Morgunblaðið - 01.06.1944, Blaðsíða 7

Fimtudagur 1. jimí 1944
MORGÖNBLAÐIÐ
- HVAÐ ERU LOFTSTEINAR? -
VIÐ efnagreiningu hefir þaS
komið í ljós, að loftsteinarnir
eru ekki samsettir af neinum
þeim frumefnum, seni óþekt
eru hjer á jörðu. Aflur á móti
eru innbyrðls hlutföll milli
frumefnanna í loftsteinunum
alt önnur en menn eiga að
venjast. Hinar einstöku efna-
samsetningar í loftsteinunum
má annars flestar greina sundur
í jarðnesk málmsambönd, en
það er þó sjerstaklega athyglis-
vert í þessu sambandi, að marg
ar algengustu málmtegundir
hjer á jörðu, svo sem kvarts,
kali, hornblendi og glimmer
vantar algerlega í loftsteinana.
Einnig vantar algerlega í 'þá
valn og vatnsefnasambönd.Sem
sjerstakt fágæti má nefna það,
að menn hafa einstaka sinnum
fundið örsmáa demanta í loft-
steinunum. Einna mikilvægast
er það, að oft finnast í loft-
steinunum ýms asfalt- og kol-
efnasambönd, og sumir loft-
steinanna eru meira að segja að
miklu leyti úr slíkum efnum.
Af þessu er þó ekki auðið að
draga með nokkurri vissu þá
ályktun, að lifandi verur sje að
finna á öðrum hnöttum, því að
hugsanlegt er, að slík efnasam-
bönd geti skapast á ólífrænan
hátt. Það myndi auðvitað vera
mjög merkilegt, ef hægt væri
að finna í loftsteinunum dýra-
leifar frá öðrum hnöttum, þar
sem gæti að líta margar ein-
kennilegar dýrategimdir, sem
óþektar væru hjer á jörðu. Enn
sem komið er hefir mönnum þó
ekki tekist að finna neinar slík-
ar menjar.
Steinarnir skiftast aðallega
í tvo flokka.
LOFTSTEINARNIR skiftast
einkum í tvo höfuðflokka:
Stein- og jámloftsteina. Nokkr
ir loftsteinar eru þó nokkurs-
konar sambland þessara teg-
unda. Steinefnaloftsteinn hefir
næstum því sömu eðlisþyngd og
venjulegir steinar hjer á jörð-
inni, jafnframt því, að útlitið
er ekki verulega frábrugðið
heldur, fljótt á ,litið, og menn
veita þeim því alment litla at-
hygli, hafi þeir ekki blátt á-
fram sjeð steinana hrapa til
jarðar. Auk þess molna þeir
oft niður á fremur skömmum
tíma.
Við nánari athugun er þó
auðvelt að þekkja þá. Utan um
þá er svört og glitrandi bræðslu
skorpa, en að innan eru þeir
oftast ljósgráir, eins og áður
hefir verið á minst. Þar að auki
eru þeir myndaðir úr mörgum
smákúlum, og þekkja menn
ekki neina slíka samselningu
meðal jarðneskra steintegunda
Um upphaflega myndun þess-
arar samsetningar vita menn
ekkert.
Hin tegund loftsteinanna ei
að mestu úr hreinu járni, aul
5—20% nikkel og lítilfjörlegi
magni af öðrum efnum. Það ei
ekki nema örsjaldan, sem falli
þeirra hefir verið veitt athygli,
en þar sem þeir geta varðveist
um mjög langt skeið án þess
að molna, og þungi þeirra er
þar að auki áberandi meiri en
annara steina af sömu stærð,
munu þeir fyrr eða síðar finn-
ast, ef þeir liggja á aðgengileg-
Eftir O. B
Síðari grein
Böggild
íundust á nesi þar skamt fyrir
innan. Eftir mikið erfiði tókst
honum að koma öllum hellun-
um um borð í skip sitt. Voru
þær síðan fluttar lil Ameríku
og seltar þar í safnið í New
York. Stærsti steinninn, sem er
næststærstur allra þektra loft-
steina, er 35 smálestir, en hinir
um það bil þrjár og ein smálest.
Peary var mjög ánægður, því
að hann áleit sig hafa náð öll-
um steinunum, en til allrar
hamingju var svo ekki, því að
síðar hepnaðist Knud Rasmus-
sen að finna enn einn stein, sem
hann gaf danska steinasafninu.
Lá hann á nesi skamt frú stáð
þeim, er hinir höfðu fundist á,
og var mjög sjaldan hægt að
komast að staðnum sjávarmeg-
in. Tókst að fá yfirvöldin til
þess að leggja fram næglegt fje
til þess að auðið væri að koma
steinurn þangað, er hægt væri
að koma honum á skipsfjöl. Var
steinninn síðan fluttur til Kaup
mannahafnar árið 1925 og sett-
ur í steinasafnið þar.
Steinninn er ekki ósvipaður
pýramida í lögun. Á yfirborði
hans eru hinar venjulegu holur
í bræðsluskorpuna, en þær eru
þó hvorki djúpar nje reglu-
myndaðar. Þungi steinsins er
um 3,4 smálestir, og reyndist
það allmiklu minna en áætlað
var af þeim, er sáu steininn á -
staðnum, þar sem hann fanst.
Það er auðvitað mjög erfitt að
áætla rúmmál og þá einnig
þunga hluta, sem eru svo óreglu
legir í lögun, enda má geta þess,
að Peary áætlaði, að stærsti
steinninn, sem hann fapn, væri
eilt hundrað smálestir á þyngd.
Öðrum steinum hefir verið
ruglað saman við loft-
steinana.
ÚR ÞVÍ að við erum að ræða
um loftsteina, er rjett að minn
ast á stóru járnsteinana frá
Uifak á Disko í Grænlandi. Er
þeim venjulega ruglað saman
við loftsteinana, sem þeir þó
eru að engu leyti skyldir, því
að þeir eru af jarðneskum upp-
runa. Einnig í þessum hluta
Grænlands höfðu menn fyrr á
tímum uppgötvað það, að ibú-
arnir áttu ýms verkfæri úr
járni, en Nordenskjöld var
fyrsti maðurinn, sem hepnaðist
að finna sjálfa járnsteinana ár-
ið 1870, og flutti hann þá til
Evrópu árið eftir. Stærsti steinn
inn, sem er um það bil 25 smá-
lestir, var fluttur til Stokk-
hólms, næststærsti steinninn.
um-6% sniálest að þyngd, var
fluttur til Kaupmannahafnar»og
þriðji stærsti steinninn, 4 smá-
lestir, var flutlur til Helsing-
fors. Þar sem menn um þetta
leyti vissu ekki, að hreint járn
gæti myndast hjer á jörðinni,
áleit Nordenskjöld sjálfur, að
sleinarnir væru loftsteinar,
enda þótt hann yrði þess var að
stuðlabergið, sem Disko og nær
liggjandi hjeruð eru að mestu
mynduð úr, var töluvert járn-
blandað. Til þess að geta út-
skýrt þetta fyrirbrigði, greip
hann til þeirrar furðulegu skýr
ingar, að járnið myndi hafa fall
ið til jarðar sem loftsteinn með
an stuðlabergið enn var óstork
ið. Daninn K. J. V. Steenstrujj
sýndi aftur á móti fram á þa<5,
að járninu var þannig blandað
í stuðlabergið, að tilgáta Nord-
enskjölds var óhugsandi. Setti
Nordenskjöld þá fram þá fjar-
síæðukendu hugmynd, að ekki
aðeins járnið, héldur alt síuðla-
bergið myndi vera frá liimni
komið og hefði smám saman
fallið til jarðar sem loftsteinar.
Aílir fróðir menn um þessa
hluti viðurkenna nú, að titgáta
Steenstrups sje rjett, og síðar
hefir reynöar fundist svipað
járn annarsstaðar, enda þótt
Slíkir fúndir sjeu þó-enn mjög
fátíðir — allmiklu sjaldgæfari
en járnloftsteinamir. Menn
verða að gæta þess, að hjer er
átt við hreint járn, en ekki járn
í ýmsum efnasamböndum, sem
er mjög algengur hlutur.
Við nánari rannsóknir hefir
það komið í ljós, að járnstein-
arnir frá Disko eru að verulegu
leyti frábrugðnir loftsteinsjáin
inu: Yfirborðið er ekki holótt,
og sjeu steinarnir fægðir, koma
að vísu íram myndir, en þær
líkjast alls ekki myndum þeim,
er fram koma á loftsteinunum.
í járnsteinum þessum er einnig
mun minna nikkel en í laft-
j ár nsteinunum.
Síðan menn hafa sanníærst
um það, að Ðisko-járnið &je af
jarðneskum uppruna, hafa kom
ið fram ýmsar kenningar uia
mjmdun þess. Sumir hyggja, að
það muni hafa mvndast úr járn
samböndum þeim, sem finna
má í stórum stíl í stuðlaberg-
inu, og ef til vill hafi það losn-
að úr sambandi við stuðlaberg-
ið við núning þess við kolalag,
sem fundist hefir þarna í sama
hjeraðinu. Myndi það þá ver-a
nokkuð svipað efnagreiningu
þeirri, sem notuð er við járn-
vinslu. Aðrir álíta, að jái n
þetta muni vera komið neðan
úr iðrum jarðar, sem að öllum
líkindum eru mjög járnauðug.
Jarðarkjarninn hlýtur líka að
vera mjög þungur í sjer, því að
eðlisþyngd jarðarinnar er yfir
5%, enda þótt eðlisþyngd jarð-
skorpunnar sje innan vict 3.
Ef jörðin sundrast.
EF ÞESSI kenning væri rjett
— að járnsteinar þessir væru
nokkurskonar sýnishorn aí sam
setningu j arðarkj arnans •—sem
þó eru tæplega miklar líkur
til, þá væii ef til vill um nokk-
urn sliyldleika að ræða milii
hinna tveggja jámsteina. Ef IjI
vill eru loftsteinarnir brot úr
hnöltum, sem af einhverjum
ástæðum hafa sundrast. E£ svo
færi, að jörðin ætti eftir
að sundrast í smá-
stykki, má vel hugsa sjer, áð
úr kjama hennar kynnu að
koma steinar, sem líktust lofí-
járnsteinunum, en úr yfirborði
hennar kæmu aftur á móti stein
ar sörtiu tegundar og steinefna-
loftsteinarnir. Meðal loftstein-
anna hefir ekki fundist nein Hk
ing við ystu grágrýtisskorpu
jarðarinnar, en mer.n verða líka
að hafa það í huga, að sú skorpa
er ekki nema mjög smávægi-
legur hluti af jörðinni, og þar
af leiðandi myndu loftsteinar
þeirrar tegundar verða mjög
fáir frá henni.
Morgunblaðið birtir hjer síðari grein O. B. Böggild um
loftsteinana, eðli þeirra og myndun. Fjallar þessi grein
einkum um efnasaniseíninguna í þeim og að nokkru leyti
hugmyndir manna um það, hvernig þeir geti verið til
orðnir. Þá er getið um steina, sem mönnum hættir til að
rugla saman við loftsteinana.
um stað. Fyrr á öldum hefir
vafalaust mikill fjöldi þeirra
verið eyðilagður þannig, að
þeir hafa verið notaðir í ýms
frumstæð áhöld. Ef slíkur
steinn er fægður, má með sýru-
ætingu framkalla á þeim mjög
einkennilegar og reglulegar
myndir, og er á þann hátt hægt
með fullkominni vissu að
þekkja loftjárnsteinana frá
venjulegum járnsteinum.
! Járnsteinarnir miklu
í Grænlandi.
AF járnsteinunum ber fyrst
og fremst að nefna hina miklu
járnsteina, sem fundist hafa í
nánd við Kap York á Norður-
Grænlandi, ekki eingöngu af
því að þeir vegna staðarins hafa
mikið gildi fyrir okkur (Dani),
heldur einnig vegna hins, að
hjer er um óvenjumikið loft-
steinamagn að ræða. Fyrstu
sögurnar, sem við höfum af
þeim, eru þær, að heimskauta-
farinn J. Ross rakst í ferð sinni
árið 1818 á Eskimóa, sem áttu
hnífa og önnur áhöld úr járni.
Er þeir voru spurðir um það,
hvar þeir hefSu fengið þetta
efni, skýrðu þeir svo frá, að
þeir væru úr tveimur eða fleiri
steinum, sem þeir hefðu fundið
þar í grendinni. Ross hafði þó
ekki tækifæri til þess að rann-
saka þennan stað, og sama máli
gegndi um nokkra síðari rann-
sóknarleiðangra, sem sendir
voru út af örkinni til þess að
leita að járni þessu. Peary, sem
bæði var framúrskarandi at-
orkusamur og hafði einnig vfir
ýmsum betri tækjum að ráða,
var sá fyrsti, er hafði heppnina
með sjer.
Fann hann þrjár hellur, og
1 var ein þeirra, sem Eskimóarn-
ir kölluðu „Ahnighito** (tjald-
ið), á ey nokkurri, en hinar
tvær, ,,konan“ og ,,hundurinn“
Áróðri skotið
jÓfriðaraðilar beita ýmsum ólíklegustu aðferðum, til þess að
koma áróðri sínum á framfæri, ekki síst meðal andstæðinganna.
Þannig skjóta bandamcnn stórum hylkjum, fylltum flugritum,
yfir stöðvar Þjóðverja á Italíu og sjást nokkur slík skothylki
hjer á myndinni að ofan. Allir kannast einnig við hátalara, sem
bæði Rússar og .Þjóðverjar hafa notað, en árangur hefir varla
orðið mikill af starfsemi sem þessari.