Vísir - 03.10.1953, Blaðsíða 5

Laugardaginii 3. október 1953
TlBIB
í dag er r-étt öld liðin ftá
fæðingu eins hins allra svip-
ínesta skálds og iafníramt eiiis
Bf mestu andans stórrhennum
þjóðar vorrar, landnéansmanns-
ins og bóndans Stephans. G.
Stephanssonar. Hefur þeirrar
ártíðar li hans þegar verið
minnst með virðulegum há-
tíðahöldum báðum megin
hafsins, en vafalaust votta
landar háns honum einnig
Virðingu sína og' þökk með
ýmsum hætti á s.jálfum aldar-
Bfmælisdegi hans.
Stephan var fæddur 3. októ-
ber 1853 á Kirkjubóli, næsta
bæ suður frá Víðimýri í Skaga-
firði, og ólst upp með foreldr-
Um símun fram að fermingu
þar og á tveim öðrum bæjum
í nágrenninu, og eru þeir bæir
nú allir löngu komnir í eyði.
Fimmtán ára gamall fór
hann í vinnumennsku að Mjóa-
dal í Bárðardal, en þaðan flutt-
Sst hann vestur um haf með
foreldrum sínum og öðru ætt-
fólki sumarið 1873, þá nítján
ára að aldri. „Fyrsta haustið
rnitt í Vesturheimi skaut mér
upp á tvítugt“, segir hann 1
drögum til ævisögu sinnar.
Þrívegis nam hann síðan
land, ruddi möi'kina og lagði
Jand undir plóg, veetan hafs.
Fyrst í Shawano County í
Wisconsin-ríki 1874, því næst
í Garðarbyggð í Noi'ður-Dakota
1880, og siðast 1889 vestur und-
Sr Klettafjöllum í Albertafylki
S Kanada skammt frá Marlcer-
Ville, og þar bjó hann búi sínu
til dauðadags 11. ágúst 1927.
Háði hann þar harða og langa
brauti'yðjendabai’áttu, enda
átti hann fyrir stórri fjölskyldu
að sjá. Eiga því við sjálfan hann
þessar ljóðlínu hans:
„og lionum vaj'ð seinvirkt
að sópa upp auð,
og svitavej'k árlangt
ið daglega bj-auð.“
En hann reyjidist atoi'kusamur
og nýtur búþegn, tók sinn fulla
þátt í félags- og menningai'lífi
sveitar sinnar, og lagði sinn
drjúga skerf til þróunar hennar
og þrifa.
Þegar það er í minni borið,
hve kröpp voru kjör Stephans
um dagana, að hann varð að
vinna hörðum höndum alla ævi
fyj’ir sér og sínum og heyja ó-
væga baráttu frumbýlingsins í
nýju landnámi, sætir það mik-
álli furðu, hve afkastamikill
hann var í Ijóðagerðinni, en
sex binda heildarsafn kvæða
hans, Ándvökur, eru hvoi'ki
meira né minna en 1800 blað-
síður að stærð; hitt skiptir þó
enn meira máli, að hann er eigi
aðeins eitt af allra afkasta-
mestu skáldum vorum, heldur
jafnframt eitt hinna stói’bi'otn-
ustu og mestu í þeii’ra hópi,
bæði úm skáldgáfu óg heil-
steypta skapgerð. í einu örði
sagt, éitm af mei'kilegustú
kjai'na- og kyrijakvistum, serri
sprottið hafa úr íslenzkri mold,
því að vissulega er það harla
fágætt og mei'kilegt fyrii’biigði,
hvernig þessi sjálfmenntaði
skágfirzki sveitapiltur sigraðist
á hinmn andvígustu kjörum,
hóf sig yfir umhverfi sitt,
brevtti, ef svo má að orði
kveða. grjóti hversdagslífsins
og anna dagsins í gull ódauð-
legra Ijóða, en þeir sigr-
ar harts vórli dýiir verði
.1 W/irm inn ing
Stephans G. Stephanssonar
Eftír próf. dr. Richard Beck.
keyptir. í heitinu á kvæða-
safni hans, Andv’ökiun, felst
meii’a af andlegri sögu hans,
en virðast kann í fljótu bragði.
Á andvökunóttum, meðan aðr-
ir nutu svefns og hvíldar, orti
skáldið ljóð sín, enda segir
hann í einu bréfa sinna, að
kvæði hans séu „fæst fædd að
degi til“, heldur eftir miðnætti.
Það er hverju orði sannara,
sem hann lætur ljóðadísina
segja í hinu merkilega ltvæði
sínu „Afmælisgjöfinni“:
„Þú helgaðir stritinu
hi-austleik og dag,
mér hríðar og nótt og þreytu."
Svar hans við átölum ljóð-
dísarinnar í næsta erindi
kvæðisins er jafn satt, og
bregður um leið skærri birtu á
lífskjör skáldsins og aðstöðu til
ljóðagerðarinnar:
„En hvar sem að fór ég,
um firnindi og stig,
í fanginu, þegjandi,
bar ég þó þig-------
og væri sú stundin,
að gegnt þér ei gat,
ég gerði það sízt til að smá þig,
því skortur og áníðsla
um skakkafall sat,
og skyldurnar hrópuðu á mig.“
Hvergi lýsa manndómur
Stephans og heilskyggni sér
betur, en einmitt í því, hversu
frábærlega vel honum tókst
að verða við kvöðum hinna
daglegu skyldustarfa annars-
vegar og ásækinni skáldskap-
arþörf sinni hinsvegar, en vit-
anlega útheimti það harða og
ianga innri baráttu af hans
hálfu, eins og sjá má af ofan-
nefndu kvæði hans „Afmælis-
gjöfinni“. Og undraverðast af
öllu er þó það, að skapandi
skáldgáfa hans efldist í glím-
unni við hin andvígu lijör og
að manndómur hans óx að sama
skapi. Sannarlega má því um
hann segja, að hann reyndist
trúr þeim orðum sínum: ,,að
láta ekki baslið smækka sig.“
í þessari stuttorðu minninga-
j grein, er að vonum, staðnæmst
! sérstaklega við hin svipmiklu.
! og fjölþættu kvæði skáldsins;
hinu má þó eigi gleyma, að hið
mikla safn Bréfa og ritgerða
j hans, í fjórum bindum, ér
éinnig um allt hið merkasta og
mikill fengur íslenzkum bók-
!menntum og ménningarsögu; á
lausu máli hans, eigi síður en
J hinu Stuðlaða, er bandbragð
1 hins andríka og' snjalla fekálds.
Leiftur frumleiks lians í orða-
lagi ðg sairilikinguVn brégða
þaé viða ljöriiá á hin hvéi'sdags-
Iégustu umtalsefni. Annarsstað-
ar beitir skáldið ritsnilld sinni
I - f ■
og djupskyggni á rök lífsins og
! bóknienntaleg efni. og gneistar
þá tíðum af orðum hans. Ekki
er heldur minnst um það vert,
hve glöggri mynd bréfin bregða
upp af skáldinu sjálfu, baráttu
hans við andvíg og örug lífs-
kjör, heilsteyptri skaphöfn
hans og víðtækum áhugamál-:,
um-
! Steplian G: Stephansson var
„Langförull í listarheimi“ og
„Klettafari í hug og hreimi“,
eins og skáldbróðir haris Jakob
Thorarensen komst prýðilega.
að örði í snjöllu kvæði til hans
í tilefni af heimferð hans til
íslands árið 1917. Víðátta og
fjölbreytni yrkisefna hans eru
jafn aðdáunarverð eins og víð-
feðmi áhugamála hans, og það
því fremur, þegar þess er
minnst, að hann var maður
sjálfmenntaður og varð að heyja
sér sinn þekkingarforða vrið hin
kröppustu kjör. Eins og flestir
íslenzkir vesturfarar bar hann
létta nyngju úr hlaði- er> samt
fór fjarri, uð h«nr. /æri í and-
legum skilningi. tómhentur af
ættjarðarströndum; móður-
jörðin bjó hann vel úr* garði
bæði um skapgerð og andlegt
atgervi og um menningarlegt
erfðafé. Þvi eiga fagurlega við
um sjálfan hánn þessi vísuorð
hans:
„Móðir þín átti, ----—
ör í lund, — —
auð fyrir börnin varla,
en hún gaf þér heiman-mund
hörpmia sína alla.“
Og' þá menningararfleifð,
auðlegð íslenzkra sagna og
ljóða, ávaxt^ði hann ríltulega,
og hóf upp í æðra veldi, eins og
kvæði hans, og eigi ósjaldan
hin fegurstu og tilþrifamestu.
votta eftirminnilegast.
Ættjarðarkvæðin hans mörgu
og ágaetU: sýna það degjnum
Ijosar, hversu djúpum rótum
hann, stóð í íslenzkri mold og
hve órjúfanlgum böndum hann
var tengdur heimalandi sínu.
Það er engin uppgerð, þegar
hann kemst svo að orði í
„Ástavísum til íslands“:
i.,.En svo ert þú; íslarid.
i! ’’ í eðli niitt fest,
að einungis gröfin oss skilur.“
’
Óþarft er að fullyrða um
það, hve eldur ættjarðarástar
hans logar glatt í hinu ástsæla
kvæði hans „Þótt þú langför-
ull legðir“; samur er ástarhug-
uiánn í kvæði hans „Yfir minni
Is1ands“, er lý-kur með þessu
erindi:
pr. hliðum. hv,nriar .'stranda
hingað æskan dró.
Hennar til en hlýrri landa
hlýrra er oss þó.
Trúast hnýtti hjartáböndin
hennar kalda móðurhöndiri
hitann við í eðli okkar.
Enn úi' f jarlægð til sín lokkar."
Eigi er strengur ræktarsem-
innar til íslands og náinna
tengsla við móðurmoldina og
íslenzkar menningarerfðir síð-
ur sterkur í sögulegum kvæðum
Stephans um yrkisefni úr ís-
lenzkum fornsöguin eða öðrum
fræðmn vorum, og fara þar
löngum saman mikilúðlegur
skáldskapur og sérstxsð túlkun
á viðfangsefnunum. Mjög
merkilegt er t. d. kvæð'i hans
„Á Stiklastöðum“, um fall
Þormóðar Kolbrúnarskálds, en
um hann segir skáldið meðal
annars þetta:
— „f varðmannahringnum
sat Þormóður þar,
1 en þögull. í vökunni heima
á íslenzkum stöðvum.
í værðinni var
um vísur og IColbrún
að dreyma.
Við hana sín kærustu kvæði
hann kenndi og slysin
sín bæði.“
Ekki þarf að fara í grafgötm
um það, að þessi orð eru töluð
beint út úi’ hjarta Stephans
sjálfs, því að kvæði hans í.heild
sinni bera því fegurst vitni, að
hann hefir æði oft verið „þög-
ull í vökunni heima á íslenzk-
um stöðvum.“
Þá er lokaerindi þessa merk-
iskvæðis eigi síður athyglisverl
og skáldinu líkt, en það er á
þessa leið:
„En það hafa í útlöndum
íslenzkir mem:
af afdrifum Þormóðs að segja,
— og staddir í mannraun þeir
minnast þess enn —:
Um meiðslin sín kunni að
þegja,
að örina úr undinni dró hann
og orti, og brosandi dó hann.“.
Þetta kvæði er ágætt dæmi
þess, hvernig skáldið velur sér
að yrkisefnum þá fornaldar-
menn og hær fprnaldarkonur,
er voru persónugervingar nor-
ræns hetiuanda, horfðust
djarflega i augu við ofureflið
og reyndust trú hinu bezta í
sjálfum sér. er í nauðir rak. ■
Enginn skvldi þó ætla, að
Stephani hafi orðið . svo star-
sýrit á ástfólgna ættjörð sína,
þó að hann væri fasttengdur
herini og Islenzkum erfðum
að þonum þafi sépt yfii’ fegurðr
ina í svipmiklu umhverfi sínu
með himinenæf Klettafjöllin
við sjóndeildarhring. Því fór
víðsfjarri. eins og sjá má ó-
gleymanlegast í stórbrotnmn
kvæðum hans um þau og sveit-
ina hans fögru í skjóli þeirra:
enda er það löngu viðui’kenn'‘
af þeim, sem dómbærastir eru
á slík efni, að jafn snilldarleg-
ar lýsinsar á Vestur-Kanada
sé’ hvergi að finna- í kriæð’um
i.neíns anriafs:ikanadisks' skálds;
hafs hefir hann einnig lýst með’
sömu ágætum í öðmni kvæðum
sínmn, og sérstaklega í kvæðar
flokkinum Á ferð og flugi.
Sannleikurinn er sá, að lit—
auðugar og um annað áhrifa-
mildar náttúrulýsingar eru
snar þáttur í skáldskap Step-
hans, og margslungnar að sama
skapi. Það er, svo eit’t dæmi sé
nefnt, ekkert klaufahandbragð
á þessari haustlýsingu úr
„Þiðranda-kviðu“ hans:
„Nú haustar á heiðum
og hádegin rökkva
og mörg lauf af meiðum.
í moldina sökkva,
senn kólnar í kofa
og kaf-fennir glugga
og svanavötn sofa
í vellbláma skugga.“
Sambærileg við myndagnótt-
ina er hugsanaauðlegðin í nátt-
úrulýsingum Stephans, því að
þær eru tíðum samtímis djúp-
sæjar mannlífslýsingar, sem
eggja til umhugsmiar. Náttúru-
lýsingin og mannlýsingin remia
á áhrifamikinn hátt í einn far-
veg í hinu tilkomumikla kvæði
hans „Við vatnið“, en þetta ér
niðurlagserindið:
„Eg sit hér fangi flúinn
svefni afr
mér finnst að nóttin kalli mig
til vitna,
hve andi tímans brýzt við
hugans haf,
unz hofin stranda og ríkisfestar
slitna.
Á óp og stunur margra lijartna
híýða
í hljómi brimsins gegnum
rökkur tíða.“
Og lokaorð næst síðasta er-
indis eru einmitt þessar al-
kunnu Ijóðlínur skáldsins, og
um leið markviss lýsing á
sjálfum honum:
„Og lífsins kvöð og kjarni
er það, að líða
og kenna til í stormum sinna
tíða.“'
Fá skáld hafa verið jafn næm
á andleg og félagsleg veðra-
brigði eins og hann var, enda
var hann gæddur óvenjulega
djúpri mannúðar- og réttlætis-
kennd, og hataði af heilum
huga hverskonar kúgun, rang-
læti og þröngsýni, eins og sjá
má ljósast af hinum mörgu og
kröftugu ádeilukvæðum hans
og víða annars staðar í ljóðum
hans. En þó frjálslyndur væri
í orðsins sönnu merkingu, var
hann jafnframt of sjálfstæður
í hugsun til þess að láta bindast
á. klafa hjá nokki’um stjórn-
málaflokki; ummæli sjálfs hans
í bréfum hans taka af skarið um
það.
Djúpstæð mannást Stephans
er., i í'ótin að - jafn djúpstæðri-
friðarást hans, sem fihnur séir
öflugasta framrás í hinum stór-
brotna kvæðaflokki hans Víg-
slóða. Og af sömu rótum er það
runnið, að hann lofsyngur hið
sanna manngildi, manndóm ojr
sálargöfgi, í mörgum kvæðum
sínum, og þá ekki sízt í svip-
miklmn erfiljóðum, svo sem
„Helga-erfi“. Saimleiksást-
Stephans og göfug lífsskoðun:’
lýsa sér fagurlega í hinu áWrifa-
mikla kvæði hans „Eloi'Jamma
sabakht'nani", en framtiðartrú.-
Sléttháfinu fangvíða vestan; hans er rituð á ógleymanlegan