Vísir - 27.01.1940, Qupperneq 3

Benediktssonar var fluttur af svölum Alþingis-
liússins á gamiárskveld árið 1900 — sjálft alda-
mótakveldið. Hinir kaflarnir (I. og III.) voru
sungnir. Ivvæðið þótti afburðasnjalt og fagurt,
og ýmsir þeir, sem um það liöfðu efast,
að höfundurinn væri mikið og merkilegt skáld,
komust nú á aðra-skoðun. Næstu daga var nafu
Einars á hvers manns vörum. Lærðu sumir
Ijóðaflokkinn frá upphafi til enda og kunna
hann enn í dag. — Kvæðið er ágætt, en
jafnast þó ekki á við það besta, sem eftir skáld-
ið liggur. í kvæðaflokki þessum, einkum mið-
þættinum, koma greinilega í Ijós ýmsar kenn-
ingar höfundarins um „landsins gagn og nauð-
synjar“, sem hann hafði að vísu ymprað á áð-
ur, t. d. sú skoðun, að hér verði lítið að gagni
gert, eins og sakir standi, landi og lýð til við-
reisnar og hagsbóta, vegna féleysis þjóðarinnar
og vankunnáltu. íslendingar verði að fá erlent
fjármagn inn i landið, ef þeir vilji ekki una við
sitt gamla „lúllum-bí“ á svæfli örbirgðarinnar.
En þjóðinni sé vitanlega ekki að borgnara, þó
að hún fái einhvern smá-slatta — fáeinar þús-
undir. „Nei, stórfé! Hér dugar ei minna!“ Gull-
ið er sá töfralykill sem opnar auðlindirnar. —
„Þann lykil skal fsland á öldinni finna . .. . “
En höf. varar þjóðina alvarlega við því, að láta
liið erlenda fjármagn ná tökum á sér. Það á
að vera þjónn íslendinga, en ekki húsbóndi
þeirra. Það er betra „að vanta brauð“, en að
glata sjálfum sér. Hann vill efla listir og vis-
indi og menta þjóðina sem best, en brýnir jafiy-
framt fyrir henni, að vera geymin á forn verð-
mæti.
Yér óskum hér bóta við aldanna mót,
en alt þó með gát og á þjóðlegri rót;
með rækt við fortið og fótsporin þungu,
sem fyrst liafa strítt yfir veglaust og grýtt.
Og ennfremur:
Að fortíð skal hyggja, ef frumlegt skal byggja,
án fræðslu þess liðna sést ei hvað er nýtt. . .
Hann hvetur þjóðina til að varðveita feðra-
tunguna — fegursta mál veraldarinnar:
Án þess týnast einkenni og þjóðerni mannsins,
án ]>ess glatast metnaður. landsins.
Skáldið biður hina nýju öld, sem nú hefjist,
að lyfta þjóðinni upp í ljós memiingar, mann-
dóms og guðstrúar:
Öld! Kom sem bragur með lyftandi lag
tog leiddu oss upp í þann sólbjarta dag.
Láttu oss tómlæti’ í tilfinning snúa,
d trú, sem er fær það, sem andinn ei nær ....
i
1 • • • •'• •]
Sjálft hugvitið, þekkingin hjaðnar sem
) blekking,
«é hjarta ei með, sem undir slær.
Hver þjóð, sem í gæfu og gengi vill búa,
á guð sinn og land sitt skal trúa.
Þjóðin á að vera ung í anda, þakklát, er vel
gengur, staðföst í mótlæti, sýna öllu lífi um-
hyggju, miskunnsemi og kærleika. — Að lokum
biður höfundurinn máttarvöld himinsins, að
láta alt hið fagra, heilbrigða og sanna i fari
þjóðarinnar hljóta mikinn vöxt og viðgang —
láta hin góðu „frækorn lifna og dafna“.
Glæddu í brjóstunum bróðemi og sátt,
bræddu úr heiftinni kærleikans mátt.
Hreinsaðu landið með heilnæmum anda,
en horfðu í náð á alt kúgað og lágt.
Ljómaðu í hjörtunum, ljóssins merki,
hjá landslýð, hjiá valdsmanni’ og klerki.
Þessar voru óskir skáldsins á liinum merku
tímamótum — þegar 20. öldin gekk í garð.
Það mun heldur óveujulegt, að út lcomi svo
ágæt ljóðabók, að þar sé ekkert fánýtra kvæða.
Hitt eru að líkindum einsdæmi, eða því sem
næst, hvar sem leitað er, að sami höfundur
sendi frá sér margar Ijóðabækur, sem þannig
eru að heiman búnar, að segja megi með full-
um sanni og réttum rökum, að þar sé hvert
kvæði öðru betra. En þetta hefir Einar Bene-
diktsson gert. 1 þrem bókum hans, Hafblikum,
Hrönnum og Vogum, er í raun réttri ekkert
annað en úrvalsljóð, að fáeinum undantekn-
um. í fyrstu bók hans eru nokkur unaðs-fögur
kvæði, eins og" áður er tekið fram, gáfuleg og
glæsileg. En ])ai' eru líka kvæði, sem naumast
verða talin merkileg, þó að einatt glitri þar við
og við liugsanagullið og snildina. í Hvömm-
.Ujm, síðustu bókinni, er allmikill þungi lagstur
yfir skáldið. Hugsanirnar eru enn spaklegar að
vísu, myndauðgin svipuð og áður gerðist og
andagiftinni lílt aftur farið. En búningurinn
er yfirleitt heldur lakari, tungutakið stirðara,
frásögnin langdregnari, ládeyða á s.töku stað.
Samt eru þarna nokkur mikil og ágæf kvæði,
sem sem „Sunna“, „Stórisandur“, „Stakur
strengur" o. fl. Einn af mörgum slcáldkostum
Einars var sá, hversu vel honum lét að segja
mikið í fám orðum, bregða snögglega á loft
björtum kyndlum, sem lýstu víða vegu. Mér
VÍSIR
virðist honum takast þetta heldur miður sið-
ustu ár skáld-ævinnar, enda var hann þá all-
mjög tekinn að reskjast og bráð hrörnan í
nánd. Það bar til á útivistar-árum bans hinum
síðustu, að hann lá lengi þungt haldinn af blóð-
eitran. Mun hann ekki hafa náð sér til neinn-
ar hlítar eftir það.
Það væri óðs manns æði, að ætla sér að gera
sæmilega grein fyrir kveðskap Einars Bene-
diktssonar í stuttu máli, enda verður þess ekki
freistað hér. Þykir og líldegt, að margt verði
um manninn og skáldið ritað næstu árin, jafn-
vel heilar bækur. Hann átti vissulega fáa sína
jafningja og var engum líkur. Skáldskapur
hans mun um langan aldur verða íhugunarefni
mentuðum mönnum, og liann mun ávalt verða
talinn meðal glæsilegustu fulltrúa hins nor-
ræna skáld-aðals. Æviferill lians um tuttugu
ára skeið eða lengur er líkastur æfintýri. Og
það ætla kunnugustu menn, að mjög hafi reynt
iá vitsmuni hans og andlegt þrek þessi árin.
En það sýnir eitt með öðru yfirburði hans, að
samtímis því, sem hann stendur í margvíslegu,
örðugu og þreytandi fésýslustríði í framandi
löndum, skuli honum hafa auðnast, að gefa
þjóð sinni suma hina fegurstu og dýrmætustu
l.jóða-gimsteina, sem hún hefir nokkuru sinni
eignast.
Eg hefi stundum orðið þess var, að menn
sem þektu ekki Einar Benediktsson, nema þá
kannske af afspurn, og höfðu ekki lesið ljóð
hans að neinu gagni, hafa lialdið því fram, að
hann mundi ærið harður i lund, ónærgætinn
og kaldur, og liklega alveg trúlaus. Eg ætla
að þetta sé hin mesta fjarstæða. Ljóð hans
bera því vitni, að hann hefir í raun réttri
verið mjög tilfinninga-næmur, en liitt er satt,
að liann bar ekki instu og dýpstu tilfinningar
sinar á almannaleiðir. Hann setti ekki „hjartað
á torgin“. Þá er það og yfir allan efa hafið, að
hann var óvenjulega trúlmeigður maður. Hon-
um þótti sem dauflegt mundi gerast og dimt í
heimi, ef eigi væri vonað og trúað á betra lif
og bjartara en það, sem mannkynið á við að
búa á þessari jörð. Kemur trú lians á eilífa for-
sjón víða fram í kvæðum hans og einatt mjög
fagurlega. Hann skopast aldrei að hugmyndum
manna um guðdóminn, né leitast við að draga
úr von þeirra \un það, að þegar sigling þessa
lífs sé lokið, muni „bjartara land fyrir stafni“.
Honum nægir ekki „vonarsnauða viskan“,
fremur en síra Matthíasi og öðrum stórmenn-
um andans. Hann ber djúpa lotningu fyrir guð-
dóminum og þráir að geta varið lifi sínu þann-
ig, að það verði í samræmi við rödd hjartans
og insta vilja, en flestum mun reynast nokkuð
örðugt að ná því takmarki:
Mín sál er svo þyrst á lifenda landi,
þótt ljós allra heima bún drekld.
Af jarðneskum hljóm seðst ekki minn andi.
Eilífð, eg þjáist sem fangi i bandi.
Tíbrá er frjáls, en mitt hjarta ber hlekki.
Himnesku strengir, eg næ ykkur ekki.
Menn eru dómfúsir og sumir þykjast betvi
en aðrir. Þeir telja sér vísa sæluvist í himnaríki,
en þykjast mega fullyrða, að náungi þeirra lendi
já hinum neðri bygðum. Einar gat ekki fallist
á því líkan hugsunarhátt, enda var þess ekki
igð vænta. Hann spyr in. a.:
Hver er að dómi æðsta góður
— hver er hér smár og hver er stór?
Og ennfremur:
Hver er sem veit, nær knéin krjúpa
við kirkjuskör, hvað guði er næst?
Það keinur því miður oft fyrir í þessum
beimi, eins og allir vita, að réttlætið fer lægrá
og helgar tilfinningar manna eru troðnar undir
fótum. En hrokinn veður uppi, heimskan og
vonskan. Skáldið langar til að ylja þeim, sem
búa við þjáningar ranglætis og ofbeldis, sætta
þá við stundarharma og glæða vonir þeirra um
það, að síðar muni birta til og batna:
En mundu, þótt veröld sé hjartaliörð,
þótt lirokinn sigri og rétturinn víki —
hölið, sem aldrei fékk uppreisn á jörð,
var auðlegð á vöxtum í guðanna ríki.
Sú hönd mun visna, sem til höggs er reidd
gegn varnarlausum smælingjum. Drotliun alls-
herjar lítur eklci með velþóknan á þessháttai’
„mikilmensku“.
Einar Benediktsson er eitt hið andlegasta
skákl þjóðarinnar og trúarskáld svo mikið, að
fáir standa þar framar. Má svo að orði kveða,
að sjálf uppistaðan í ljóðagerð hans — nálega
allri — sé andlegs eðlis. Væri auðvelt að færa
sönnur á það með tilvitnunum i kvæðin sjáíf,
en þess gerist ekki þörf. í síðasta erindinu í
síðustu bókinni (Hvömmum) birtist trúar-
skoðun hans og er hún í fullu samræmi við það,
sem fram hefir komið i ljóðum lians frá upp-
hafi. Erindi þetta er að líkindum með því síð-
asta, sem hann hefir kveðið. Það er svona:
Hafknörinn glæsti og fjörunnar flak
fljóta bæði. Trú þú og vak.
Marmarans liöll er sem moldarhrúga.
Musteri guðs eru hjörtun, sem trúa,
þó liafi þau ei yfir liöfði þak.
Alt er einskis virði, nema lijartalagið. Guð
lítur ekki á embætti eða valdatign, ekki á glæsi-
leik eða veraldar-gengi — ekki á það, hvort
mennirnir koma á fund lians úr höll eða lireysi,
frá allsnægtum eða úr sárustu örbirgð. — Hann
lítur einungis á liinn andlega manninn — og
metur aldrei annað í heim,
en auðmýkt og hjartans trúnað.
Einar Benediktsson hefir sennilega verið
mjög einmana sál og átt fáa alúðar-vini, síst til
lengdar. Hann kann að hafa átt milda sök á
því sjálfur. Eg veit ekkert um það. Þegar hann
minnist á vini og vináttubönd, er eins og kenni
nokkurs sársauka:
En örlætið glatar frændsemd og fylgd.
Fagna skal lióglega kynni og vinum.
Svo slopult er margt i venslum og vild
— vinnirðu einn, þá týnirðu hinum.
Menn eiga að gæta tungu sinnar og tala var-
lega, því að margir eru viðkvæmir og viða
kunna að leynast illa gróin eða opin sár. Eitt
einasta ógætilegt orð og hin minstu atvik geta
haft þær afleiðingar, að ekki grói um heilt eða
úr verði bætt:
Þel getur snúist við atorð eitt.
Aðgát skal höfð í nærveru sálar.
Svo oft leyndist strengur i brjósti sem brast
við biturt andsvar, gefið án saka.
Hve iðrar margt líf eitt augnakast,
sem aldrei verður tekið til baka.
Það kemur viða i ljós i kvæðum lians, að
liann þráir einlæga vináttu, samúð og kærleika.
„Hljóðaklettar“ hergmála orð hans og verður
það tilefni þess, að liann fer að hugleiða með
sjálfum sér, livort nokkur muni aumlegar
staddur en sá, sem þráir bergmál frá sál-
um mannanna, en verður að vera án þess. En
jafnframt rís önnur spurning, andstæða hinn-
ar, um það, livort til muni í víðri veröld meiri
og fullkonmari hamingja, en að vita sál sína
búndna annari sál þeim heilögu böndum trygð-
ar og kærleika, sem aldrei rofna, livað sem yfir
dynur:
Er nokkuð svo helsnautt i heimsins rann,
sem lijarta, er aldrei neitt bergmál fann
— og nokkuð svo sælt, sem tvær siálir á jörð
samhljóma’ í böli og nauðum?
Hann hlustar og fær ekki svar. „Svars er
mér varnað“. Þá lyftir hann bæn sinni í hæð-
irnar:
Himinn, gefðu mér bergmálsins svar.
Heyrðu mitt orð við hinn ysta mar
í ódáins söngvanna löndum.
Það er nálega ógerningur, að verjast þeirri
hugsun, að Pundið, liið milda og merkilega
kvæði, sé til orðið með hliðsjón af tilfinning-
um og sálarliag höfundarins sjálfs. Kvæðið má
heita samfeldur sorgar-óður um gæfuleysi og
glataða ævi. Það lýsir þvílíku hyldýpi sorgar og
andlegra nauða, að lengra niður í díki örvænt-
ingarinnar verður naumast kafað. Málkunn-
ingi Einars spurði hann að því einhverju sinni,
hvérju það sætti, að hann kvæði svp: — „Mér
leið illa, þegar eg hnoðaði þann leir“, svaraði
skáldið.
Kvæðið hefst á þessu forkunnar fagra, bjarta
og glæsilega erindi:
Sólbjarmans fang vefst um alt og alla;
æska og fegurð á loftbránni hlær.
Moldarundrið glitrar og grær.
Gullbros af náð yfir jörðina falla.
Með þagnandi ekka hafbrjóstið hnígur,
er liiminsins blær
lognhljóðum sporum af ströndunum stigur.
Þessi glitrandi Ijómi er andstæða hins mikla
örvæntingarsorta, sem yfir legst þegar í næsta
erindi. Þegar líða tekur að kvæðislokum segir
svo:
Eitt ósvikið bros. Eitt blik af tári.
Eitt blóðlcorn af trygð í hjartans reit.
Einn vin í minninga múgans sveit.
Nei, moldkaldur dofi í ólifs sári.
Einn draum. Eina von, sem dregur á tálar.
Nei, dauðaleit
um liyldýpis auðnir öreiga sálar.
I öðru stórmerku og ógleymanlegu kvæði,
Einræðum Starkaðar, lætur skáldið gamlan
mann rifja upp fyrir sjálfum sér nolckur „at-
vik og þætti“ liðinnar ævi.Hefirhann víða far-
ið, margt reynt og mörgu kynst, en kemur nú
„fótsár af æfinnar eyðimörk“ og er þá ævidag-
urinn mjög að kveldi kominn. Hann er spakur
að viti, hinn aldni þulur, hefir orðið fyrir ýms-
um vonbrigðum og hugurinn býr yfir sárum
trega:
Kirkjuathöfnin í gíer. - *
Minn hlátur er sorg. Við skrum og við skál'
í skotsilfri bruðla eg hjarta míns auði.
Honum hefir ávalt liðið illa í ærslurii ög"
hringiðu hins glaða, eggjandi lífs, kosið einveri-
una og „hreysið“ með „rjáfrið lága“ heldur eii
,,hallarglaum“ og margmenni. Sanit liefir hann
verið þar, sem gleðin reis hátt, og búið við alls
nægtir. Þá hefir beygurinn komið og sest um
kyrt hið innra með honum. Og lifið hefir smám
saman kent honum þau sannindi, að „gícðin
er heilust og dýpst við það smáa“. Margt hefír
mistekist í lifi þessa manns, en sárast er þó
hversu illa hann hefir varið ævideginum. Hann
hefir vanrækt „æðsta verkið“, sem honum var
ætlað að vinna, en eytt kröftum sínum meira
og minna til ónýtis:
Synduga hönd — þú varsí sigrandi sterk
en sóaðir kröftum á smáu tökin; —
að skiljast við ævinnar æðsta verk
i annars hönd — það er dauðasökin.,
En engu verður um þokað, úr engu bætt»
ekkert aftur tekið.
í vitran eg sá alt lrið vélandi ráð —
með viljann sem hikar, ef skin lians stjarna,
með gleði, sem andast ef óskinni er náð,
með augun á hisminu, blind á hvern k jama.
Og dauðinn var kominn. Hann sat hjá hon-
um, „blakkur og kaldur“.
En stundum er leikið við léttari streng,. eink-
um framan af ævi. Þá getur brugðið fyrir
glampandi fögnuði yfir lifinu og tilverumvL
Þetta erindi er þeirrar tegrindar:
Minn hugur spannar himingeiminn..
Mitt lijarta telur stj örnusyeiminn,.
sem dylur sig í heiðlofj hyl.
Svo hátt og vítt mér finst eg skynja.
Guðs veröld! Andans hlekkir lirynja
sem lijónv við þetta geislaspil.
Mér finst eg elska allan heiminn
og enginn dauði vera til.
Þegar líða tók á ævina, hefði 'skáldinu að lík-
indurn ekki tekist að kveða af svo innilegum
fögnuði.
-—o—
1 grein þessari hefir ekki verið til þess hylst,
að benda á þau kvæði Einars Benediktssonar,
sem auðugust eru að fögrum lýsingum,
myndauðgi og skrauti. Hitt hefir heldur fyrir
mér vakað, að geta einhverra þeirra Ijóða, er
lýsa honunv sjáífum að nokkuru eða skoðun-
um hans, t. d. á þjóðmálum, að því leyti er
þær koma fram í kvæðum frá yngri árum
k(„Bréf i ljóðum“, „íslands ljóð“, „Aldamót”);
og viðhorfi hans til andlegra málefna. Þeir, sem
liugðu hann trúlausan og kaldrifjaðan og þess-
ar línur kunna að lesa, munu komast að raun
urn það af orðum hans sjálfs, senv birt eru á
víð og dreif liér að framan, að þeir hafi farið
villir vegar og „lifað i trú en ekki skoðunY
Ætti þeir að eignast bækur hans og lesa vand-
lega. Það er öllum gott, að kynnast verkum
höfuðskálda. Og því betur sem nvenn kynnast
kveðskap Einars, þess nvedri nvætur nvunu þeir
lvafa á honunv.
—o—
Einar Benediktsson er höfðinginn nveðal ís-
lenskra skálda. Hann vandaði kveðskap sinn og
bar djúpa virðingu fyrir skáldköllun sinni,
kvað ekki unv einskisverða hluti og sló aldrei
„ódýran streng“. —
Hann er ekki svifléttur í kveðskap á borð
við hina mestu söngva svani þjóðarinnar, en
vængstyrkari flestum og flýgur öllunv hærra.
Páll Steingrímsson.