag
vestur og norður um land til Nor-
egs. Vitabáturinn Hermóður kom í
nótt. Súðin fór i Slipp, til botns-
hreinsunar. Gulltoppur kom af sild-
veiðuin i dag.
Farþegar með Gullfossi
vestur og norðirr í gær: Maria
Maack, Jóhann Möller og frú, Þór-
unn Sigurðardóttir m. þam, Geir
Zoéga, Sigm. Símonarson, Guðlaug-
ur Sigurðsson, Þorv. Benjamíns-
son, Rósa Bjarnadóttir, Ágústa
Hermannsdóttir, Markúsína Krist-
jánsdöttir, Geirþrúður Guðjóns-
dóttir, Karólína Jóhannsdóttir„Miss.
Flynn, Gunnar Sigurjónsson, Jóib
St. Halldórsson, Eyjólfur Daviðs-
son, Mr. Moorat, Mr. Johnstone,
Hansina Jónsdóttir m. bam, Krist-
in Daviðsdóttir, Ólöf Ólafsdóttin.
Til Hafnarfjarðar
koniu af síldveiðum frá Norður—
landi,. á. laugardág, botnvörpungur-
inn Haukanes og sama dag komu.
af karfaveiðum frá Vesturlandí
botnvörpungarnir Mai og Sviði. 1
gær koniu af síldveiðum Rán, Jún£
og Surprise og í mórgun botnvörp-
ungurinn Garðar. 'Eru þá oll. botn-
vörpuskipin, sem verið hafa a'ð
veiðum við Norður- og Vesturland.
komin heim til Hafnarfjarðar..
Útvarpið í kvöld.
18.00 Endurvarp frá norrænts
tónlistarhátiðinni í Káupmanna-
höfn: Sænsk tónlist. 20.15 Erindir
Alþjóðaiðnsýningin í Berlíii (ITelgi
Herm. Eiriksson skólastj.). 20:45
Hljómplötur: a) Symfónia nr; 5
eftir Beethoven. b) Symfónía nr. 3
eftir Brahms.
HITT 0 G ÞETTI
Pappírsiðnaðurinn er meðr
stærstu iðngreinum Bandai’íkj-»
anna. Hvað verðmæti snertn?
eru að eins sex iðngreinir fram-
Til þess að þekja enskarsi
þumlung (2.54 sm.) þarf ap
leggja 333 mannshár hvert vi?&
annars hbð.