Morgunblaðið - 11.12.1943, Blaðsíða 7

Laugardagur 11. des. 1943.
- F U
GÓÐIR ÍSLENDINGAR! Jeg
kem hingað í kveld sem full-
trúi Stúdentafjelags Reykjavík
ur, og mjer er ánægja og sæmd
að því, að tala af hálfu þess
fjelags á þeim degi, sem sjer-
staklega er helgaður fullveldi
þjóðarinnar. Meðan vjer börð-
umst fyrir því að fá fullveldi
vort viðurkent, stóðu stúdent-
ar ávalt í fremstu röð í þeirri
baráttu. Fáir hjeldu fullveldis-
hugsjón vorri drengilegar á
lofti en þeir, og jeg veit, að enn
eru menn í Stúdentafjelagi
Reykjavíkur, sem meta þá hug-
sjón jafnmikíls og fyrirrennar-
ar þeirra fyrir 1918 gerðu, og
von mín er sú, að íslenskir stú-
dentar verði ávalt trúir þeirri
hugsjón á ókomnum árum.
*
FULLVELDI þjóðar er í því
fólgið, að hún eigi rjett á að
ráða ein landi sinum og málum
síhum, án ihlutunar annara. —
Það er sitt hvað að eiga rjett og
að fá notið hans. Þjóð getur
verið fullvalda að lögum, þótt
hún sje það ekki i framkvæmd.
Hún getur átt rjett til að ráða
sjer sjálf, þótt aðrir meini
henni með ofríki að neyta þess
rjettar óg taki sjer sjálfir vald
til þess að ráða málum henn-
ar. Allir vita, að í viðskiftum
þjóða á miUi er oft svo ástatt,
•að rjetturinn stendur öðrum
megin og ofbeldið hinum meg-
in, og fer þá stundum svo, að
ofbeldið má sín meira, að
minsta kosti í svip. En rjettur-
inn glatar eigi gildi sínu fyrir
því. Rjettur er rjettur jafnt
fyrir því, þótt honum sje traðk-
að.
Mjer þykir sjerstök ástæða
til að minna á þetta tvent, •*—
fullveldi að lögum og fullveldi
í framkvæmd, — nú á þessum
degi. Hann er alment nefndur
fullveldisdagur og sumir menn
miða aldur fullveldis þjóðar
vorrar einatt við I. desember
1918, eins og sá dagur væri
fæðingardagur þess og þjóðin
hefði þá fyrst orðið fullvalda.
Jeg skal játa það, að mjer hef-
ir ávalt sámað, er jeg hefi
heyrt eða sjeð dagsins minst
með þeim hætti, hvort heldur
hefir verið í ræðu eða riti. ■—
Mjer hefir virst það bera vott
um ófyrirgefanlegt minnisleysi
hjá þeim, er svo hafa talað,
ófyrirgefanlegt virðingarleysi
þeirra fyrir sögu þjóðarinnar,
og ófyrirgefanlegt ræktarleysi
i garð þeirra manna, sem drengi
legast börðust fyrir rjetti henn
ar. Mjer hefir virst, sem þess-
ir menn væru að lýsa ómerk
orð Jóns Sigurðssonar og ann-
ara góðra manna, er sýndu
fram á það með fullkomnum
fræðilegum rökum, að rjettar-
staða landsins var sú, að það
var fullvalda ríki í konungs-
sambandi einu við Danmörku.
★
FULLVELDI ÍSLANDS er
ekki 25 ára í dag. Það fæddist
ekki 1. desember 1918, heldur
í júnímánuði árið 930, er for-
feður vorir stofnuðu allsherj-
arríki á Þingvöllum. ísland hef
ir verið fullvalda riki að lögum
MORGUNBLAÐIÐ
Olaíur Lárusson pr&Sessor:
LLVELDI ÍSLAN
Útvarpserindi flutt 1. des. 1943
alla tíð síðan. Þegar landsmenn
gengu undir konung 1262,
bjuggu þeir svo um þá hnúta,
að þeir gengu undir vald kon-
ungsins eins en ekki undir vald
þjóðar hans, og þeir játuðust
aldrei síðar undir vald nokk-
urrar erlendrar þjóðar. Það er
eitt undraverðasta atriðið í
sögu þjóðar vorrar, að henni
skyldi lánasþ að komast gegnum
allar þær örðugu aldir, sem hún
hefir lifað, án þess að afsala
sjer nokkru sinni fullveldi sínu.
Það er eins og hulinn verndar-
kraftur hafi hlíft henni, svo að
hún glataði aldrei þessari dýr-
mætu eign sinni.
Samabandslögin voru engin
náðargjöf oss til handa. Vjer
fengum engan nýjan rjett með
þeím, Vjer fengum aðeins við-
urkenningu á rjetti, sem vjer
áttum fyrir. Þeir sem höfðu
'fram til þess vjefengt fullveldi
vort, viðurkendu það nú, og
þeir Ijetu af hendi og í vorar
hendur, að langmestu leyti,
þau umráð, sem þeir höfðu tek-
ið sjer ýfir málum vorum. Að
sjálfsögðu var þetta mikill sig-
ur fyrir oss, þótt hann hefði
getað verið meiri, og að sjálf-
sögðu er það maklegt, að þess
dags sje minst, er þetta gerðist,
því þótt hann færði oss engan
nýjan rjett þá færði hann oss
nýtt vald. Það er mikilsvert að
eiga rjett, en hitt er einnig mik
ilsvert að fá notið rjettar þess,
er maður á.
Með sambandslögunum varð
því mikil breyting á högum
vorum. Jeg efast Um að unga
kynslóðin, sem vaxin er upp síð
an, geri sjer það nægilega ljóst,
en oss, sem eldri erum, ætti
að vera sú breyting minnisstæð.
Vjer megum minnast þess, að
vjer lásum í íslandslýsingunni,
sem vjer. lærðum í skólunum,
að Island væri óaðskiljanlegur
hluti Danaveldis. Þannig var
rjettarstöðu lands vors þá lýst
í lögum, sem dönsk stjórnar-
völd höfðu sett á eindæmi sitt,
gegn mótmælum Islendinga, og
þannig var hún í framkvæmd-
inni, og var þetta ekki vel fall-
ið til að efla þjóðarmetnað ís-
lenskrar æsku. Vjer megum
minnast þess, að þá blakti er-
lendur fáni á stjórnarbygging-
um hjer á landi. Þá urðu ís-
lensk skip að sigla undir dönsk
um fána, og íslendingum var
meinaður aðgangur að alþjóða-
mótum, nema þeir kæmu þang-
að sem Danir og undir dönsk-
um fána. Sjálfir áttum við eng-
an fána, er vjer máttum sýna
öðrum þjóðum. Vjer megum
minnast þess, að þá vorum vjer
taldir vera danskir ríkisborgar-
ar en ekki íslenskir. íslending-
ar urðu þá að leita til erlends
dómstóls til þess að fá fullnað-
ardóm í deilumálum sínum og
leggja t>au þar undir dóm er-
lendra manna, sem ókunnugir
voru öllum landsháttum hjer á
landi. Þó hafði staða vor þok-
ast nokkuð til hins betra, áður
en sambandslögin tóku gildi. -i-í
1 Alþingi fekk árið 1874 hlut-
• deild í löggjafar- og fjárveit-
j ingarvaldi í hinum svonefndu
sjermálum vorum, en áður
höfðu dönsk stjórnarvöld farið
^ með óskorað vald í þessum mál
j um. Árið 1904 íluttist æðsta
^ umboðsstjórnin hingað til lands
er ráðherra skyldi framvegis
vera búsettur hjer á landi og
bera ábyrgð gagnvart Alþíngi.
Áður höfðu danskir ráðherrar
farið með þau völd. Enginii
þessara dönsku ráðherra kunui
íslenska tungu, enginn þcirra
hafði nokkru sinni til Íslands
komið, að einum undanskild-
um, sem. eitt sinn dvaldi hjer
á landi tæpan hálfan mánuð.
Var því ekki að vænta mik-
illar þekkingar á íslenskum
landshögum hjá þessum ráða-
mönnum vorum, og þeir báru
enga ábyrgð gagnvart oss á þvi,
hversu þeir fóru með vald sitt,
og vjer fengum engu um það
ráðið, hverjum þessi miklu völd
yfir oss væru fengin í hendui.
★
NÚ ER þetta alt breytt. —
Danskir ráðherrar og danskir
dómstólar hafa ekki lengur ur-
skurðarvald í íslenskum málum.
Vjer eigum vorn eigin fána og
getum sýnt hann hvar sem er.
Vjer erum íslenskir ríkisborg-
arar, ekki danskir. »— Börnin
. þurfa ekki lengur að læra það
i skólunum, að ísland sje óað-
skiljanlegur hluti Danaveldis.
Breyting þessi á að mikla
: leyti rót sína til sambandslag-
anna að rekja, og þótt vjer
sjeum þess minnugir, að full-
veldið er eldra en þau, þá fer
vel á því, að vjer einmitt helg-
um hinn 1. desember fuílvelui
voru.
Hinn lagalegi rjettur vor tn
að ráða oss sjálfir er ótvíræð-
ur. Vjer áttum þann rjett
; einnig fyrir 1918, og vjer átt-
* um einnig annan rjett til íull-
J
, veldis, siðferðislegan rjett. —
Vjer vorum sjerstök þjóð, með
sjerstakri þjóðmenningu og
þjóðareinkennum. — Lagalegur
rjettur er mikils virði, en sið-
ferðislegur rjettur er það ekki
síður, og þegar til lengdar læt-
ur mun svo reynast, að mest sje
undir honum komið. Þegar um
siðferðilegan rjett þjóðar er
spurt, er á tvent að líta, stöðu
hennar út á við og stöðu henn-
ar heima fyrir, hversu hún býr
að öðrum þjóðum og hversu
hún stjórnar sjálfri sjer.
★
FORFEÐUR vorir tóku ekki
land sitt frá öðrum. Þeir tóku
það mannfaust. Þeir þurftu
ekki að reisa bygð sína á gröfum
neinna fj'rri eigenda landsins.
Vjer niðjar þeirra eigum því
land vort með betra rjetti en
nokkur önnur þjóð á land sitt,
og þjóð vor er svo gæfusöm, að
eftir þúsund æviár stendur hún
ekki í óbættum sökum við
neina aðra þjóð. í hinum mikla
og hörmulega hildarleik, sem
nú er háður, höfum vjer kom-
ist hjá því, að fella á oss nokkra
I blóðskuld, en þess getum vjer
[ minst með þakklæti og stolti,
! að sjómenn vorir hafa á þessum
! árum bjargað fjölda mannslífa
[ frá báðum hernaðaraðilum, oft
. og einatt með því að leggja líf
j sitt í beran háska, og unnið
■ þar hetjuverk, sem jafnast* á
við þau, sem unnin eru á víg-
völlunum. Það er þátttaka vor
í heimsstyrjöldínni.
Vjer erum smáþjóð, og nú
á timum heyrast raddir um
það, að dagar smáþjóðanna sjeu
taldir. Menn segja, að þær
verði að endurskoða sjálfstæði
sitt, fórna nokkru af því, fórna
^ því á altari hinna svo nefndu
. stóru þjóða.Vjer smáþjóðafólk-
I ið skyldum varast að ljá þeim
! röddum eyra. Það þarf ekki að
[ segja oss það, að vjer höfum
ekki bolmagn á við stórþjóð-
irnar, ef til átaka kemur. Vjer
vitum það. Vjer vitum, að þær
geta framleitt margfalt meira
en vjer af eiturgasi og sprengi-
J efnum, vitum að þær geta smíð
j að miklu fleiri fallbyssur og
flugvjelar, brynreiðar og skrið-
dreka, kafbáta og orustuskip,
og þær geta sent fram til bar-
daga margfaldan liðstyrk á við
oss. Þeirra er valdið, vald hnef-
ans, vald ofbeldisins. Sá sem
minni máttar er, getur nevðst
til að lúta því valdi, en hann
á aldrei að viðurkenna rjett-
mæti þess. Vjer iiöfum orðið að
kenna aflsmunar, bæði fyrr og
síðar, en vjer höfum aldrei við-
urkent rjett þess ofbeldis. —
■ Land vort er hernumið sem
* stendur. Vjer skulum vona, að
! þau loforð, sem gefin voru, er
það ástand hófst, verði haldin.
Verði þau ekki efnd, er það
skylda vor, jafnt við sjálfa oss
sem við fortíð þjóðar vorrar og
framtíð, að Ijá því aldrei sam-
þykki vort, hvaða fríðindi, sem
í boði kunna að vera. Smáþjóð-
irnar eiga ekki nema eitt vopn
gegn ofbeldinu, rjettinn. Það
vopn eigum einnig vjer, og vjer
skulum vona, að oss bresti
aldrei siðferðisþrótt til að beita
því vopni í hverri nauðsyn.
★
VJER HÖFUM hingað til
ekki gert á hluta nokkurrar
annarar þjóðar, og það verð-
ur langt þangað til að heims-
friðinum stafar hætta frá oss.
Þess vegna ætti að vera óhætt,
að láta það viðgangast, að vjer
ráðum sjálfum oss og landi
voru. En erum vjer færir um
það, einir og án íhlutunar ann-
ara?
Það hafa löngum verið til
menn hjer á landi, sem hafa
efast um það. Þeir hafa nefnt
sjálfstæðisviðleitni landa sinna
sjálfstæðisbrölt og öðrum við-
líka óvirðingarnöfnum. Sann-
arlega hefir það heldur ekki
vantað, að vjer höfum gagn-
rýnt meðferð sjálfra vor á vor-
um eigin málum. Mjer kemúr
ekki til hugar að neita því, að
margt hafi farið miður hjá oss
en skyldi, nje því, að vjer höf-
um gert mörg mistök og glappa
7
D S -
skot. Mjer kemur heldur ekki
til hugar að neita því, að gagn
rýnin hafi oft haft við full rök
að styðjast, og oft verið bæði
gagnleg og nauðsynleg. — En
um þá sköðun er jeg ekki einn,
að gagnrýnin í umræðum vor-
um um þjóðmál hafi iðulega far
ið svo langt út fyrir takmörk
þess sem sæmilegt er, að þjóð-
inni stafi beinlínis háski af því
og að hún hafi borið þann ávöxt
að vekja vantrú og vantraust
margra manna á þjóð sinni og
leiðtogum hennar. En vjer skul
um lofa gagnrýninni að hvíla
sig í dag, vjer getum hvort sem
er ætlað henni nægan tíma
endranær. í dag skulum vjer
reyna að sýna sjálfum oss það
rjettlæti, að grenslast eftir því,
hvort vjer kunnum ekki að
hafa einhverjar málsbætur,
hvort vjer höfum ekki ein-
hverja afsökun á að minsta
kosti sumum glappaskotunum,
og hvort vjer hö’íum ekki eitt-
hvað það frám að bera, sem
jafnað gæti mistökin upp áð
einhverju leyti.
★
Þáð þarf ekki að vekja neina
furðu, þótt oss hafi mistekist
sitt af hverju í sjálfstjórn vorri.
Vjer höfum lýðræðisskipulag á
stjórnarháttum vorum. Nú um
stundir er það mikill siður, að
tala um oss íslendinga sem
sjerstaklega frábæra lýðræðis-
þjoð, elstu lýðræðisþjóðina,
þjóð sem sje lýðræðið sjerstak-
lega í blóðið borið og sje sam-
grónari því en flestar aðrar
þjóðiiv Þetta tal ber ekki vott
um annað en frábæra vanþekk
ingu á sögu þjóðarinnar. Sann-
leikurinn er sá, að frá 1662, er
einveldið hófst, og allar götur
til 1874 eða jafnvel til 1904,
höfðum vjer íslendingar ekk-
ert af lýðræði að segja. — Og
vjer getum farið lengra aftur
í tíminn, til 1262 eða lengra,
því þótt Alþingi hefði nokkurt
vald á þeim árum, þá var allt
annað en lýðræðisskipulag á
þinginu á þeim tímum. Þingræð
ið hjer á landi á ekki fertugs-
afmæli fyr.en á næsta ári. Vjer
erum því eðlilega viðvaningar
í þeirri list að stjórna oss sjálf-
ir, og það þarf enginn að furða
sig á því, þótt mistök og glappa
skot verði hjá viðvaningum, —
Slíkt mun líka koma fyrir hjá
þeim, sem eldri eru og reynd-
ari.
★
FÁAR þjóðir ættu betur að
geta dæmt um‘ það en vjer,
hvers virði það er að ráða sjálf-
ir málum sínum. Vjer höfum
reynsluna fyrir hvorutveggja,
vjer höfum ráðið oss sjálfir og
vjer höfum orðið að þola það,
að aðrir rjeðu yfir oss. Vjer rjeð
um sjálfir málum vorum á þjóð
veldistímanum, í 332 ár. Mest-
an þann tíma stóð stjórnarskip-
un sú, sem þjóðveldipu var sett
í fyrstu, án stórvægilegra breyt
inga og er óhætt að segja, að
slík festa á stjórnarskipun, hafi
verið sjaldgæf í öðrum lönd-
um á þeim tímum. Jafnvel eins
viðkvæmt mál og trúskifti
landsmanna var leyst, án þess
ÍYamhj á 8. síðu.