Morgunblaðið - 28.06.1944, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 28. júní 1944
MOBÖÍNBL/^IÐ
7
HVAÐ GERÐIST í TEHERAN?
ÞANNIG hjeldu umræðurnar
áfram, frjálsmannlega, en þó
með fyllstu varfærni. Ef Stalín
fýsti að skýra sjónarmið rúss-
nesku stjórnarinnar varðandi
Pólland, landámæri þess og við
horfið til útlægu stjórnarinnar
í London, fjekk hann gott hljóð
og gat látið skoðanir sínar ó-
hindrað í ljós, en hinir tóku að
engu leyti undir orð hans. For-
setinn var þeirrar skoðunar eft-
ir á, að honum hefði að ein-
hverju leyti tekist að milda óá-
nægju Rússa í garð pólsku
stjórnarinnar. Hann þóttist einn
ig geta ráðið það af umræð-
unum, að Rússar víldu af full-
kominni einlægni virða frelsi
Finnlands, þó með þeim for-
sendum, að Finnar fylgdu gerð-
um samningum og ógnuðu á
engan hátt hagsmunum Rússa.
Á Miðjarðarhafslöndin var ekki
minst, og ekki heldur Balkan-
löndin, sem Sovjetríkin hafa
viljað telja sjerstakt áhrifa-
svæði sitt. Eitt sinn skaut Stalín
því þó að Churchill, hvort ekki
væri rjett að lofa Rússum að
spreyta sig á stjórn Balkanmál
anna, því að Bretum hefði ekki
farist hún svo vel úr hendi.
Umræðurnar um skipulag
hinna sameinuðu þjóða voru
einnig nokkuð á reiki. Talsvert
var þó rætt um skipulagsað-
ferðir, ákvörðim landamæra og
hvernig haga mætti stjórn
landa, sem væru hernaðarlega
mikilvæg, en stjórnmálalega
vanmáttug.
,Roosevelt, forseti, var því hlynt
ur, að umboðsstjómarfyrir-
komulagið yrði gert víðtækara,
þannig að það yrði sem nokk-
urskonar fjárhald. Umboðs-
stjórnarskipulagið hafði hingað
til reynst óhæft vegna þess, að
ekki var til nægilega sterkt
vald, sem eftirlit hafði með
ríkjum þeim, er með umboðs-
stjórnina fóru. Vegna skorts á
slíkri yfirstjórn, tóku riki þessi
að skoða umboðsstjómarlöndin
sem nýlendur sínar, er tímar
liðu. Þannig varð það með
Ástralíumenn í Suður-Kyrra-
hafi, Frakka í Sýrlandi og Jap-
ani í Kyrrahafi, þar sem vjer
höfum orðið að súpa seyðið af
því, að þeir rjeðu yfir eyjum,
sem þeir höfðu tekið af Þjóð-
verjum í heimsstyrjöldinni
fyrri.
Bandaríkjaforseti vildi
umboðsstjórnarfyrirkomulag.
BANDARÍKJAFORSETI trúði
því þá og trúir því enn, að hin-
ar sameinuðu þjóðir eigi að fela
ákveðnum ríkjum að vera fjár-
haldsmenn landa, sem skamt
eru komin á þroskabrautinni,
en hafa jafnframt náið eftirlit
með ríkjum þessum og heimta
skýrslur frá þeim með ákveðnu
millibili. Fáni heimsbræðra-
lagsins átti þannig að blakta
yfir landinu við hlið fána um-
boðsst j órnandans.
Á fundinum fyrsta desember
var þessi hugmynd forsetans
rækilega tekin til íhugunar.
Stirðlegar gekk aftur á móti að
ræða hugmynd hans um þjóð-
• aratkvæðagreiðslumar, sem
einkum hlaut að koma við
Rússa. Þessi hugmynd, sem
talsvert var beitt af Þjóða-
bandalaginu eftir fyrri heims-
styrjöld, felur í sjer það, að
Eftir Forrest Davis
I þessum hluta greinar sinnar lýsir Davis, blaða-
maður, framraldsumræðum hinna „þriggja stóru“ um
hin ýmsu lönd Evrópu og framtíð þeirra að stríði loknu.
Það, sem mest hlýtur að vekja athygli vor Islendinga,
eru umræður þær, sem blaðamaðurinn segir hafa farið
fram varðandi Island og hernaðarlegt mikilvægi þess.
Þá rekur Davis nákvæmlega þá stefnu, er hann telur
Roosevelt fylgja, enda er greinin fyrst og fremst rituð
fyrir Ameríkumenn.
Síðari giein
fram verða að fara frjálsar alls' um. Hún verður að ráða yfir
herjarkosningar, sem ákveðnir nægilegu fjármagni til þess að
flokkar eiga enga sjerstaka geta háð styrjöld og hafa að-
hlutdeild í, heldur er stjórnað gang áð hráefnum, iðnaðarfram
af alþjóðlegu valdi, sem er
nægilega sterkt til þess að geta
veitt öllum flokksbrotum og
einstaklingum vernd iil þess að
greiða atkvæði eftir eigin geð-
þótta.
Að svo miklu leyti sem krafa
Sovjetríkjanna um innlimun
Eystrasaltslandanna og Aust-
ur-Póllands hvílir á nokkrum
lagalegum rjetti, verður hún
reist á þjóðaratkvæðagreiðslu,
sem fram verður látin fara und
ir eftirliti hernámsliðsins. —
Þjóðabandalagið gæti á engan
hátt tekið slíka atkvæðagreiðslu
gilda, auk þess sem hún bryti
algerlega í bág við allar megin-
reglur skoðanafrelsisins, sem
ríkjandi er með hinum stjórn-
málalega þroskaðri vestrænu
þjóðum. Það verður því að telj-
ast kynleg stefna hj’á Sovjet-
ríkjunum, að neita að gera
kröfu til þessara landa á þeim
grundvelli, að Rússar hafi her-
numið þau, sem er gild landa-
tökuaðferð eftir alþjóðalögum,
en kjósa fremur að grundvalla
kröfu sína á þjóðaratkvæða-
greiðslu, sem er einskis virði.
Roosevelt er málsvari tilhliðr
unarsemi í sambúð þjóðanna
eftir stríð. Hann er enginn
draumsýnismaður og leitast því
ekki við að finna eitthvað, sem
fallega getur litið út á pappírn-
um, heldur það, sem auðið er að
hrinda í framkvæmd. Fyrsta og
síðasta hugsun hans er sú, að
finna aðferð, er trygt geti heims
friðinn í framtíðinni.
Hugniynd Roosevelts um
samvinnu þjóðanna, ,
ROOSEVELT er andvígur.
því, að Þjóðabandalagið verði
endurreist í líkri mynd og það
áður var. Hann vill ekki láta
setja á stofn neitt yfirríki með
sjálfstæðri höfuðborg og marm
arahöll eins og var í Genf. Hann
er á móti því, að hinar samein-
uðu þjóðir myndi sameiginleg-
an flugher, landher og flota, er
lúti stjórn þessa yfirríkis. Eftir
hans áliti eiga herir stórveld-
anna, ef til vill með einhverri
aðstoð smáþjóðanna, að halda
uppi lögum og reglu í heimin-
um eftir fyrirmælum hinna
sameinuðu þjóða.
Hver. á líka að ákveða her-
styrk stórveldanna í hlutfalli
við herstyrk þessa yfirríkis?
Hvaða trygging er gegn því, að
yfirríki þetta taki ekki síðar að
líta á sig sem sjálfstæða heild
og keppinaut’ einhverra stór-
veldanna? Hernaðarleg stofnun
hvílir ekki á skráðum samþykt
leiðslu og fjölþættu birgðakerfi.
Auk þess verður vald þetta að
njóta þeirrar viðurkenningar,
að það geti kvatt menn til
vopna og sent þá fram til or-
ustu. Erfiðleikarnir á því að
fella þgtta ríki inn í ramma
stórveldanna eftir stríð, myndi
að áliti forsetans verða mjög
miklir.
Ráð hinna sameinuðu þjóða
vill hann að komi saman í ýms
um borgum til skiftis. í stað
þess að velja því ákveðinn að-
setursstað. Bandalag Ameríku-
lýðveldanna á eftir hans skoð-
un tilveru sína að verulegu
leyti því að þakka, að ekki hef-
ir verið valin nein Pan-amerísk
höfuðborg, sem valdið gæti deil
um og ágreiningi.
Eftir mínum skilningi vill
forsetinn að komið verði á fót
framkvæmcjaráði, er fari með
hina æðstu stjórn, löggjafar-
valdi í mynd alheimsráðstefna
er haldnaK yrðu með reglulegu
eða óreglulegu millibili, yfir-
rjetti og ef til vill undirrjettum
til að dæma í einstökum mál-
um. Stjórnarstörfin vill hann
að verulegu leyti fela föstum
nefndum. Nefndir þessar yrðu
með líku sniði og hinar hálf-
sjálfstæðu nefndir, sem lifað
hafa, þótt Þjóðabandalagið liði
undir lok og gætu haft bæki-
stöðvar sínar hvar sem væri.
Heppilegast væri að þær hefðu
aðsetur á einhverjum þeim
stað, er tengdur væri starfi
hverrar um sig. Gæti hveiti-
nefndin t. d. haft aðsetur í
Odessa eða Chicago, verkamála
nefndin í Frakklandi, gúmmí-
nefndin á Java eða í Amster-
dam og umboðsstjórnarnefnd-
in í Algiers eða Beyrouth.
Aðalráðið myndi vera skipað
fulltrúum stórveldanna og væri
aðalhlutverk þess að vernda
friðinn í heiminum. Flugflot-
inn yrði að sjálfsögðu veiga-
mikið vopn í höndum slíkrar
framkvæmdanefndar.
Hlutverk allsherjarráðstefnu
hinna sameinuðu þjóða yrði eft
ir hugmynd Roosevelts það, að
ákveða hina almennu stefnu. er
fraímkvæmdarfáðið og hinar
einstöku nefndir ættu að fylgja
í störfum sínum. Ef um væri
að ræða stórkostlega ófriðar-
hættu, yrði allsherjarþingið að
sjálfsögðu kallað saman til þess
að gefa framkvæmdaráðinu fyr
irmæli um hvað gera skuli.
Hvað verður um
nýlendurnar?
ÞANNIG er hugmynd Roose-
velts um bandalag þjóðanna.
Forsetinn hefír varast að móta
ákveðna stefnu varðandi hin
margþættu vandamál nýlendu-
málanna. Eyjarnar í Kyrrahaf-
inu eru þau landsvæði, sem
mest snerta hagsmuni Banda-
ríkjanna. Forsetinn er því and-
vígur, að Bandaríkin lýsi vfir
eignarrjetti sinum á eyjum þess
um, í samræmi við fornar venj-
ur. Þótt hann hiki aldrei við að
hagnýta sjer hernaðarlega mik
ilvæga staði, ef nauðsyn kref-
ur, þá finst honum tæplega
borga sig að leggja í allan þann
kostnað og erfiðleika, er fylgja
því ao þurfa að stjórna fjar-
lægum og ófrjósömum land-
svæðum. Bretar voru lengi vel
hræddir um það, að Bandaríkja
menn ætluðu sjer ekki að skila
aítur eyjum þeim, sem þeir
fengu til leigu og guldu fimtíu
gamla tundurspilla fyrir. For-
setinn fullvissaði hvað eftir ann
að leiðandi menn í Bretlandi
um það, að hann hefði enga
yfirdrotnun í huga og ræddi að
lokum málio ítarlega við for-
sætisráðherrann. Kvaðst hann
hafa kynt sjer rækilega kostn-
að Breta við stjórn eyja þess-
ara, og hefði hann reynst vera
um það bil 20 miljónir dollara
á ári. Væri það of hátt endur-
gjald fyrir álitsaukann við að
eignast eyjar þessar.
Þegar Nýfundnaland bar á
góma, sagði Churchill, að Bret-
ar myndu aldrei af fúsum vilja
láta það land af hendi, því að
það væri elsta nýlenda bresku
krúnunnar. Roosevelt vildi ekki
fallast á þessa skoðun: ,,Ný-
fundnaland er ekki nein krúnu
nýlenda. Hún er gjaldþrota ný-
lenda. Það er sá mikli mismun-
ur“.
Forsetinn myndi kjósa það,
að oss yrði fengin í hendur um-
boðsstjórn eyjanna í Kyrrahafi,
eftir að þær hafa verið teknar
af Japönum. Fáni hinna sam-
einuðu þjóða mætti þannig
gjarnan blakta yfir hinum við-
skiítalega verðlausu skerjum,
en fáni Bandaríkjanna yfir
herstöðvunum. Hinir innfæddu
íbúar Suðui'hafseyjanna hafa
andstygð á Japönum, geðjast
illa að Frökkum, því að þeir
vilja láta þá klæðast, telja
Breta auðvelda viðureignar, en
oss þó enn betri við að skifta.
Því ekki að taka það, sem best
býðst, hugsa þeir.
Þetla fyrirkomulag mætti
túlka mjög víðtækt og láta það
ná til sameiginlegra varna allra
þjóða Ameríku. Til þess að
tryggja þannig öryggi Suður-'
Evrópuþjóðanna gæti verið
nauðsynlegt fyrir hinar sam-
einuðu þjóðir að hafa hernað-
arbækistöð í Afriku til varnar
gegn óvæntum árásum á Suð-
ur-Atlantshafi. Forsetinn telur
alveg rjettilega, að skyldan við
að koma á stofn og viðhalda
slikri herstöð ætli að falla á
Bandaríkin og Brasilíu sameig-
inlega í umboði hinna samein-
uðu þjóða.
Island — vandamálið
í Norður-Atlantshafi.
í NORÐUR-Atlantshafi er ís-
land annað vandamálið. íslend-
ingar eru sjálfstæð, prýðilega
Imentuð þjóð með hefðbundna
sjálfstjórnarkend, og þeir
byggja eyju, sem er hernaðar-
lega mjög mikilvæg fyrir sigl-
ingar og flugsamgöngur um
Norður-Atlantshaf. Við hinar
gömlu aðstæður — áður en
stórvelda tíminn, sem forsetinrr
gerir ráð fyrir, kæmi til sög-
unnar — gæti ísland í ró og
friði gengið undir tvíeykinu
með dönsku krúnunni. En nú
hafa Íslendíngar lýst yfir sjálf-
stæði sinu. Enginn gerir ráð
fyrir því, að ísland gæti varist
árásum voldugs ríkis. Varnar-
laust gæti ísland því orðið mjög
hættulegt framtíðarfriðnum í
heiminum. Eyjarskeggjar þarfn
ast engra stjórnmálalegra leið-
beininga, en þeir kunna ef til
vill að þarfnast verndar — ekki
fyrst og fremst vegna sinna
eigin hagsmuna, heldur vegna
mannkynsins yfirleitt. Lausn-
in kjmni því að verða sú, að
hinar sameinuðu þjóðir hefðu
þar flota- og flugstöðvar — ef
til vill styrktar með nokkrum
herstyrk Atlantshafsveldanna
(leturbr. hjer). Grænland, sem
að mestu leyti er óbygt, en ligg-
ur þó í mikilvægri framtíðar
flugleið yfir heimskautið, er
annað vandamál.
Þessar hugleiðingar gefa
nokkuð til kynna gildi fjár-
haldsstjórnarinnar. Þær leiða
einnig glögt í ljós hugmyndir
Roosevelts, forseta, varðandi
framtíðarskipulagið. Allar frið-
arráðstefnur munu þó að engu
verða, ef stórveldunum tekst
ekki að efna til einlægs sam-
starfs sín á milli.
Næstu heimsstyrjöld sjer for
setinn fyrir hugskotssjónum sín
um sem átök milli heimsálfa,
styrjöld milli risa, sem hrista
munu jörð alla og tortíma vest-
rænni menningu. En friðartíma
bilið, sem hann vonar að muni
renna upp, verður líkast hin-
um ávaxtaríka Pax Britannica
á nítjándu öldinni, og gerir
hann þá ráð fyrir því, að ríki
þau, sem fær verða um að
hefja styrjöld, sjái sjer sjálfum
hag í því að varðveita friðinn.
Fyrir þessu er einnig sú for-
senda, að til staðar verði nægi-
lega sterkur herafli til þess að
brjóta á bak aftur alla ófrið-
arseggi.
Forsetinn gengur út frá því,
að hinn ensku mælandi heimur
hafi „engar árásarfyrirætlanir í
guðhræddum sálum sínum“,
eins og Mahan, aðmíráll, eitt
sinn sagði. Afstaða Kínverja
er ekki ljós, eftir að þeir hafa
losnað við Japanina, en Kín-
verja skortir iðnað og tækni til
þess að geta orðið hættulegir í
náinni framtíð. Einungis Rússar
eru óútreiknanlegir. Heimsbylt
ingarstefnan kann að vera liðin
undir lok, en það eru til í Rúss-
landi þjóðernisöfl, sem eiga
rætur sínar að rekja lengra
aftur en til októberbyltingar-
innar — heimsveldastefna, sem
á tveimur öldum þandi veldi
Moskóvítahertoganna alt frá
Eystrasalti til Kyrrahafs.
Roosevelt, forseti, hefir tekið
sjer fyrir hendur að sannfæra
Rússa um tvent: 1) vináttu þjóð
ar sinnar og 2) nauðsynina á
því, að Ráðstjórnarríkin gerist
aðilar í því starfi að fjarlægja
tortrygnina og orsakir styrjald-
anna, eftir þvi sem auðið er.