Morgunblaðið - 15.11.1934, Blaðsíða 5

MORtfUNBLAÐIÐ
S
Dómur reynslunnar.
Frá því að Framsóknarflokkur-
ánn hóf göng'u sína og alveg fram
á þennan clag, hefir þáð verið eitt
.af hans aðaláhugamálum, að út-
rýma kaupmönnum^ og áttu kaup-
fjelögin að koma í þeirra stað.
Enginn dórmir skal á það lagður
’hjer, hvor verslunarmátinn sje
heppilegri. En leitast við að gera
grein fyrir því, hver árangur hef-
'Ir orðið af þessu starfi Fram-
sóknarmanna.
Tíminn, aðalmálgagn flokksins,
byrjaði á því að sýna hændum og
«cðrum landsmönnum fram á það,
hve óeðlilegt væri að liafa kaup-
nienn fyrir milliliði. Bænclurnir
Æettu sjálfir að njóta allra ávaxt-
.anna af iðju sinni og- allir milli-
liðir ættu að liverfa, þ. e. að er-
lencla varan ætti að fljúga ofan í
bændur hjer, beina leið frá fram-
leiðendunum, og innlenda varan á
■sama liátt^ að komast til hinna er-
le:idu neytenda.
Því næst kom lýsingin á hinu
íburðarmikla lífi kaupmanna. Þeir
bygöit sjer Skrauthýsi og' sveim-
uðu milli skemtistaðanna í iðju-
leysi og óhófi. Peningarnir, sem
þessi „eyðslustjett“ notaði, væri
eiginlega bændanna eign, því það
væri milliliðagróðinn, sem heldi
uppi kaupmönnunum með öllu
því óhófi og siðleysi, er blómg-
aðist svo vel í bæjunum. Bæirnir
væru liið eyðandi afl þjóðfjelags-
ins, er sveitunum stafaði beinn
voði af..
Út frá þessum forsendum komst
svo verulega líf í starfsemi kaup-
fjelaganna. Aður höfðu reyndar
nokkur kaupfjelög starfað hjer á
landi, sem að vísu g'áfu ekki glæsi
legt fordæmi á þessu sviði. En nú
átti alt að takast sterkari tökum
og skipuleggjast á miklu víðtæk-
ari grundvelli, með allsherjar
samábyrgð.
Þegar í byrjun sýndi það sig,
að þessi verslunarmáti gat ekki
orðið millilðalaus. En í staðinn
fyrir kaupmennina lcomu nú alls-
konar forráðamenn, framkvæmda-
stjórar og fulltrúaráð, með til-
heyrandi skrifstofufólki og öðr-
um starfsmönnum. En munurinn
lá aðallega í því, að þeir menn,
sem áður höfðu verið að telja
bændum trú um, að verslunin ætti
að vera milliliðalaus, komust nú
sjálfir í þessar stöður hjá kaup-
fjelögUnum.
Einhvernvegin atvikaðist það nú
svo, að kaupfjelögin urðu nokkuð
erfið í vöfunum. Þeim gekk illa
samkepnin við kaupmennina. —
Skuldir hlóðust á þau og sum
urðu að hætta. En þegar augljóst
var orðið, að kaupfjelögin þoldu
ekki jafna aðstöðu og kaupmenn,
fór Alþingi fslendinga inn á mjög
varhugaverða braut, að láta ekki
sömu lög gilda fyrir alla. Kaupf je-
lö'gin voru nú undanþegin skött-
um, sem kaupmenn urðu að bera.
Þótti nú vel liafa tiltekist og
mundi þetta ráða kaupmönnun-
um að fullu. En það var undar-
lég'a seig paran á þessum gömlu
og úreltu milliliðum. Stöðugt
jukust skuldirnar á Kaupfjelögun-
um og Samhandinu, og það sem
verra var, að bændur voru nú
farnir að finna til þess, að þeir
voru ekki frjálsir menn; að þeir
voru orðnir fastir í skuldaviðjum
kaupfjel ganna og ógreiðanlegri
samábyrgðarflækju. Nú var hinn
glæsilegi draumur þeirra, um
milliliðalausa verslun rokin út í
veður og' vind. En blákaldur ^eru-
leikinn,. með skuldir, kúgun og
erfiðl ika kominn í staðinn. En
kaupmennirnir virtust lifa nokk-
uð líkt og áður, og altáf var
Beykjavík að stækka.
Þegar hjer var komið sögunni
var gripið til hins síðasta úrræðis:
Að láta Framsókn'armenn skamta
kaupmönnum þær vörur, sem þeir
mættu versla með. Þetta gerðist
pegar Jón Arnason, framkvæmd-
arstjóri Sambandsins, í fjelagi við
láverandi ráðherra Ásgeir Ás-
geirsson, gegn vilja meirihluta
bankaráðs Landsbankans, kom
hjer á fót gjaldéyris- og' innflutn-
ingsskrifstofu, til þess að tak-
marka innflutninginn. Vitanlega
ráða Framsóknar- og Jafnaðar-
menn í þeirri nefnd, þó kaupmenn
hafi haft það einn fulltrúa. Jafn-
aðarmannaleiðtog'arnir liafa glögg
lega sýnt sinn innri mann á þessu
sviði. Því, þrátt fyrií það, að
Jeir upphaflega, þegar höftin
voru sett á‘ skrifuðu um þau í
Alþýðublaðið, og töldu þau koma
mjög hart niður á fátækum
verkamönnum, vegna hækkandi
vöruverðs og atvinnurírnunar, er
af þeim leiddi, þá hafa þeir trú-
lega fylgt Framsóknarmönnum að
verki á þessu sviði, sem víðar.
Síðan í október 1931 hafa því
Framsóknar- og Jafnaðarmenn
g'etað ráðið innflutningi kaup-
manna. Snemma á yfirstandandi
árí var liert á höftunum að mikl-
um mun, einkum hvað gjaldeyris-
léyfi snertir fyrir þær vörur, sem
ættu að heita frjálsar. Af þessum
ástæðum er það augljóst mál, að
kaupmenn liafa ekki liaft neina
möguleika til að flytja inn á þessu
ári eins miklar vörur og í fyrra.
En hvað skeður? Eitt af fyrstu
verkum núverandi stjórnar var,
að telja fólki trú um að kaupmenn
væru altaf að auka innflutning
sinn, þrátt fyrir allar takmarkan-
ir. Innflutningurinn á þessu ári
væri orðinn mörgum miljónum
króna hærri en á sama tíma í
fyrra. Það yrði að herða meira á
höftunum, því hjer væri beinn
voði á ferðinni fyrir afkomu þjóð-
arinnar út k við. Og þeir hertu
á höftunum. Nú má heita svo, að
innflutningsleyfi þurfi fyrir öll-
um vörum, sem til landsins flytj-
ast. Af hverju stafar þá þessi
aukni innflutningur verður mönn
um á að spyrja, sem vonlegt er.
Og' það er einmitt þetta atriði,
sem kaupmenn ættu að krefjast,
að verði rannsakað. Að órann-
sökuðu máli, virðisf. mjer sú skýr-
ing liggja beinast við, að Fram-
sóknarmennirnir, sem hafa verið
að skamta kaupmönnum, hafi bor-
ið nokkuð ríflega á horð fyrir
sjálfa sig, ög þar af stafi hinn
aukni innfiutningur. Er þeir nú
nota sem átillu til þess að herða
enn betur að kaupmönnum.
Þrátt fyrir alt þetta virðist
verkið ekki vera fullkomnað enn.
Nú taka þeir höndum saman á Al-
lingi, Framsóknar og Jafnaðar-
menn, og koma svo að segja dag-
lega með einokunar- og þvingun-
arfrumvörp.
ÓkunPugir gætu nú látið sjer
detta í hug, eftir alla þessa her-
ferð Framsóknarmanna á hendur
kaupmanna og kaupstaðabúa yf-
irleitt, að blómlegt væri um að
litast í sveitunum. En hver hefir
orðið árangurinn þar? Alþingi
varð að grípa til alveg sjerstakra
ráðstafana, með aðstoð allra
flokka, til þess að bjarga bænd-
um frá algerðu hruni. Að vísu
má kenna hinni almennu kreppu
um erfiðleika bændanna, að
nokkru , ley.ti. En eng'an hefi jeg
heyrt geta þess, að bændur kaup-
fjelaganna hefðu á nokkurn hátt
Þektast og mest notaðr hjer á
landi er
Lillu-gerduftið.
reynst betur undir kreppuna bún-
ir, en aðrir bændur landsins- En
jeg hefi lieyrt ýmsa hafa orð . á
iví, að nú væru það forkólfar
Framsóknar og Jafnaðarmanna,
sem bygðu sjer skrautliallir í
Reykjavík, og sveimuðu milli
skemtistaðanna í dýrðlegum fagn-
aði, á sama tíma sem fátæk al-
þýða væri að sligast undir erfið-
leikum kreppunnar.
Til þess að fyrirbyggja liugsan-
leg’an misskilning, vil jeg taka
það skýrt fram, að þessi grein um
raunasögu bændanna, er ekki
skrifuð af kala til samvinnuvið-
leitni þeirra. Heldur aðeins til
þess að draga fram staðreyndir,
ef þær gætu orðið einhverjum til
viðvörunar. Jeg geri mjer það vel
ljóst, að samvinna og bræðralag
er það megin afl, er tengir þjóð-
f jelagið saman og heldur uppi lífi
menning’ar og framfara. En jeg
geri mjer líka grein fyrir því, að
samvinna er takmörkum háð, eins
og alt í lieimi valdasjúkra manna,
þá getur hún orðið til að sundra í
staðinn fyrir að sameina.
Z.
lOíðsjá ITIargunblaasíns 15. nóu 1934-
Framtíö
Báskúlans og
þarfir þjóöarinnar.
íEftir Buðmund JíannEsson,
Hjer er gerð grein fyrir
því hvernig stofnun at-
vinnudeildar er samkvæmt
tillögu Jóns Sigurðssonar
forseta, og hvílík þjóðar-
nauðsyn það er, að slík há-
skóladeild komist á.
Á Alþing'i Islendinga árið
A854 bar Jón Sigurðsson fram þá
^tÍHögll:
„Að settur verði þjóðskólj á ís-
'landi, sem veitt geti svo mikla
mentun sjerhverri stjett, sem næg-
ir þörfum þjóðarinnar“.
Sú g-rein er gerð fyrir skóla
þessum, að þar skuli eigi aðeins
kenna embættismannaefnum, guð-
fræðingum, lögfræðingum og lækn
um, heldur fyrst og fremst skuli
skólinn veita þá fræðslu í atvinnu
veghm (búskap, sjómensku, iðnaði
og verslun) sem „þarfir landsins
og framfarir krefja“.
Sennilega sýnir ekkert betur en
þessi tillaga, hve óralangt Jón
Sigurðsson var á undan sínum
tíma. Þá voru liáskólar með slíku
sniði óþektir, að því jeg best veit.
Það var ekki fyr en um og eftir
síðustu aldamót að þeir spruttu
upp og menn fóru að hugsa um
háskólamentun á líkan hátt og
Jón.
Prestaskólinn var stofnaður
1847, læknaskólinn 1876 og laga-
skólinn tók til starfa 1908. Þessar
stofnanja* bættu á sínum tíma úr
hinni langvarandi eklu á embætt-
ismönnum, ekki síst miklum
skorti á læknum.
En það var ekki fyr en 1911,
nálega 60 árum eftir að Jón flutti
tillögu sína, að háskólinn var
stofnaður eða embættaskólunum
þremur slegið saman og bætt við
dálítilli heimspekisdeild, aðallega
fyrir íslenslc fræði.
Þrátt fyrir það, að laun háskóla-
kennaranna hafi verið svo lág, að
þeir gátu ekki lifað af þeim og'
urðu flestir eða allir að vera, sjer
úti um ýms aukastörf, þá munu
þeir yfirleitt hafa leyst það hlut-
verk, að menta embættismanna-
efnin, svo vel, sem ástæð-
ur leyfðu og auk þess liggja mörg
góð rit eftir þá.
Háskólinn hefir áreiðanlega
bætt úr skortinum á fullmentuð-
um embættismannaefnum, og það
svo greypilega að þrefalt fleiri
lúka fullnaðarprófi en útlit er fyr-
ir að geti fengið noklruð að stárfa.
Vjer þurfum t. d. ekki öllu fleiri
en 3 lækna á ári en síðustu 5 ár-
in hafa 9 tekið fullnaðarpróf, að
meðaltali hvert; ár.
Þetta er þjóðinni óþarft, jafnvel
varhugavert og sennilega ógæfa
fyrir marga kandidatana, sem
standa atvinnulausir og blásnauð-
ir eftir margra^ára erfiði.
Þarfir þjóðarinnar beinast nú
í aðra átt. Það má heita að allir
atvinnuvegir vorir sjeu sem stend-
ur í kalda koli. Þar er hin brýn-
asta þörf, eigi aðeins fyrir margs-
konar aðra fræðslu, heldur sjálf-
stæðar rannsóknir. Vjer höfum
rekið oss á þetta og gert ýmsar
virðingarverðar tilraunir til þess
að bæta úr því.
Vjer höfum fyrir löngu sett á
fót Efnarannsóknarstofu ríkisins.
Hún hefir sífelt haft nóg að gera,
einkum fyrir Búnaðarfjelag ís-
lands og iðnaðarmenn, lýsisverkun
o. fl., en býr þó við svo lítinn
kost og ljeleg húsakynni, að það
er landinu til skammar og stofn-
uninni til stórhnekkis.
Þá höfum vjer lent í öngþveiti
með húsdýrasjúkdómana o. fl. Það
leiddi til þess að Rannsóknastofa
Háskólans var efld og aukin svo
að hún gæti rannsakað þá og ráð-
ið fram úr vandanum svo sem unt
væri- Hiin liefir þegar komið að
miklum notum og er svo vel úr
garði g'erð að mikils má vænta af
henni framvegis.
Þá kannast flestir við tilraun-
irnar á Sámsstöðum með korn-
yrkju. Ekki verða þær þýðingar-
lausar ef bændur sunnan lands
fara að geta ræktað korn sitt
sjálfir, auk þess sem þær hafa
vafalaust sitt vísindalega gildi.
Minna hefir verið gert fyrir
sjávarútveginn. Þó starfa nú 2
fiskifræðingar og hafa gert marg-
ar og mikilsverðar rannsóknir,
þrátt fyrir lítil tæki. Efnarann-
sóknarstofa ríkisins hefir og kom-
ið honum að drjiígu gagni. Jeg
gæti og trúað að hraðfrysting
Esphólíns yrði oss að notum.
Margt fleira mætti telja, en
þetta nægir til þess að sýna, að
ósjálfrátt höfum vjer gripið tíl
sama úrræðis og aðrar þjóðir: að
hagnýta oss vísindalega þekkingu
og reyna að gera sjálfstæðar
rannsóknir, þar sem hún hrökk
ekki til. Vafalaust erum vjer þar
á rjettri leið^ en þó hefir þessi
viðleitni verið skipulagslítil og öll
í molum. Þetta hefir staðið henni
stórum fyrir þrifum.
Það þarf ekki lærðan mann til
þess að sjá það, að hvergi er öll
þessi vísindalega idðleitni betur
komin eða betur trygð en í helstu
vísindastofnun þjóðarinnar: Há-
skólanum. Þessa leið liafa og aðr-
ar þjóðir farið einkum Ameríku-
menn. Þeir gera nú aðaldeildir
háskólanna fvrir atvinnuvegi
sína, en embættismannanám
verður aukaatriði, þó einnig sje
því sómi sýndur. Á þennan hátt
verður háskólinn bæði vísindaleg
og hagnýt stofnun, nátengd öllu
lífi og starfi þjóðarinnar og mikil
lyftistöng fyrir það.
>Og þetta var auðsjáanlega hug-
sjón Jóns Sigurðssonar. Hún er
nú efst á baugi hjá bestu menta-
þjóðunum!
Jeg mintist á þetta mál í há-
skólaræðu 1924 og hvatti til þess
að breyta öllu skipulagi Háskól-
ans eftir vorum þörfum. En nú
fyrst. hefir skriður komist á það
fyrir dugnað og áhuga rektors
Alexanders Jóhannessonar og að-
stoð annara góðra manna. Flytur
nú mentamálanefnd eftir beiðni
Haraldar Guðmundssonar kensln-
málaráðherra frv. um stofnun at-
vinnudeildar við Háskólann.
Að miklu leyti er hjer um það
að ræða, að koma stofnunum þeim,
sem fyrir eru, í betra og fullkomn-
ara horf: Efnarannsóknarstofu
ríkisins, Rannsóknastofu Háskól-
ans og fiskirannsóknum vorum-
Hversu sem á frv. þetta er lit-
ið, þá blandast mjer ekki hugur
um það, að þetta er spor í rjetta-
átt og það svo þýðingarmikið, að
framtíð Háskólans er að miklu
leyti komin undir afdrifum þess.
Háskólinn lifir ekki lengi á
því að búa til atvinnulausa sjer-
fræðinga, og þjóðinni er það tví-
sýnn hagur. Hitt væri báðum
mikilsvirði, ef Háskólinn gæti orð-
ið ljós á vegum allra þeirra, sein
reka helstu atvinnuvegi landsins.
Jeg skal að lokum minna á
það, að tveir yngstu háskólarnir
hafa strax frá byrjun farið þessa
leið. Aðaldeild háskólans í An-
góra er búvísindadeild, og í Árós-
um er gert ráð fyrir akuryrkju-
deild, einnig' hússtjórnar- og mat-
reiðsludeild fyrir kvenstúdenta.