Morgunblaðið - 08.02.1944, Blaðsíða 5

Jriðjudagur 8. febrúar 1944
MORÖUNBLAÐIÐ
5
40 ÁRA AFMÆLIIIMIMLEIMDRAR STJÓRNAR
EINN MERKISDAGA í sögu
íslendinga er í dag. 1. febr.
1904 komu stjórnskipunarlög
nr. 16 frá 3. okt. 1903 til fram-
kvæmdar. Þá varð stjórn „sjer
málanna11 svo nefndu innlend,
svo sem kallað hefif verið. í
dag er því fjörutíu ára afmæli
þessarar innlendu stjórnar.
Segja má víst, að breyting
þessi hafi verið nokkurnveg-
in jafn þýðingarmikill mark-
steinn á leiðinni til fullveld-
isviðurkenningar 30. nóv. 1918
og sú viðurkenning með öðrum
ákvæðum sambandslaganna er
á leiðinni til algers skilnaðar
við Danmörku og stofnun lýð-
veldis á íslandi. Vjer hefðum
naumast fengið rjettarbót þá
1918, sem vjer fengum með
sambandslögunum, ef vjer
hefðum þá enn átt við lands-
höfðingjadæmið að búa og
danskan ráðherra í dönsku
landi hvar fjarri. Fyrir því er
vert að minnast þessa dags,
sjerstaklega nú, er fyrir dyr-
um stendur ákvörðun um full
an skilnað við Danmörku. En
hin mikla breyting, sem varð
1. febr. 1904, verður alls ekki
ekilin til nokkurrar hlítar,
nema athugað sje stórnarfar
lands vors á landshöfðingja-
tímabilinu. Mat á stjórnarfari
ráðherratímabilsins 1904—1918
verður að byggja á samanburði
þess við landshöfðingjatíma-
bilið.
Eftir nær aldarfjórðungs-
þjark við dönsku stjómina,
sem ekki hafði leitt til árang-
urs, setti konungur og ríkis-
þing Danmerkur 2. jan. 1871
hin svnefndu „stöðulög“, án
atbeina íslensks aðilja. Upp-
hafsákvæði laga þessara hljóð-
ar svo: „Island er óaðskiljan-
legur hluti Danaveldis með
sjerstökum landsrjettindum".
ísland var þar með hátíðlega
lýst hluti af Danaveldi, og hafa
fyrirsvarsmenn Danaveldis áuð
jtað ætlast til þess, að með
þessu væri sagt síðasta orðið
um rjettarstöðu íslands. í sam-
ræmi við þessa yfirlýsingu
hins danska löggjafarþings og
konungs var það, að konungur
Danmerkur skyldi að sjálf-
sögðu vera konungur íslands,
án þess að vilji íslendinga
skyldi þár nokkru um ráða,
að Island hefði ekki annað fyr
irsvar út á við en Danmörk, að
dönsk hermálastjórn skyldi
einnig binda ísland, svo að ís-
lands skyldi einnig vefjast í
styrjöld, ef Danir lentu í ó-
friði. Yfirhöfuð skyldi Dan-
mörk fara með öll mál, sem
Island snertu, nema þau væru
beinlínis lýst „sjermál“ þess
í stöðulögunum. Ríkisborgara-
rjettur og fáni var því t. d.
sammál. Hins vegar átti ísland
ekki að leggja fram neitt fje
til rækslu „sammálanna“ svo-
nefndu, meðan það tæki eng-
an þátt í loggjöf um þau, en
ákvörðun um það skyldi bæði
löggjafarvald ,,rikisins“ og hið
sjerstaka löggjafarvald íslands
taka.
Hin svonefndu „sjermál ís-
lands eru talin í stöðulögunum
þessi:
Hin borgaralegu lög (svo
sem um hjúskap, erfðir, lög-
r?eði, fjáreigpalpg), refsilög-
' Ræða er dr. Einar Arnórsson
dómsmálaráðherra flutti í út-
varpinu 1. febrúar s.
— Fyrri hluti —
gjöfin og dómgæslan, en þó ’ Kaupmannahöfn, skildi ekki ís
skyldi hæstirjettur Danmerkur lenska tungu, Alþingi rjeð
í Kaupmannahöfn framvegis engu um skipun hans eða
verða æðsti dómstóll í íslensk- lausn. Hann sat ekki á Al-
um málum, enda mátti ekki þingi og bar enga ábyrgð fyrir
gera breytingu þar á, án at- því. í Kaupmannahöfn var
beina ríkisþings Danmerkur; sjerstök stjórnardeild, er hafði
lögreglumálefni; kirkju- og afgreiðslu íslandsmála þeirra.
kenslumál, lækna- og heil- er dómsmálaráðherrann danski
brigðismál; sveita- og fátækra fór með. Starfsmenn þar voru
mál; fiskveiðar, verslun, sigl- sumir danskir og sumir íslensk
ingar og aðrir atvinnuvegir; ir. Deildarstjóri var lengi
skattamál, þjóðeignir og opin- .danskur maður, er Dybdahl
berir sjóðir og stofnanir. hjet, er ekki þótti íslandi sjer-
Með því að ríkisborgararjett lega velviljaður. íslandsmál
ur var sammál, þá vakti voru borin upp fyrir konungi
danska stjórnin vandlega yfir > danska ríkisráðinu bæði til
því, að það ekki yrði sett í eftirlits og til að sýna það í
íslensk sjerlög um atvinnu á verki að ísland væri hluti af
íslandi nokkurt' ákvæði, er Danaveldi.
skerti hið svonefnda „jafnrjetti | Æðsta vald innanlands var
þegnanna“. Þess vegna var falið landshöfðingja á ábyrgð
fyrirmælum um það, að kaup- ráðgjafans danska. Ef Alþingi
menn skyldu vera búsettir á þætti ástæða til að bera sig upp
íslandi, er hjer vildu Veka undan valdbeitingu landshöfð-
fastaverslun, synjað staðfest- ingja, þá skyldi konungur
ingar konungs. Slík ákvæði hverju sinni kveða á um það,
þóttu brjóta í bága við hags- hvort og hvernig ábyrgð yrði
muni hinna dönsku selstöðu- komið fram á hendur honum.
kaupmanna, er þá höfðu meg- En til slíks kom aldrei.
inið af allri íslenskri verslun í
höndum sínum. Og jafnvel þótt
kenslumál væru sjermál, þá
þótti það of mikill vottur sjálf-
stæðis, ef íslendingar settu upp
æðri mentastofnanir framar en
gert hafði verið með stofnun
presta- og læknaskóla.
Stiftamtmaður háfði hingað
til farið með æðsta fram-
kvæmdarvald innanlands fyrir
hönd hinna dönsku ráðuneyta,
er málum landsins höfðu sint.
En nú var skipt um nafn og
landshöfðingi kom í staðinn
1872.
Á 1000 ára afmæli íslands-
bygðar 1874 gaf konungur út
Landshöfðingjaembættið var
í rauninni mjög vandasamt.
Yfir landshöfðingja var ráð-
herra, danskur, sem hafði ís-
lenska ráðherraembættið í hjá
verkum, ókunnugur hugsun og
högum íslendinga. Hinum meg
in var Alþingi og íslendingar
með ýmsar kröfur og aðfinslur.
Það, sem öðrum kunni að
þykja rjett gert og vel, var ef
til vill fordæmt af hinum. —1
Magnús Stephensen sagði því
einu sinni, að sjer hafi fund- •
ist landshöfðinginn vera eins '
og „lús millit veggja nagla“,
og hitti víst með því sæmilega
naglann á höfuðið. Landshöfð-
5. jan. 1874 stjórnarskrá um ingjaembættinu gegndu þrír
i í
l ' r ■ !
hin sjerstaklegu málefni ís-
lands, svo sem kunnugt er. Var
þar með kveðið á um meðferð
þeirra mála, er lýst voru sjer-
stök málefni landsins í stöðu-
lögunum. Alþingi og konungur
skyldu fara með löggjafarvald
í þeim. Innlendir dómstólar
dæmdu mál, en hæstirjettur í
Danmörku var þó æðsti dórr:-
stóllinn. Var málarekstur þang
að langsóttur og kostnaðarsam
ur, enda varð aUðvitað að þýða
á danska tungu öll málsskjöl,
því að dómendur þar kunnu
venjulega ekki orð í íslensku.
Framkvæmdarvaldið var í
höndum konungs, en hann ljet
„ráðgjafann fyrir ísland“, eins
og það er orðað í stjórnar-
skránni, framkvæma það. —
Hefði nú mátt ætla, að sjerstak
ur ráðherra yrði skipaður til
meðferðar ,,sjermála“ Islands.
En svo var alls ekki, heldur
voru þau falin ' dómsmálaráð-
herra Danmerkur, eins og auka
geta við hin dönsku ráðherra-
störf har^g. Hann saf úti í
:■ í : i , '<' e: *; ; < , i ■
menn, Hilmar Finsen fyrst,
Bergur Thorberg í miðið og
Magnús Stephensen síðast.
Voru landshöfðingjarnir allir
ágætir menn og tókst víst
venjulega að synda milli skers
og báru. Allir voru þeir að
sjálfsögðu lögfræðingar og
þjálfaðir embættismenn að
sinnar tíðar hætti. Þeir voru
allir valinkunnir sæmdarmenn
og prúðmenni hin mestu.
Stjórnskipulagabreytingin,
sem staðfest var 3. okt 1903,
átti sjer langan aðdraganda.
íslendingar voru ákaflega
gramir yfir því, að stöðulögin
höfðu verið sett að þeim forn-
spurðum, og töldu beinlínis
hafa þar með verið rofin heit-
orð konungs frá 1848 á sjer,
um það að staða Islands í rík-
inu yrði ekki ákveðin fyrr en
íslendingar hefðu verið spurð
ir áiits þar um. Stöðulögunum
var því mótmælt á Alþingi
1871. Var þó málið síðan kyrrt
um skeið, en eftir 1880 hófst
annar þáttur átjómarbaráttu-
1 i
unnar við Dani. Sumarið 1885
var samþykt frumvarp til
breytinga á stjórnarskránni.
Var þar ætlast til, að skipaður
yrði landsstjóri á íslandi, er
færi með vald konungs yfir
sjermálunum, en við rikisein-
ingunni og sameiginlegu mál-
unum var ekki haggað. Þessi
stefna var nefnd „Benedikzk-
an“ eftir Benedikt sýslumanni
Sveinssyni, er gerðist forvígis-
maður hennar. Frumvarp þetta
fjekk ekki náð hjá stjórninni
í Kaupmannahöfn. Árið 1889
kom fram tillaga um aðra
skipun, „Miðlunin" svo nefnda,
er gerði ráð fyrir landsstjóra
hjer með ráðherrum sjer við
hlið, en jafnframt annari
stjórn við hlið konungs í
Kaupmannahöfn Hugmyndin
er úr enskri nýlendustjórn. En
ekki náði þessi tillaga fram-
gangi. Svo kom „Valtýskan“
syonefnda til sögunnar. Bar
hún nafn af dr. Valtý Guð-
mundssyni, sem hafði haft for
göngu um málið við dóms-
málaráðherra Dana i Kaup-
mannahöfn. Höfuðatriði „Val-
tískunnar* voru þau, eins og
málið varð loks í meðförunum,
að skipa skyldi sjerstakan ráð-
herra til meðferðar sjermála
íslands, er ekki mátti hafa
önnur ráðherraembætti á hndi.
Hann skyldi tala og rita ís-
lenska tungu, eiga sæti á Al-
þingi og bera fyrir því ábyrgð
á embættisrekstri sínum, en
búsettur skyldi hann vera í
Kaupmannahöfn. „Valtýskan
fjekk mikið fylgi, enda snjer-
ust til fylgis við hana ýmsir
áhrifamestu menn í stjómmál-
um landsins um þær mundir,
svo sem Bjöm Jónsson, þá rit-
stjóri ísafoldar, Skúli Thorodd
sen, síra Sigurður Stefánsson,
og Einar Hjörleifsson Kvaran
og Guðlaugur sýslumaður Guð
mundsson, auk dr. Valtýs Guð-
mundssonar, sem kalla má íöð
ur „Valtýskunnar“. Isafold var
höfuðblað Valtýinga og allá-
hrifamikið. Meðal andstæðinga
„Valtýskunnar“ má nefna
Hannes Hafstein, er gerðist
fofingi ,,Andvaltýinga“, er svo
voru stundum nefndir, Lárus
H. Bjarnason, Klemens Jóns-
son, Guðjón Guðlaugsson og
Hannes Þorsteinsson, er þá
stýrði Þjóðólfi, sem mun hafa
verið hjer um bil jafn útbreidd
ur og áhrifamikill sem ísafold.
Það skildi aðallega milli flokk
anna, er um málið höfðu mynd
ast, að „Valtýingar“, sem
nefndu sig um skeið Fram-
sóknarflokk, gerðu ekki kröfu
um búsetu ráðherrans hjer á
Islandi, með því að þeirri kröfu
væri ekld unnt að fá fram-
gengt, en hinir, sem nefndu sijg
„Heimastjórnarmenn“, gerðu
þessa kröfu, og.einnig, að sjer-
mál íslands yrðu ekki borin
upp fyrir . konungiíríkisráði.
Sumarið 1901 urðu Stjórnar
skipti í Danmörku.. Hægri
menn sem jafnan höfðu setið
þar að stjórn síðan ísland fekk
sjermál sín aðgreind, ljet af
völdum, en við tóku vinstri-
menn. Prófessor Deuntzer, er
lengi hafði verið kennari í lög
fræði við Kaupmannahafnar-
háskóla, varð forsætisráðherra,
en Alberti hæstarjettarmál-
flutningsmaður, er árið 1908
varð uppvís að stói’kostlegum
fjársvikum, varð dómsmálaráð
herra og þar með ráðherra í
sjermálum íslands. Fregnin
um stjómarskifti í Danmörku
barst hingað í ágústmán. 1901
en allt um það marðist frum-
varp þeirra Valtýinga í gegn.
Þá um haustið sendu „Heima-
stjórnarmenn“ Hannes Haf-
stein á fund konungs og hins
nýja Vinstrimannaráðuneytis,
en dr. Valtýr átti heima í Kaup
mannahöfn og gat því talað
þar máli síns flokks. Það mun
þó ekki hafa orðið kunnugt,
hvað danska stjórnin ætlaðist
fyrir um stjórnarskrármálið
fyrr en boðskapur konungs 10.
jan. 1902 varð hjer heyrinkunn
ur. Kvaðst konungur vel geta
fallist á frumvarp það, er Val-
týingar fengu samþykt á AI-
þingi 1901, en því var við bætt,
að einnig mundi verða fallist
á það, að ráðherra íslandsmála
yrði búsettur á íslandi og að
stjórnarráð Islands hefði aðset
ur í Reykjavík. Hingað til
hafði dönsku stjórninni þótt
það fráleit hugsun, að ráðherra
gæti verið búsettur annarsstað
ar en í námunda við konung.
I boðskapnum stóð ennfremur,
að konungur mundi láta leggja
fram frumvarp til breytinga á
stjórnarskránni fyrir Alþingi
sumarinð 1902. Báðir flokkarn
ir urðu samhuga um það, að
taka bæri boði stjórnarinnar
um búsetu ráðherrans á íslandi.
Frumvarp stjófnarinnar var
svo lagt fram á Alþingi 1902.
Var frumvarp þetta óbreytt að
efni til samþvkt á þingunum
1902 og 1902. Samkvæmt því
mátti ráðherra Islands ekki
hafa annað ráðherraembætti á
hendi, hann skyldi tala og rita
íslensku, hafa aðsetur í Reykja
vík, en fara svo oft sem nauð-
syn væri á, til Kaupmannahafn
ar til þess að bera upp fyrir
kopungi „í ríkisráðinu“ lög og
mikilsverðar stjórnarráðstafan
ir. I boðskap konungs 10. jan.
1902 var þess ekki getið, að
sjermál íslands skyldu borin
upp fyrir konungi„í ríkisráði“
Danmerkur. Þrátt fyrir þetta
ákv’æði, sem fól í sjer viður-
kenningu á uppburði sjermála
lapdsins í aldanskri stofnun og
á rjetti dönsku stjórnarinnar
til eftirlits með þessum málum,
samþyktu bæði þingin 1902 og
1903 einróma frumvarpið, að
undapteknum einum þing-
manni 1903. En í landinu hafði
myndast flokkur til andstöðu
við frumvarpið vegna ríkis-
ráðsákvæðisins. Nefndu þeir
sig „Landvarnarmenn“, og
voru þeirra kunnastir Jón
Jensson yfirdómari og Einar
skáld Benediktsson. Töldu þeir
þar með samþykta „innlimun“
landsins í hið dapska ríki. Hin
.ir töldu þetta form eitt, enda
Frámh.' á 8. síðu.
: • • * S V í í c '■■■■ í i i ■ ■ . . .