Morgunblaðið - 27.06.1944, Blaðsíða 7

I’riöjuclagur 27. júiií 1944
MORGUNBL/ MÐ
T
HVAÐ GERÐIST
í TEHERAN?
ÞANN fyrsta desember sett-
ust leiðtogarnir þrír aftur við
kringlótta borðið (við kringlótt
borð sátu þeir til þess að ekki
þyrfti aÖ verða neinn ágrein-
ingur um það, hver ætti að
sitja í forsæti og er venja að
nota slík borð, þegar jafntignir
aðilar ræðast við — ath. þýð.)
til þess að ræða um skipan mál-
anna í framtíðinni, því að kvöld
ið áður höfðu þeir lokið hern-
aðarumræðum sínum. Fundar-
borðinu var komið fyrir í miðju
aðalsalsins í rússneska sendi-
ráðinu. Það var þá, sem Stalín
eitt sinn stóð á fætur til þess
að taka í hendina á Roosevelt
fyrir tillögu, sem hann setti
fram varðandi ákveðið atriði,
eftir því sem blaðamenn hafa
skýrt frá.
Margt bar á góma þenna dag,
sem ekki voru neinar ákveðn-
ar ákvarðanir teknar um. Við
hlið þjóðaleiðtoganna þriggja
voru stjórnmálalegir ráðunaut-
ar — utanríkisráðherrarnir
Molotov og Anthony Eden með
Churchill og Stalín, en Harry
Hopkins með Roosevelt. For-
sætisráðherrar Stóra-Bretlands
og Rússlands voru í einkennis-
búningum, enda voru þeir báðir
gamlir stríðsmenn. Roosevelt
var í borgaralegum klæðnaði.
Engum tíma var eytt til ónýt
is, enda hófst ráðstefnan þegar
eftir árdegisverð og stóð til
klukkan hálf ellefu um kvöld-
ið, að miðdegisverðartímanum
einum undanskildum.
Sagt hefir verið, að margar
ákvarðanir hafi verið teknar
þann dag, þar á meðal hafi ver
ið ákveðið að skifta Þýskalandi
í rússneskt og ensk-amerískt
hagsmunasvæði eftir stríð. Mjer
hefir aftur á móti verið tjáð á
æðstu stöðum í Bandaríkjun-
um, að ekkert samkomulag hafi
verið gert um örlög Þýska-
lands — og reyndar ekki neitt
meiri háttar vandamál eftir-
stríðstímanna. Á engan hátt var
forðast að minnast á ákveðin
mál, en endanlegar ákvarðanir
um þau voru þó ekki teknar
í hinum óþvinguðu umræðum,
ef til vill þó að því undanskildu,
að ákveðið Var að stuðla að
myndun varanlegs bandalags
þjóðanna. Um þessa ákvörðun
var Stalín marskálkur eins
-hjartanlega sammála og hinir.
Það má gjarnan leggja á-
herslu á það hjer, að sú stund
kann að vera skemmra undan
landi en menn alment ætla, að
hinum lauslegu stríðstímasam-
tökum hinna sameinuðu þjóða
verði breytt í allsherjarheims-
bandalag frjálsra þjóða. Málin
stóðu þannig í aprílmánuði síð-
astliðnum, að forseti Bandaríkj
anna vænti þess, að fyrstu á-
hrifaríku skrefin í' þessa átt
yrðu stigin á þessu sumri —
ef til vill í júlímánuði. Það er
einnig eftirtektarvert, að em-
bættismenn þeir og sjerfræð-
ingar, sem í utanrikisráðuneyti
Bandaríkjanna vinna að ráða-
gerðunum um heimsbandalag
þjóðanna, hafa alment álitið, að
í júlímánuði muni hernaðar-
þróunin verða komin á það stig,
að hægt sje að hefja fram-
kvæmd jafn stórkostlegra fyr-
irætlana (grein þessi er rituð
áður en innrás bandamanna í
Vestur-Evrópu hófst -
Eftir Forrest Davis
Ráðstefnuna í Teheran má tvímælalaust telja merk-
asta stjórnmálaviðburð ársins 1943. Þar hittust í fyrsta
sinn allir þrír fremstu leiðtogar stórveldanna þriggja —
þeir Roosevelt, Churchill og Stalín. Mörgum getum hefir
verið að því leitt, hvað hafi í rauninni gerst á þessari
ráðstefnu og ýmsar flugufregnir komust á kreik. Nú er
það komið á daginn, að innrásin í Vestur-Evrópu var
endanlega ákveðin á þessari ráðstefnu. Ameríski blaða-
maðurinn Forrest Davis hefir ritað í blað sitt, Saturday
Evening Post ítarlega grein, þar sem hann rekur sam-
0
ræður hinna ,,þriggja stóru“ á Teheranráðstefnunni og
telur hann sig hafa upplýsingar sínar eftir mjög áreið-
anlegum heimildum. Er ekki óljJtdegC að mörgum hjer
á Islandi leiki nokkur hugur á að vita, hvað þarna gerð-
ist, ekki síst þar sem blaðamaðurinn telur, að ísland hafi
borið þar á góma. Morgunblaðið birtir hjer því tvo kafla
úr grein Davis, og f jalla þargreindar umræður um eftir-
stríðsskipulagið.
Fyrri
Innrásin var nauðsynlegur
undanfari frekari
ákvarðana.
SJE ÞETTA skýrt frá sjón-
arhóli leikmanna, gefur það til
kynna, að gengið hafi verið út
frá því, að aorar vígstöðvar
hefðu verið myndaðar í júlí-
mánuði. í öðru lagi bendir það
til þess, að Rposevelt hafi að
minsta kosti fremur kosið að
bíða með ákvarðanir um heims
skipulagið, þar til betra jafn-
vægi væri komið á hernaðar-
aðstöðuna í Evrópu. Það má því
álykta sem svo, að þá fyrst
væri kominn tími til að taka
ákvarðanir um frumdrætti frið
arskipulagsins og endurreisn-
arskipulagsins, er Þýskaland
væri sótt með engu minni krafti
úr vestri en austri. Þess má því
vænta, að fyrsta skrefið —
sennilega allsherjarráðstefna
hinna sameinuðu þjóða um
frumdrætti heimsskipulagsins
— verði stigið í kjölfar innrás-
ar bandamanna í Evrópu, en
verði ekki undanfari hennar.
Eftirstríðsskipulagningará-
kvarðanir Bandaríkjastjórnar
— sem oft hafa verið taldar
æði silalegar — hafa tíðum beð-
ið eftir ákveðinni þróun hern-
aðarins. Þéssi stefna kom einnig
fram í Teheran þar sem Roose-
velt, forseti, lagði ákveðið gegn
þvi, að endanlegar ákvarðanir
yrðu teknar um framtíð Þýska-
lands, því að hann taldi slíkar
ákvarðanir ekki tímabærar.
Hann áleit. að margt gæti
breyst í Þýskalandi, áður en
herir vestrænu þjóðanna stæðu
við landamæri þess. Gerum til
dæmis ráð fyrir því, að þýska
þjóðin kynni að hefja uppreisn
og steypa nasismanum úr valda
sessi. Slíkar aðgerðir myndu
gera bandamenn fúsari til þess
að sýna Þjóðverjum mildi og
auðvelda mjög endurskipulagn-
ingarstarfið r Þýskalandi.Roose
velt sjer ekki neina hættu fel-
ast í því, þótt frestað sje að
taka ákvarðanir um stefnuna
gagnvart Þýskalandi, þar til
hernaðarlega er farið að
þrengja enn meir að Þjóðverj-
um.
Hann takrrtarkar heldur ekki
þessa biðstefnu sína eingöngu
við Þýskaland. Löngunin til
þess að taka ákvarðanir í sam-
grein
ræmi við rás viðburðanna en
ekki í andstöðu vio hana. (A
frumorsökin að tregðu forset-
ans á að fela de Gaulle alger-
lega í hendur framtíð Frakk-
lands. Sama máli gegnir um
Ítalíu. Hann telur meira um
vert að laga sig eftir aðstæð-
unum en hengja sig í einstreng
ingslegar kennisetningar. End-
urskipulagning hinna frelsuðu
Evrópuþjóða verður áreiðan-
lega fjölþætt og mismunandi
eftir löndum og legu þeirra.
Roosevelt kærir sig því á engan
hátt um að setja á pappír á-
kvarðanir, sem aðstæðurnar
kunna síðar að gera að engu.
Samkomulagið
á ráðstefnunni.
EFTIR ráðstefnuna skýrði
Roosevelt blaðamönnum svo
frá, að viðræður þeirra Stalíns
hefðu gengið vel, því að báðir
væru þeir „raunsæismenn“.
Þeir höfðu sýnt sig eiga þan'n
eiginleika, að miða stefnu sína
við hernaðaraðstöðuna. Tregða
forsetans á að taka ákveðna af-
stöðu hefir verið borin saman
við einbeittni Stalins, sem
studdist við sigra rauða hersins,
síðan orustan um Stalingrad
var háð. Roosevelt lagði stefnu
sína með jafnmiklu raunsæi eft
ir hinni smástígu þróun hernað
araðgerða bandamanna í Evr-
ópu.
Auðvitað eru einnig aðrar
ástæður til mismunarins á
stefnu þessara tveggja þjóða-
leiðtoga. Rússarnir hafa barist
fyrir því, sem þeir telja hags-
rrvuni Sovjetríkjanna, og leggja
því beint eða óbeint fram kröf-
ur varðandi þau landsvæði i
Evrópu, sem þeir telja sín hags
munasvæði. Forseti Bandaríkj-
anna heíir aftur á móti einskorð
að sig við hina „miklu hugsjón“
sína, að fá Sovjetríkin inn í
samfjelag þjóðanna til þess síð-
ar að gela sett alheimslög um
skipan vandamálanna eftir
stríð. I grundvallaratriðum eru
stefnumiðin frábrugðin. Roose-
velt hefir vonað að takast mætti
'að efna til friðsamlegrar sam-
vinnu, sem geri alveg óþarfa
alla hagsmunasvæða skiftingu.
Af þessum sökum var það
eins rnikið — ef ekki meir — i
þágu Roosevelts og hinna þjóða
leiðloganna, að engar endan-
legar ávarðanir voru
teknar um eftirstríðsskipulagið
við kringlótta borðið í Teher-
an. Enginn hinna ..þriggja
stóru“ hefir sennilega verið und
ir það búinn að geta lagt fram
ákveðna stefnu varðandi öll
atriði, en Roosevelt hefir þó
hinum fremur þurft að fá frest.
Eftir hans skoðun var höfuð-
gildi ráðstefnunnar það, að leið
togar stærstu lýðræðisþjóðanna
komu þarna saman til við-
ræðna, og hann taldi það atriði
eitt meira virði fyrir framtíð-
arsamstarf þeirra en sjerstakar
samþyktir. (Roosevtlt forseti,
var frumkvöðull ráðstefnunnar
í Teheran, og sendi hann einka-
erindreka sinn, Davies, með
persónulegt brjef til Stalíns.
Lagði hann þar til, að þeir
kæmu einhversstaðar saman til
skrafs og ráðagerða en. eins og
menn muna, fjekst Stalín ekki
til þess að taka þátt í ráostefn-
unni í Casablanca. Aths. þýð.)
Forsetinn hafði ennfremur
vissar persónulegar ástæður til
þess að vilja ekki um of taka
endanlegar ákvarðanir. Þingið
takmarkaði vald hans í utan-
ríkismálunum, og þar að auki
var hann sá eini' þeirra, sem
stóð andspænis almennum kosn
ingum, sem kynnu að fela öðr-
um í hendur „vandamál íram-
tíðarinnar“, eins og komist var
að orði í Teheranyfirlýsingunni.
Þar sem Stalín var leiðtogi ein-
ræðisstjórnar hafði hann mun
betri aðstöðu til þess að skul'd-
binda ríki sitt. Churchill gat
einnig skuldbundið Breta, sem
eru komnir miklu nær því
marki en vjer, að fylgja sam-
ræmdri utanríkismálastefnu,
þannig, að síðari ákvarðanir eru
ekki látnar um of brjóta í bága
við fyrri stefnu. Það var aðeins
Roosevelt, sem ekki gat mót-
að stefnu stjórnar sinnar nema
um eins árs slceið.
Margt bar á góma —
en fáit var ákveðiS.
NiÐURSTAÐAN varð því sú,
að þessar tíu klukkustunda við-
ræður í Teheran leiddu ekki af
sjer neinar mikilvægar ákvarð-
anir. Um Þýskaland var t. d.
rætt frá mörgum sjónarmiðum.
Asamt fjölmörgum öðrum 'atr-
iðum var um það rætt, hvort
sundurliða ætti Þýskaland eða
ekki, hvernig væri á virkan
hátt auðið að afvopna mikið
iðnaðarland og hvernig ætti að
tryggja það, að nasistakenning-
arnar vöknuðu ekki aftur til
lífsins. Fyrir sjónum Rooseveíts,
forseta, var kringlótta bc^yðiö
nokkurskonar sýningarstaður,
þar sem margvísleg áform lágu.
Forsetinn kynni að taka eina
áætlunina upp og segja við
hina: „Þessu geðjast mjer val
að“. Forsætisráðherrann kynni
að ýta þessari til hliðar, en taka
aðra, sem væri betur í sam-
ræmi við hans viðhorf. Mar-
-skálkurinn kynni aftur á móíi
að hafna þessum áætlunum báð
um, en taka upp þá þriðju.
Djarfmannlega selti síðan hver
um sig fram sína skoðun, forð-
aðist að segja úrslitaorðið, o«
þannig fengju þeir dýrmætt inn
Lsýn í hvers annars hug.
Vjer skulum til dæinis at-
huga meðferð ráðstefnunnar á
fyrirspurn Roosevelts umr frelsi
Eystrasaltsríkjanna. Hann á-
varpaði Stalín og kvaðst gera
ráð fyrir því, að Rússum væri
mikið kappsmál að halda opn-
um aðgangi að hafinu vegna
viðskifta sinna og siglinga. Stal
ín kvað svo vera, en sagðist
ekki vera neitt kvíðinn um leið-
ina til Atlantshafsins gegnum
Skagerak og Kattegat, því að
hann væri sannfærður um það,
að Svíar, Norðmenn og Danir
myndu framvegis sem hingað
til vilja Eystrasaltið frjáíst til
umferðar skipum allra þjóða.
Út úr þessum orðum las forset-
inn þá yfirlýsingu, að Rússar
hefðu enga löngun til þess að
ganga á rjett þessara þjóða.
Kielarskurðurinn.
ALLIR fjellust leiðtogarnir á
það, að erfiðara væri með syðri
leiðina gegnum Kielarskurðinn
til Norðursjávarins. Kielar-
skurðurinn háfði aldrei verið
annað en þýsk skipaleið og háð-
ur þýskri stjórnmálastefnu. Það
vill svo til, að Roosevelt, forseti,
gjörþekkir frá barnæsku Eystra
saltsströndina þýsku. Þegar
hann var við nám í Þýskalandi,
hafði hann eytt leyfisdögum sín
um þarna og verið viðstaddur
flotasýningar í Kiel. Auk þess
hefir forsetinn kynt sjer sögu
þessa svæðis. I hinni fornfrjálsu
borg Lúbeck, drotningar Hansa
staðasambandsins, hafði hann
rannsakað minjar hins forna
stjórnkerfis hinna sjálfstæðu
Eystrasaltsborga.
Roosevelt lagði því fram til-
lögu um það, að umhverfis Kiel
arskurðinn yrði sett á stofn lítið
fríriki. Skurðurinn átti að sjálf-
sögðu að vera öllum þjóðum
frjáls, en falinn eftirliti Kiel-
arríkisins, sem vegna eigin ör-
yggis og hlutleysis varð að
neita um allan herbúnað og
sjálfstæða utanríkisstefnu. —
Stjórnmálastefnu þess skyldi
annaðhvort laga eftir stefnu á-
kveðins stórveldis, eoa vera á-
kveðin af hinum sameinuðu
þjóðum.
Stalin varð mjög hrifinn af
þessari tillögu. Þegar Roosevelt
hafði lokið máli sínu, stóð Stalín
á fætur og tók innilega í hönd
forsetans og sagði: „Þarna kom
lausnin. Þetta þarf að gera“.
Churchill var varfærnari. Hann
kvað hugmyndina skynsamlega
og þess virði, að hun væri írek-
ar íhuguð, en bætti við: „Auð-
vitað þurfum vjer ekki að taka
ákvarðanir um þeRa atriði
núna“
«--------------;—
Sjera Robert Jack, fyrsti er-
lendi maðurinn, sem tekið hefir
embættispróf í guðfræði hjer við
háskólann og fyrsti erlendi mað-
urinn, sem um langt skeið hefir
gengið í þjónustu íslensku kirkj-
unnar, hefir beðið blaðið að
flytja öllum þeim bes'tu þakkir,
sem stuðluðu að því, að honum
'var auðið að ná því takmarki að
verða prestur á Islandi, en alveg
sjerstaklega stjórnarvöldunum,
biskupi landsins og Háskólan-
um.^Sr. Robert er nú á förum í
prestakall sitt, Eydali 1 Suður-
Múlasýslu.
Hjónaefni. Nýlega opinberuðu
trúlofun sína ungfrú Helga
Tryggvadóttir frá Þórshöfn og
Pjetur P. þtraunfjörð, Sogabletti
17.