Vísir - 08.06.1956, Blaðsíða 4
VISIR
Föstudaginn 8, júní 1966
Gunnar Dal:
3, greín.
Ilppruni vestrærsnar heimspeki.
fflfeiiMspeki Þalesar.
Egypzku heimspekingarnir,
sem skráð hafa helgiritið,,Mem-
-fis sjónleikurinn“, (Memfis var
Irin forna höfuðborg Egypta-
lands) glíma í þessu riti við
sama vandamál og Þales. Þetta
:rit er talið skráð af egypzkum
prestum frá Heliópólis (Sunnu-
■borg), um 3500 fyrir Krists
'burð, eða næstum þremur ár-
'þúsundum fyrir tíð Þalesar. Á
8. öld f. K. lét konungurinn Sha-
'baka hög'gva texta hinna fornu
papírusblaða í svartan stein til
.að varðveita betur hið forna rit.
Síðar var þessi steinn notaður
sem myllusteinn, og hefir því
'textinn máðst sums staðar, svo
;ao fx-æðlmenn í British Museum
gcta þar nú aðeins séð brot hins
•upphaflega texta. Ljóst er þó
aí þessum texta og fleiri forh-
xitum, að svar hinna egypzku
jheimspekinga við spurningu
Þalesar er það, að andinn sé
fyrstur og hans sé mátturinn
lil að skapa: — Patah, guð
tsköpunarinnar, er sagður
,,,hjarta“ og „tunga'1 guðanna.
Hjartað táknar andannt tuxigan
(eða oi’ðið) sköpunina. Allt í
tilverunni er það sem „hjart-
að hugsaði og tungan bauð“
(Memfis sjónleikurinn). Þannig
hugsar andinn hið skapaða,
'veröldina, og síðar kemur frarn
:i textanum, að eftir að andinn
skapar veröldina, þá er hann í
,'henni og stjóimar henni. Þetta
iminnir óneitanlega mjög á hið
:fræga upphaf Jóhannesarguð-
ispjalls, engu síður en önnur
isetning úr þessu riti (Memfis
isjónleiknum) ,,og þannig var
Patah ánægður eftir að hafa
rskapað alla hluti og hvert guð-
legt orð“, minnir á frásögn
*Gamla-Testamentisins um
Bköpun heimsins. Gera yerður
'xáð fyrir, að á dögum Þalesar
;sé þetta rit alkunnugt, þar sem
8>að skömmu áður er í tízku hjá
Ikonungum og valdamönnum.
Löngu fyrir daga Þalesar
höfðu indvei'skir heimspeking-
ar glímt við vandamál hans og'
birt niðurstöður sínar. — Að
"þeirra dómi er andinn fyrstur
'og hefir ekki aðeins skapað allt,
heldur er allt (oi-ka og efni)
andi á ákveðnu stigi, eða mis-
-jnunandi birting hans: Andinn í
tilverunni er á . mörgum stig-
'tfn. (Þó að talað sé urn hin sjö
,stig anda, orku og efnis_ þá
cáknar talan sjö hér sennilega
•aðeins fjölda, eins og algengt
vár). En jafnvel á sínu hæsta
.stigi býr andinn yfir eigind
oxkunnar og getur skapað orku
oða umbreytzt. í orku. Orkan
or einnig talin vera á mörgum
stigum, en öll oika getur um-
breytzt í efni. Þannig er orka
og efni frá andanum komið og
er andi í umbreyttri mynd eða
andi á ákyeðnu stigi. Vegna
þess að andinn er í orkunni og
efninu heldur hann öllum
taumum tilverunnar í hendi
sér — og einmitt það er skýr-
ingin á þvi, hvers veg'na um vit
og samræmi er að ræða í ver-
öldinni. — Þannig er svar hinna
indversku heimspekinga 1
fyllsta samræmi við skilning
hinna egypzku. — Og einmitt
þetta, að andinn sé fyi'stur, mun
vera svar hins forna austræna
heims við vandamáli Þalesar,
einnig hjá andans mönnum í
ísraeþ ef þeir eru rétt skildir.
— Svar þeirra er okkur bezt
kunnugt af upphafi Jóhannes-
arguðspjalls, sem eins og ltunn-
ugt er vai’ skrifað á grísku og
sérstaklega ætlað grískum les-
endum og verður því að gefa
skýringar á heimspekilegum
vandamálum. Ætla verður, að
hið fræga upphaí Jóhannesar-
guðspjallsins sé í samræmi við
niðurstöður hinna gömlu spá-
rnanna og andans manna ísra-
els, og ekki þarf að efast um,
að þeir hafi þekkt „Memfis
sjónleikinn". (Spámaðurinn
Jesaja er samtíðarmaður Sha-
baka og er getið um hinn síðar-
nefnda í Gamla-Testamentinu).
En hvert er þá svar Jóhannesar-
guðspjallsins við vandamáliÞal-
esar? — ,,í upphafi var orðið, og
orðið var hjá guði, og orðið var
g'uð.“ í fyrstu kann þetta að
virðast allkynleg málsgrein.
Framsetning hennar er í göml-
um austurlenzkum heimspeki-
stíl. Sama orðið er þrítekið í
þremur setningum. Þeirri að-
ferð er oft beitt í austurlanda-
heimspekþ þegar orð hefir
margskonar merkingu og höf-
undurinn vill leggja ríka
áherzlun á í hvaða merkingu
hann noti orðið, svo að boð-
skapur hans verði ekki mis-
skilinn. Þeir, sem óvanir eru
orðnir þessari framsetningu,
geta' þó auðveldlega mísskilið
höfundinn og fundizt hann bæði
grunníær og skorta rökrétta
hug'sun. — ,,f upphafi var orð-
ið.“ — Þarf ekki að li.ugsa áður
en talað er? — Hlýtur þá ekki
hugsunin að vera til á undan
crðinu? Og á hug'sunin sér ekki
einhvern grundvöll. andann eða
guðdóminn? Er han.n þá ekki
nrsök hugsunarinnar? Og enn
óljósara og óheimspekilegra
verður framhaldið þegar okkur
er . sagt að orðið verði hold.
Þeir egypzku og indversku
hefðu sagt, að andinn hefði orð-
ið hold. Höfundur Jóhannesar-
guðspjalls á þó, þegar betur er
að gáð, við það sama. Þessi
umrædda málsgrein Jóhannes-
arg'uðspjalls birtist aðeins í
óheimspekilegum búningi vafa-
samra þýðinga. Á grískunni
stendur: í upphafi var logos,
o. s. frv. Mörg' orð yfir guð-
fræðileg og heimspekil. hugtök í
grísku eru eins og kunnugt er
tökuorð úr pali, sanskrít og
hebresku. Þetta orð, logos, er
til á öllum þessum þremur
tungum. Á pali og sanskrit
táknar orðið sjálfan guðdóminn
eða hinn skapandi mátt hans. í
hebresku hefir orðið svipaða
merkingu. Þar táknar það hina
guðlegu vizku, seni veröldina
skapaði. í grísku kemur orðið
logos fyrst fyrir hjá heimspek-
ingnum Herakleitos á 5. öld f.
K. Þar hefir orðið svipaða
merkingu og í sanskrít og he-
bresku: Hin guðlega vizka, sem
skapar og stjórnar öllum hlut-
um gegnum allt. Herakleitos og
aðrir grískir heimspekingar
þóttust sjá vit og samræmi í
sköpun veraldarinnar. Logos,
sá máttur guðdómsins, sem
þessari sköpun veldur^ fer þess
vegna um leið að þýða heims-
samræmi og rökrétt samhengi
(logik). Hið rökrétta samhengi
í hugsun mannsins birtist þegar
bezt lætur í ræðu hans og' riti.
Þess vegna fékk orðið logos
einnig merkinguna. ritháttur
eða framsétning. Og þar sem
ritháttur og framsetning er
byggt upp af örðum, fékk logos
einnig hina nýjustu merkingu
sína, — orð. „í .upphafi var lo-
gos“ útleggja guðfræðingarnir:
í upphafi var orðið. Logos er
þar þýtt eins og það væri notað
í sinni síðustu og afleiddustu
merkingu. í upphafi Jóhannes-
arguðspjalls er þó orðið logos
greinilega notað í hinni upp-
haflegu, réttu og heimspekilegu
merkingu. Sú héimsþeki sem
niðurstöðu í þessu vandamáli
Þalesar og Egyptar og' Indverj-
ar: í upphafi var andinn (guð-
dómurinn) og frá honum er
komin þessi vetöld orku og
efnis. Þetta var sameiginlegt
austrænni héimspéki og þetta
er sá jarðvegur, sem hið heini-
spekilega viðfangsefni Þalesar
er sprottið úr.
Veg'na hins nána sambands
Miletos og Liilu-Asíu yfirleitt
við hinn austrænia heim, vegna
aðstöðu Þalesar til að umgang-
ast hina lærðustu og vitrustu
menn og vegna lærdóms og
gáfna hans •sj'áffs, mætti vel
ætla að Þales hafi þekkt þessa
heimspeki — jaínvel flestum
betur þar sem hann með sam-
tíð sinni í hinum gríska heimi
þótti lærðastur og vitrastur
manna. — Állir sem-' skrifað
hafa sögu heimspekinnar, hafa
það hver eftir ö'ðrum, að Þales
hafi kennt að vatnið væri upp-
haf og „frumefni“ tilverunnar,
og' að tilveran væri í eðli sinu
vatn á mismunandi stigi.
Astæðan til þessa er m. a. þau
ummæli, sem fræðajötunninn
Aristoteles lét falla um heim-
speki Þalesar. Aristóteles segir
Þales hafa haldiS því fram, að
vatnið væri „hin efnislega or-
sök allra hluta“. En er öruggt
að þessi orð Aristótelesar um
Þales séu óyggjandi? Eftir Þal-
es liggur ekkert rit um heim-
speki hans. Aristó.teles verður
að byggja á sögusögn annarra.
Hann verður að geta sér til,
hvað Þales hafi verið að fara,
og þessar getsakir mótast
greinilega af kenningum og
röksemdum, sem koma fyrst
írant eftir dag Þalesaiy.og eru í
tízku um þær mundir sem
Aristóteles . og hans- menn út-
skýra heimspeki Þalesar. Og
valt er að treysta því, að Ar-
istóteles fari réti með, þegar
hann segir aö Þales hafi talað
um vatnið sem „iiina efnislegu
orsök allra hluta“, vegna þess
m. a., að jafnvel þetta hugtak,
„hin efnislega orsök", sem er
einkennandi fýrii’ heimspeki
Ar'istótelesar sjálfs, er ekki íil
á dögum Þalesar, þar sem Þales
og heimspekingar Miletos teija
Miðjarðarhafsins talið tákn
andans og guðdómsins og hins
óræða, sem orð ná ekki yfir, en
reynt var að tákna með líking-
um: — í ísrael var vatnið eins
og' kunnugt er tákn guðdómsins
og fæðingarinnar til hins.and-
lega lífs, — og með kfistnum
þjóðum eru börn enn í dag
vatni ausin og skírð „í nafni
föðurins, sonarins og. heilags
anda“. — í Rig-Veda hinni ind-
versfcu er talað um ,;hin miklu
vötn (andann), sem ríktu „í
upphafi" og bera í sér frjóanga
alls þess, sem skapaö er, var og
verður. Hér táknar vatnio hið
sama: andann, guðdóminn. í
Egyptalandi var guð fljótsins
(Nílar) guð frjósemi og sköp-
unar og vatnið var því tákn
hans. Jafnvel í liinu fjarlæga
Kínaveldi glímdi samtíðarmað-
ur Þalesar, Lao Tze, við sömu
gátu og hann. Lao Tzé er að
vísu yngri en Þales (fæddur
604 f. K.) og því ekki um nein
áhrif að ræða frá Lao Tze. En
vandamálið^ sem Lao Tze tók
til meðferðar, og líkingarnar,
sem hann notar, eru eldri en
hann. Viðfangsefni Lao Tze var
nákvæmlega hið sarna og Þal-
esar: „Hvað er fyrst“ og' „hvað
er hið eina“. Fræðimennirnir
segja^ að Þales hafi svaraö:
„vatn“. Lao Tze svaraði: „taó“.
En áttu þeir ekki báðir við eitt-
hvað svipað? Orðið „taó“ hafði
ekki síður djúpa og viðtæka
merkingu en lausnarorð Þales-
ar. ,,Taó“ er útlagt með: „guð“,
„náttúra" „logos“, „heimssam-
rænii" — og samt hafði orðið
,,taó“ enn dýpri merkingu, því
að það „taö“, sem orð nær yfir,
er ekki hið eilífa (sánna „taó“.
Hugtakið er í innsta eðli shvu
órætt eins og' guðdóiríilriim
gagnvart skilningi mannsins.
Það, sem orð nær ekki yfir, er
oft reynt að tákna með ein-
hverju í hinni ytri tilveru.
Táknin, sem Laó Tze notaði (og
hann er auðvitað ekki upphafs-
maður þess, heldur eru þessi
tákn miklu eldri) var himinn-
inn (loftið) og vatnið. Orðið,
sem Þales notaði sem lausnar-
orð hinnar sömu gátu, þýddi
bæði loft og vatn, eins og fyrr
gos: I upphafi var hin guðlega skyldra hluta> eins og' gert var
vizka, sem er orsök veraldar- - dögum Aristóteiesai, Jafnvel
þessi ritningaigrein flj tui, ei , ekki ástæðu til a'ð greina milli j er sagt. Söguritararnir lialda,
því þessi: 1) I upphafi vai lo-, anda 0g efnis sem tveggja fjar-j að Þales hafi átt við með því
að vatnið væri „hin efnislega
orsok allra hluta", að öil til-
veran væri vatn á mismunandi
stigi. En er víst að Þales hafi.
verið eins barnalegur í heim-
speki sinni’ og fræðiméhnirnir
halda? Er ekki þegar öllu er á
innar. 2) Og logos var hjá guði:
Sköpunarrnátturinn er eigin-
leiki guðdómsins. 3) Og' logos
var guð: Þetta tvennt er eitt og
hið sama, logos, orsök veraldar-
irinar, er guðdómurinn, andinn.
Og nú er a'uðveldara að skilja
hvað átt er við með því þegar
sagt er_ að logos hafi orðið hold:
Andinn, guðdómurinn skapar
veröldina og þar sem tilveran
er af einni rót þá er hann í ver-
öldinni og er veröldin.
Þannig' virðast andans. menn
oi’ðið vatn í þeirri þröngu og
efnislegu merkingu,. sem það
orð er nú notað í, var heidur
ekki til á dögurii Þalesar. Það
orðj'-sem á dögura Þaiesar var
notað um vatnið, merkir ekki botninn hvolft líklegra að Þales
aðeins vatn, gufu og ís, það.var
einnig' notað úffi mistur, loft-og
hafi aðeins táknað hið innsta
'eðli tilv.erunnar með vatniriu,
ljósvaka. Merking þess. náði frá! sem er mýkst alira hluta, en
•djúpum hafsins að.mörkum hiris jafnar þó fjöilin við jörðu.
yfirskilvitíéga, og það sem vatninu, sem nærir allt líf,
gerði merkingu þess dýpri og' vatninu, sem fellur til jar'ðar og
víðtækari var. aö á þessuni tím- rís til himins og táknar hina
um var vatnið ailt frá landi miklu hringrás margbreyti-
ísraels hafa komizt að svipaðriÍLao Tze til landanna við botni
Framh. á 9 síðu.
ur greinarhöfundar og plant-
ékrueigandi, hafði komið til St.
Pierre nokkrum dögum áður en
þessi voveiflegi atburður gerðist.
Um þessar mundir fóru í hönd
kosningar til fulltrúadeildar
öingsins í Parísarborg og ætlaði
hann að bjóða sig fram fyrir
Martinique. Le Clerc segir síðan
frá því í bréfi, að hann liafi árla
•norguns farið á fætur, 8. maí,
hafi tekið vagn sinn og ekið út
úr bænum, þvi að hann fann ó
-iér að eitthvað hræðiiegt var í
aðsig'i. Þegar hann var kominn j
hér um bil mílu vegar i burtu
frá bænum heyrði hann afskap-
legar drunur og varð þannig
einn af fáum sjónarvottum að
tortímingu borgarinnar. Ilann
segir að feiknastór eldhnöttur
hafi brotizt út úr fjalishlið
og oltíð ofan að borginni.
Dr. Marry, sem var læknir í
miklu áliti, segir einnig fró því
livernig liann og kona hans hafi
bjargazt, og telur það ganga
undri næst. Þau hjónih bjuggu
dálitið fyrir sunnan St. Pierre og
lét hann hvern dag sækja sig í
vagni snemma morguns. 8. mai
var ekill hans á ferðinni ti! aö
sækja hann en fórst á leiðinni til
læknisins. Sagðist læknirinn
hafa séð gífurlegt eldský þeyt-
ast út fi'á eldfjallinu. Tóku þa.u
hjónín þá til fótanna eins .og þau
mest máttu — en allt umhverfis
þan voru syknrreyrsakrarnir í
ljósum logum. Það vildi þeim iil
lífs að vindáttin breyt.tist óvænt,
tókst þeim þá að ná til staðar
eins sem var töluvert sunnar og
var þeim þá borgið. Enskt sírna-
lagningaskip hafði komið til St.
Pierre dagixm áður og lá þár við
bólverk. Flýðir ýmsir út á skipið-
en það hraðaði sér á burt og til
eyjarinnar St. Lueia, sem er
ensk. Kom skipið þangað síðdeg-
is og þá lágu á þilfarinu - 26
manneskjur, sém eldregnið liaíði
brennt og dó sumt ai fólkinu af
sárum.
Bankastjóri enska bankans i
St. Pierre hljóp nlður að höfninni
og ætlaði að komast út í amer-
ískt skip, sem þar lá. En hann
brenndist svo hræðilega á leið-
inni, 'að hann íleygði sér í sjóinn
og drukk'naði.
Enska bankahúsið i'ar mjög
fallegt hús með þrjátíu og fimm
herbcrgjum og varð það vitan-
lega ofurselt sömu örlögum og
aðrar byggingar í St. Pierre. Hef
ur greinarhöíundur mynd frá st.
Pierre í stofu sinni, sem minnir
hann á fallvaltleika alls lífs.
(Stytt í þýðingu.)