Morgunblaðið - 12.05.1944, Blaðsíða 7

Föstudagur 12. maí 1944.
MORGUNBLAÐIÐ
7.
SEÐLAÚTGÁFAN og innstæður
BANKANNA ERLENDIS
Eftirfarandi greín er er-
indi, sem Pjetur Ma;n-
ússon bankastjóri flutti
í utvarpinu 9. þ. m.
I hringrás heimsviðburða.
ÞAÐ ERU á morgun liðin
fjögur ár, síðan þeir atburðir
gerðust, er marka munu djúp
spor í alt þjóðlíf vor íslend-
inga um langa framtíð. Fram-
undir þá tíma höfðum vjer lií-
að í þeirri trú, að hnattstaða
lands vors gerði það að verk-
um, að vjer gætum verið óvirk-
ir áhorfendur að þvi, sem gerð-
ist úti í heiminum. En ný tækni
og ný viðhorf hafa dregið oss
inn í hringrás heimsviðburð-
anna og vjer höfum síðan orðið
að horfast í augu við ný úr-
lausnarefni á flestum sviðum
þjóðlífsins, hvort sem oss hef-
ir líkað betur eða ver.
Jeg mundi ekki treysta mjer
til að skera úr um það, hverjar
af þeim breytingum, er á þjóð-
arhögum vorum hafa orðið hin
síðustu árin, muni verða af-
drifaríkastar fyrir þjóðina. Um
það yrðu sjálfsagt mjög skiftar
skoðanir. Hitt er varla ofmælt,
að af öllum þeim nýju viðhorf-
um, sem skapast hafa, sje
meira rætt manna á meðal um
þær breytingar sem orðið hafa
á efnahagsstarfsemi lands-
manna og á sviði fjármálanna,
en nokkuð annað. Þær breyt-
ingar hafa verið næstum bylt-
ingakendar og ýms ný viðhorf
skapast á þessum sviðum, sem
almenningur hefir átt mjög
erfitt með að átta sig á.
Menn sjá t. d. að seðlaveltan
vex ár frá ári og er orðin tíu
sinnum hærri en hún var fyrir
stríð. — Af þessari staðreynd
draga sumir þá röngu ályktun
að með óhóflegri seðlaútgáfu
sje verið að gera íslensku krón-
una verðlausa og að best sje því
að losa sig við peningana með-
an eitthvað sje auðið að fá fyr-
ir þá. Menn sjá og að bank-
arnir safna meiri og meiri inn-
stæðum ár frá ári og draga af
því þá röngu ályktun að inn-
stæðuaukningin stafi af óhóf-
legri auðsöfnun bankanna og
ef til vill nokkurra auðkýfinga,
sem geymi fje sitt erlendis.
Það má hinsvegar Ijóst vera
að allur misskilningur í þessum
efnum getur haft mjög óheppi-
leg áhrif á heilbrigða efnahags-
starfsemi landsmanna og því
ástæða lil að reyna að skýra
fyrir alþjóð hin nýju viðhorf
fjármálanna. Sú skoðun leiddi
til þess að því var hrevft í
bankaráði Landsbankans á s. 1.
vetri, hvort eigi mundi rjett að
flutt væri eitt eða fleiri erindi
í útvarp um þessi efni og hef-
ir það nú ráðist svo, að mjer
hefir verið falið að ríða á vað-
ið. Skal þess þó þegar getið
að í erindi þessu mun jeg lítt
eða ekki tala um fjármálin al-
ment. Mun jeg að mestu leyti
binda mál mitt við þau tvö at-
riði, sem jeg þegar hefi drepið
á, sem sje seðlaútgáfuna og
hinar erlendu innstæður bank-
anna.
Aukin seðlaútgáfa.
JEG SKAL þá fj'rst víkja að
Eftir Pjetur Magnússon, bankastjóra
seðíaúígáfunni. í árslok 1939
var hún 13,5 milj. í árslok 1940
hafði hún næstum tvöfaldast og
var þá komin upp í 25,1 milj. (
1941 tvöfaldast hún aftur og
vel það og fer þá upp í 51 milj.
I árslok 1942 kemst hún upp
í 108 miljónir og hæst kemst
hún um síðustu áramót í rúm-
ar 145 milj. króna. Síðan hefir
hún aðeins lækkað aftur, komst
t. d. bæði i febrúar og mars nið-
ur í 126,5 milj. Því verður ekki
neitað að hjer er urn gífurlega
aukningu að ræða og í sjálfu
sjer eðlilegt að mönnum finn-
ist hún tortryggileg. En ef gera
á sjer grein fyrir, hvort eða að
hve miklu leyti aukningin sje
heilbrigð og eðlileg, verður
fyrst að gera sjer ljóst hver sje
hin eðlilega þörf fyrir seðla-
útgáfu. Eins og kunnugt er, eru
seðlarnir nú raunverulega hinn
eini gjaldmiðill hjer á landi.
Dýrir málmar eru algerlega
horfnir úr sögunni og gildi
tjekkanna i viðskiftalífinu er
hjer miklu minna en víðast
hvar annarstaðar. Seðlafúlgan,
sem i umferð er á hverjum
tíma, á því nokkurn veginn að
svara til þess veltufjár, sem
landsmönnum er nauðsynlegt
að hafa handa á milli, til þess
að standast hin daglegu út-
gjöld.
Nú mundi ef til vill einhver
vilja segja sem svo: Hafi hin
eðlilega veltufjárþörf 1939 ver
ið um 13 milj. ætti hún ekki
að hafa aukist nema í hlutfalli
við dýrtíðarvísitölu, eða hafa
tæplega þrefaldast og vera þá
nú um 40 miljónir. En þetta
væri heldur fljótfærnisleg á-
lýktun. Það er að vísu rjett. að
seðlaveltan vex í líkum hlut-
föllum og dýrtíðin.En samt sem
áður er dýrtíðaraukningin ekki
einu sinni aðalástæða hinnar
miklu aukningar seðlaútgáfunn
ar. Þar eru önnur enn þá stór^
virkari öfl að verki.Má þá fyrst-
á það minna, að fjögur síðustu
árin hefir að staðaldri dvalið
hjer á landi mikill fjöldi er-
lendra manna og hafa vafalaust
margir þeirra háft töluverð
fjárráð. Jeg skal leiða hjá mjer
allar getgátur um það, hvað
veltuíjár þjörfin hafi aukist
við þessa breytingu. Um það
verður ekkert vitað með vissu.
En vafalaust er það eigi lítil
fjárhæð.
Veltufjárþörf.
EN ÞAÐ,
murfár um
er án efa
almennings. -
SEM meslu
vellufjárþörfina,
bælt afkoma
- Flestar stjettir
þjóðfjelagsins hafa hin síðustu
ár haft mjög góða afkomu og
rífleg peningaráð, þveröfugt við
það, sem var árin næstu
fyrir ófriðinn. Þessi bætta af-
koma og bættur efnahagur al-
mennings hefir án efa hai't
meiri áhrif til hækkunar veltu-
fjárins en nokkuð annað. •—
Fjöldi manns, sem áður hafði
skotsilfur' af mjög skornum
skamti hefir nú að staðaldri
gnægð fjár. Þetta þrent, sem nú
hefir verið nefnt — verðbreyt-
ingin, fólksfjöldinn og hin
bætta afkoma — má alt telja
eðlilegar ástæður fyrir aukinni
seðlaveltu. En því miður er það
svo að við bætist ein ástæða
enn og geur enginn um það
sagt, hver áhrif hún hefir haft
á seðlaveltuna. Hún er í því
fólgin, að menn hafa í vörslum
sínum fje, langt fram yfir það
sem þeir þurfa til daglegra út-
gjalda. Skal hjer eigi gerð til-
raun til að leiða getum að því,
af hverjum rótum þessi ný-
breytni mun runnin, en hún er
óvjefengjanleg staðreynd. —
Sannast að segja hefir altof lít-
ið verið gert að því, að vara
fólk við þessum ósið og hafa þó
sannarlega þau atvik borið að
höndum, sem gefið hafa fylsta
tilefni til þess. Maður hafði t.
d. með súrum sveita dregið sam
an nokkura tugi þúsunda króna
er hann geymdi i trjeskáp í
íbúð sinni í timburhúsi. Húsið
brann, fólkið komst með naum j
indum út og maðurinn stóð
uppi sem öreigi. Og þetta er
ekki eins dæmi heldur hafa
gerst mörg atvik svipuð þessu.
Bankarnir borga að vísu lága
vexti nú, en fjeð ávaxtast þó
betur í bönkunum heldur en
í kommóðuskúffunum. — Og
jafnvel þótt menn fengju enga
vexti af fje sínu í peninga-
stofnunum væri sjálfsagt fyrir
þá að fela þeim geymslu fjár
síns. Þar á það að minsta kosti
að vera trygt gegn eldi og þjófn
aði. Sennilegt er að sumir hlíf-
ist við að leggja fje sitt í bank-
ana af því, að þeir haíi ekki
alveg hreina samvisku gagn-
vart skattayfirvöldunum. En
þessum mönnum má segja það
að bankarnir reka enga leyni-
þjónustu. fyrir skattayfirvöldin
og að hin síðarnefndu hafa
mjög lítið notað þann rjett, er
þau samkvæmt lögum hafa til
þess að fá hjá bönkunum vitn-
eskju um innstæður manna. —
Annars ættu þau ákvæði senni-
lega að hverfa úr lögum, því
að þau hafa lítið eða ekkert
gagn gert við skattheimtuna
en hinsvegar alið upp í mönn-
um þann ósið að leggjast á —
ekki guliið — heldur seðlana.
Tryggingin í erlcndum 'inn-
stæðum.
EN ÞÓTT auðið sje að leiða
rök að því, hverjar orsakir
liggi til grundvallar fyrir aukn
íngu seðlaveltunnar, þykir
mjer líklegt, að einhverjir
óttist, að alt beri að sama
bi'unni. — Svo mikil aukn-
ing seðlgútgáfunnar, sem
raun er á, hljóti að leiða til
verðfalls íslensku krónunnar og
geti cf framhald verður á, leitt
til algers hruns hennar. Menn
vitna í, hvernig íór um gjald-
eyri ýmsra landa, og það stórra
og voldugra landa, eftir heims-
styrjöldina 1914—1918. En þar
gæta menn þess ekki að or-
sakir til hruns gjaldeyris þess-
ara landa íá fyrst og fremst í
ínnstæSusr ©g vc-rsíunarjöfn-
uður.
JEG 'SKAL þá næst vikja a<3
hinum erlendu innstæðum, er
i safnast-hafa á síðustu árum og
því, að seðlabankarnir vorii ■ reyna skýra nokkuð, hvera-
látnir gefa út seðla án þess að *§ Þær eru tilkomnar. Eins og
nokkur eða nægjanteg trygg-
kunnugt er, höfðum vjer mörg
ing væri bak við þá. Stjórn-1 síðustu árin fyrir styrjöldina
irnar gripu fyrst til þessa ráðs du**’’ gjaldeyrisskort, sem
til þess að standast hernaðar- 101 vaxandi ár írá ári, þrátt
útgjöldin en með þessu skapað- ó'rir það þótt verslunarjöfnuð-
ist óeðlilegur kaupmáttur inn- ur væri-oss mörg áiin hagstæð-
anlands. Smám saman veiktist ur- Hir.ar svonefndu ..c':»kí«
svo trú manna á þessum ó- gí'eiðslur“ voru oss á þessujn
trygða gjaldeyri jafnt innan- aEum £VO óhagstæðar, að hag-
lands sem utan og þar með var stæður verslunarjöinuður gat
hrunið komið. — Svona hlýtur ekki bætt þær upp.Meðal hinna
jafnan að fara, ef ekki eru duldu greiðslna voru vexnr af
hæfilegar trjrggingar fyrir ekuldum þeim, er ríki, opin-
seðlaútgáfunni og megum við derar stofnanir og emstakling-
sjálfir muna, hvernig komið ar höfðu safnað erlendis, miög
var fyrir okkar eigin gjald-,slor Þáttur. Þegar á fyrsta ári
styrjaldarinnar (1940) VáTð
stórkostleg breyting í þessum
efnum. Má sem dæmi nefna, S.ð
í árslok 1939 skuldaði I.ands-
hankinn erlendis 10,5 milj. kr.
en átti þar inni aðeins 1,1 milj.
kr. En í árslok 1940 hafði skuld
in lækkað niður í 6,3 milj. kr.
en inneignin aftur á móti vax-
ið upp í 57,8 milj. krónur. — *
Þetta ár var vers-i un arjöfiiuöut
líka mjög hagstæður og einnig
næsta ár, 1942. Þessi tvö ár var
verðmæti úílutnings rúmlega ;
116 milj. kr. hærra en verci-
mæti innflutnings. Næstu ivö
árin breyttist þetta aí'tur <rg
verslunarjöfnuður verður nú 4-
hagstæður, sjersiaklega þó
1942. Samaniagt er verélunar-
jöfnuðurinn óhagsíæður þessi
2 árin um kr. 61,4 milj. kr. Sjeu
þessi 4 ár 1940—1943 því iekin
í einu lági, hefir útflutningur á
tímabilinu numið sem næst 55
milj. kr. meira en innflutning-
ur. En nú verður héldur hreyt-
ing á hinum duldu greiðslum,
Stafar það aðallega af komu
setuliðsins hingað. — Fyrst og
fremst hefir það að sjálfsögðu
keypt hjer í stórum stíl bæði
nauðsynlega og ónauðsynlega
hluti og mikill gjaldeyrír
áskotnast á þann veg. En auk
þess hefir það greitt offjár í
vinnulaun, í leigugjald o. fl o.
fl. Sjerstaklega gætir þessa ár-
in 1942 og 1943 og fer það því
svo að inneignir erlendis vaxa
stórkostlega á þessum árum,
eyri, síðustu árin fyrir styrj-
öldina.
En þá er að lita á, hverjar
tryggingar eru fyrir seðlaút-
gáfu Islands nú. Fram að heims
styrjöldinni 1914 var seðlaút-
gáfa flestra landa trygð með
gulli. A seðlana var þá raun-
verulega litið sem ávísun á
gull. Undantekningar voru þó
frá þessu. Að minsta kosfi eitt
ríki, sem þá var stórt og völd-
ugt trygði seðlaútgáfu sína með
erlendum innstæðum. Gullinn-
lausnin er nú horfin úr sögunni
og enda þótt gullið sje enn víða
notað að einhverju leyti sem
seðlatrygging er hitt þó orðið
aðalatriði að sá, sem seðlaút-
gáfurjeítinn hefir, ráði yfir svo
miklum erlendum innstæðuin,
að trygt sje að handhafi seðl-
anna geti fullnægt jafnt inn-
lendum sem erlendum skuld-
bindingum sínum. Hjá oss er
þetta nú þannig, að seðlaút-
gáfan er að mjög litlu leyti
t.rygð með gulli. Hinsvegar á
Landsbankinn nú innstæður í
Bretlandi og Bandaríkjum
Norður-Ameiúku, er nemur
margfaldri seðlaútgáfunni og
mun jeg síðar víkja að þeim
innstrcð.um. A’lar þessar inn-
stæður standa sem trygging
fj-rir seðlaútgáfu bankans. Svo
íramarlega sem menn því trúa
á fjárhagslegt sjálfstæði þess-
ara tveggja heimsvelda í fram-
tíðinni má það ljóst vera að
íslensk seðlaútgáfa — þótt há
sje — er nú mjög vel trygð og Þ^átt fyrir óhagstæðan versl
betur en hún nokkuru sinni áð-
ur heíir verið. Ef ekkert ófj'r-
irsjáanlegt kemur fyrir eru það
því sjálískaparvíti af versta
tagi, T'f hrun þarf að verða á
íslenskum gjaldeyri.
Sú ótrúlega ljettúð, sem marg
ir sýna í. meðferð fjármuna nú j tími hefir sparifje
á tímum, kemur þeim vitan-
lega fyrst og fremst sjálfum í
koll. Þeir láta ónotað það ein-
stæða tækiíæri, sem þeir nú
hafa haft, til þess að undir-
byggja efnalega framtið sína.
En hún kemur einnig þjóðfje-
laginu öllu í koll. Hún vinnur
á móti þvi, að heilbrigð efna-
hagsstarfsemi geti þrifist í land
inu. En ómótmælanlega er hún
eitt af skilyrðum þess að þjóð-
in geti lifað sjálfstæðu menn-
ingarlífi í landi sínu á komandi
irum.
únarjöfnuð. I árslok 1943 er
svo komið að nettó innstæður
landsins erlendis nema ca. 380
milj. kr. og eru þá frá dregnai'
allar erlendar skuldir sem vit-
að er urn. Svo og erlendar inn-
stæður hjer'lendis. En á sama
idsmarma,
sem í árslok 1940 var komið
Upp í rúmlega 150 milj kr.
vaxið upp í 325 milj. kr. í árs-
lok 1943 og öAnur innlán vax-
ið úr 44 milj. kr. i árslok 1340
upp í 2.36 milj. kr. j árslok 1943.
Brúttóinneign bankanna c . len.l
is nemur um síðustu áramírt
sem næst 446 milj. kr.
Ef spurt er um það, í hverjuy
þessi mikla aukning erlendra
innslæðna liggi, þá verðu þvi
ekki svarað nema á einn veg.
Þjóðin -hefir áflað meira en
Framhald á .8. síðu.