Morgunblaðið - 01.03.1944, Blaðsíða 7

- Miðvikudagur 1. mars 1944.
MORGUNBLAÐIÐ
* r •:
7
SUÐUR-AFRÍKU LEIÐTOGINN SMUTS
JAN CHRISTIAN SMUTS,
forsætisráðherra, Suður-
Afríku sambandsins og einn
mikilvægasti einstaklingur-
inn í hernaðarrekstri banda
manna, er sjötíu og þriggja
ára að aldri, snöggur í
hreyfingum, rauður í kinn-
um með hvítan hökutopp
og býr tíu mílur frá höfuð-
borg sinni, Pretoriu.
Hús Smuts er einkenni-
leg bygging, umlukt ósljett
um grasfleti, og er þar næst
um hver kytra full af fíla-
tönnum, smá fiskseiðum,
bókum, minningarspjöldum
og gömlum jámbrautar-
teinabútum. Keypti hann
það gamalt fyrir 1500 ster-
lingspund árið 1906 — það
hafði verið notað til þess að
hýsa breska liðsforinðja í
Búastyrjöldinni — og ljet
flytja það í stykkjum frá
borg, þar í grendinni.
Þessi aðferð Smuts við að
afla sjer húsnæðis er ein-
kennandi fyrir hann. — í
rauninni hefir aHur frami
hans verið í því fólginn að
tengja afgangs hluta saman
í starfhæfa heíld. Núver-
andi starf hans að koma í
veg fyrir sundurlimun
heimsins og þó einkum
breska heimsveldisins, er í
nánu samræmi við þær meg
inreglur, sem hann hefir
fylgt alla ævi sína.
Suður-Afríkumenn voru
tregir til að fara í stríðið.
ÞEGAR yfirstandandi
styrjöld braust út, var
Smuts ekki einu sinni for-
sætisráðherra Suður-Afr-
íku. Enda þótt svo væri, og
sannleikurinn væri sá, að
næstum helmingur kjós-
enda landsins vildi fylgja
hlutleysisstefnunni — ef
þeir þá ekki í raun og veru
óskuðu eftir sigri Þjóð-
verja — þá hepnaðist Smuts
á skömmum tíma að fá land
sitt til þess að gerast stríðs-
aðili. Þessi verknaður hans
hefir reynst happadrjúgur.
Fimtán af hundraði allra
hvítra karlmanna í Suður-
Afríku hafa gerst sjálfboða-
liðar, og innfæddu íbúarn-
ir, átta miljónir að tölu,
hafa einnig veitt undra-
verða aðstoð. Jafnvel hinir
500.000 harðskeyttu Búar,
sem telja báðar styrjald-
irnar sem tækifæri þeim af
himni send til þess að hefja
á ný sjálfstæðisbaráttu sína
gegn Bretum, hafa nú ver-
ið miklum mun hógværari
en í fyrri heimsstyrjöldinni.
Sumts fann upp nafnið
,,þjóðasamfjelagið“ (Comm
onwealth of Nations), sem
nú er hið opinbera heiti
breska heimsveldisins, í
frægri ræðu, er hann flutti
1917. Er hann enn þeirrar
skoðunar, að þjóðasamfje-
lag þetta sje heiminum far-
sælast, að undanskildu
raunverulegu starfandi
þjóðabandalagi.
í heimsókn sinni til Lon-
don síðastliðinn nóvember-
mánuð var hann viðstaddur
ráðstefnu alríkisfulltrúa og
ræddi um hemað við hinn
- Eftir Noel F. Busch -
Grein þessi fjailar um hinn þekta stjórnmála-
mann, Smuts hershöfðingja, sem bæði nú og oft áð-
ur hefir vakið athygli víðsvegar um heim fyrir
margskonar aírek og stjórnvisku. IVIá óefað telja
hann í hópi kunnustu leiðtoga bandamanna. Greinin
birtist fyrir nokkru i mánaðarritinu „Reader’s
I)igcst“.
gamla vin sinn Winston
Churchill.Einnig flutti hann
snjalla ræðu um góðar fyrir
ætlanir alríkisins, sat fundi
stríðsstjórnarinnar og
skýrði blaðamönnum frá
því, að hann áliti, að styrj-
öldin myndi til lykta leidd
á árinu 1944, en þó væri enn
eftir að heyja mannskæð-
ustu orusturnar. Auk þess
skoðaði hann bæði sprengju
flugvjelar og orustuflugvjel
ar og fylgdist með aðgerð-
um þeirra að næturlagi. —
Slíkar aðgerðir þrevta
Smuts ekki, heldur miða
miklu- fremur að því, að
halda honum í góðu skapi
og í leit að nýjum áhuga-
málum.
Smuts er af Búaættum.
SMUTS, sem er af Búa-
ætt, fæddist og var alinn
upp á hinum blómlega bú-
garði föður síns í Höfða-
þorpinu Malmesbury. Hann
var sjer þess svo lítt með-
vitandi, hvaða frama sagan
ætlaði honum, að það var
með hálfum huga, sem hann
fór í Victoríu háskólann í
Stellenbosch. Hann skrifaði
háskólaritaranum brjef, þar
sem hann 1 jet í ljós ótta um
það, að áhrifin frá háskól-
anum kynnu að spilla sjer.
Ótti hans reyndist með
öllu ástæðulaus, því að
hann komst þegar í tengsl
við bestu og varanlegustu
áhrifin, sem hann hafði orð-
ið fyrir á æfinni — Sybillu
Margrjetu Krige, sem síðar
varð kona hans. Bjó fjöls-
skylda hennar í húsi, sem
stóð hinum megin götunnar
andspænis veitingahúsinu,
þar sem hann borðaði. —
Vegna uppörfunar frá Sy-
billu, hepnaðist Sumts, að
sigrast á vantraustinu á
sjálfum sjer og verða stjarn
an í málfundafjelaginu. —
Þegar Cecil Rhodes, sem þá
var að vinna að heimsveld-
ishugmyndum sínum, á-
varpaði stúdentana, var
Smuts vallnn til þess að
flytja svarræðu óundirbúna.
Þegar Smuts hafði lokið
máli sínu, sagði Rhodes: —
„Þessi ljóshærði ungi mað-
ur mun komast langt í líf-
inu“.
Það reyndist rjett. Hann
vann námsverðlaun í Cam-
bridge og tók tveggja ára
I lögfræðinámskeið á einu
ári. Eftir að hann kom aftur
til Suður-Afríku, gerðist
hann stjórnmálalegur nem-
andi Rhodesar, sem hafði
■ valið sjer að höfuðtakmarki
SMUTS.
sameiningu Suður-Afríku,
sem þá náði yfir Höfðaný-
lenduna, Natal, Orange frí-
ríkið og lýðveldið Trans-
vaal. Transvaal var aðal-
virki Búanna, afkomenda
hinna upphaflegu hollensku
landnema í Suður-Afríku.
Nokkrum vikum eftir að
Smuts hafði flutt glæsilega
ræðu fyrir þeirri ætlun
Rhodesar að sameina Suður
Afríku á íriðsamlegan hátt,
vildi svo hörmulega til, að
Rhodes revndist bendlaður
við Jameson árásina, sem
var hneykslanleg tilraun til
þess þess að sameina land-
ið með illa undirbúinni
vopnaðri uppreisn. Smuts
sneri baki við Rhodesi
vegna þessa atburðar og
gerðist skjólstæðingur Paul
Krugers, hins harðskeytta
gamla forseta Transvaal
lýðveldisins.
Þáttur Smuts í Búa-
styrjöldinni.
ÞEGAR Búastyrjöldin
dró athygli heimsins að
Suður-Afríku, gat Smuts
sjer frægðar sem hermaður
9g hitti þá einnig í fyrsta
sinn æskumanninn Winston
Churchill, sem þá var ó-
breyttur blaðamaður.
Her Búa var skift í skæru
fvlki, en þaðan hefir Churc
hill fenpið nafnið á sveitir
þær, sem í þessari stvrjöld
er beitt til fvrstu árásá bæði
á láði og legi. Er nafnið
(commandos) með fram val
ið í áróðursskyni gagnvart
Suður-Afríku. Smuts var
falin forusta skærusveitar
og náði undraverðum ár-
angri í hernaði sínum. Ein-
asta hernaðaræfingin, sem
hann hafði áður féngið, var
í æfingarsveit stúdenta í
Stellenbosch, þar sem hann
var óbreyttur liðsmaður. —
Hin illa búna hersveit hans,
þrjú hundruð manns að
tölu, ferðaðist þúsundir
mílna um landið, gerði á-
rásir á breskar herdeildir til
þess að afla sjer skotfæra
eða óþrevttra hesta og
týndi upp nýliða á leið sinni.
í lok styrjaldarinnar voru
3000 manns í herdeild hans
og Smuts hafði þyngst um
þrjátíu pund, hafð i öðlast
brennandi áhuga á her-
stjórn og skapað sjer varan
lega stöðu sem þjóðhetja.
Hann fekk sæti i fyrstu
Transvaal ríkisstjórninni, er
mvnduð var af Búa hers-
höfðingjanum Louis Botha.
Gagnstætt skoðunum flestra
annara Búa, töldu bæði
Smuts og Botha, að friðar-
skilmálarnir hefðu verið
mjög rjettlátir. Eftir að sarn
bandið var stofnað árið 1910
stjórnuðu þessir tveir menn
Suður-Afríku um næsta
áratug, en eftir það tók
Smuts einn við forystunni.
Smuts hefir stutt Breta
með ráðum og dáð.
í FYRRI heimsstyrjöld-1
inni gat Smuts sjer fyrst
frægðar með því að aðstoða
Botha við að bæla niður and
breska uppreisn, sem hætt
var við að myndi sundra
Suður-Afríku. Hann stjórn
aði síðan af mikilli snilli
leiðangri gegn þýskum her,
er hafðist við í frumskógum
Austur-Afríku. Hafði hann
valdið töluverðum búsifj-
um, en erfiðlega gengið að
festa hendur í hári hans. —
Vakti þetta afrek hans mjög
hliðholla athygli í London,
og ákvað stjórnin þar að
ráðgast við hann, þvi að
hana skorti tilfinnanlega
leikna herfræðinga. Smuts
fór til Englands, tók siðar
við stjórn breska hersins í
Palestínu, átti sæti í stríðs-
stjórninni og aðstoðaði við
að skipuleggia það, sem síð-
ar varð konunglegi flugher-
inn.
Á friðarráðstefnunni lagði
Smuts fram bækling, þar
sem hann haafði lagt frum-
drögin að Þjóðabandalag-
inu. Bæklingur þessi komst
í hendur Wilsons forseta,
sem var að reyna að setja
fram sinar eigin hugmyndir
á svipaðan hátt. Wilson
fekk áætlun Smuts að láni.
Smuts sá, hversu hagkvæm
ara það var málinu til fram
dráttar, að Wilson legði hug
myndina fram heldur en
hann sjálfur, og hafði sig því
litt í frammi. Ásamt með
bandalagshugmynd sinni,
vildi Smuts fá veglynda frið
arsamninga, lika samning-
unum eftir Búastríðið, sém
höfðu reynst svo vel. En
hann varð fyrir sárum von-
brigðum með endalokin og
sneri aftur til Suður-Afr-
íku.
Stjórnmálin í Suður-Afr-
íku eru hverful, og eftir
kosningarnar 1924 tok and-
breski hershöfðinginn Hert
2ög vtð" Vðldunum af Smuts.
Þegar England sagði Þý.ska
landi stríð á hendur árið
1939, lagði Hertzog fram til
lög um það, að vernda ein-
ungis bresku flotahöfnina í
Simonstown, eins og skylt
var að gera samkvæmt
samningi. Smuts lagði fram
breytingartillögu þess efnis
að Suður-Afríka gerðist
striðsaðili. Breytingartillag
an var samþykt með örlitl-
um meiri hluta atkvæða. —
Eftir stjórnarskipunarvenj-
um bað landsstjórinn
Smuts að mynda stjórn. —
Gerði hann það og hóf þatt-
töku í styrjöldinni.
Smuís er laginn stjómandi.
ÁRIÐ 1914 hafði orðið að
brjóta andstöðu á bak aftur
með valdi. Smuts kom í veg
fvrir hugsanlega mótspyrnu
með því að skipa öllum borg
urum að selja rikisstjórn-
inni skotvopn, sem þeir
kvnnu að hafa í fórum sín-
mn, að viðlögðum þungum
sektum eða refsingu. Tókst
þannig að afla sjötíu þús-
und riffla handa Suður-
Afríku hemum, sem þá var
í rauninni enginn til.
Almenn herskráning
myndi hafa fylt herinn af
andbreskum mönnum, en
Smuts kom í hug góð að-
ferð til þess að útiloka þá.
Var hún þess efnis að biðja
alla sjálfboðaliðana að af-
sala sjer þeim sjerrettind-
um, sem stjórnarskráin
veitti þeim, að gegna ein-
ungis herþjónustu í Suður-
Afríku. Einungis þeir, sem
á þetta fjellust, voru teknir
í herinn. — Þar sem þeir
bresksinnuðu voru hlutfalls
lega eins einbeittir og and-
stæðingar þeirra, hafði
Smuts brátt á að skipa
furðulega fjölmennum her.
Sje miðað við hina hvítu í-
búa Suður-Afríku, er her-
inn þar hlutfallslega jafn-
stór 13.000.000 manna her í
Bandaríkjunum.
Smuts skiftir tíma sínum
milli stjórnarstarfa í Suður
Afríku, ferðalaga til Lon-
don til þess að ráðgast við
leiðtoga bresku stjórnar-
innar og tómstundaiðkana
sinna: grasafræði og líffæra
fræði. F^rir nokkrum mán-
uðum rakst ritari hans á
hann sitjandi á hækjum
sínum í horni skrifstofu
sinnar og vera að virða fyr-
ir sjer skorkvikindi. Hafði
hann uppgötvað sjerkenni
við dýrið, sem vöktu hjá
honum grun um það, að
hjer væri um að ræða ó-
venjuleva tegund. — Sendi
hann landbúnaðarráðunevt-
inu kvikindið til skilgrein-
ingar.
Eem grasafræðingur hef-
ir hann einkum tekið beiti-
gras til athugunar.
í samanburði við hallir
annarra heimskunnra
manna, er hús Smuts
„Doornkioof** fábrotið, en
Framh. á 8. síðu.