Morgunblaðið - 02.07.1944, Blaðsíða 5

Sunnudagur 2. júlí 1944 -
ftíORGÖNBL/
5
AIð
Á nýrri öld.
Þegar tekur .að líða, frá lýð-
veldishátíðinni, og Jiinir nýlegu
alburðir taka sitt rúm í endur-
minningunni, fara menn að
hugsa nánar um aðdraganda og
afleiðingar hinna merku tíma-
móta. Og þá finna menn ennþá
betur en áður til innilegrar
gleði yfir því sem orðið er.
Hver einasti Islendingur, sem
er og hefir verið einlægur í
sjálfstæðismálinu, hlýtur að
finna til meiri ábyrgðar gagn-
vart þjóð sinni og samferða-
mönnum, en áður, finna til
þess, að nú er hvorki tími nje
staður til að nöldra yfir smá-
munum, eins og við oft höfum
unað við, íslendingar. Frelsis-
ást og sjálfstæðisandi þjóðar-
innar sigraði með þeim glæsi-
leik, að varpa mun Ijóma yfir
ófarna leið vora.
Síðasti áfanginn.
Fyrir einu ári síðan var útlit-
ið þetta: Einn af stjórnmála-
flokkum landsins hafði snúist
algerlega öndverður gegn stofn
un lýðveldis á þessum tíma. og
vann opinberlega gegn því að
svo yrði. Þetta Ijetu forystu-
menn flokksins sjer sæma, enda
þóll þeir hefðu þ. 7. apríl 1943
skriflega skuldbundið sig til
þess að fylgja fram lýðveldis-
stofnun 17. júní 1944. Frá skuld
binding sinni hlupu þessir
menn. Svo mikið fanst þeim við
liggja. Og heimtuðu að ekkert
yrði gert í málinu, fyrri en frið
ur væri kominn á, hvenær sem
það yrði.
Menn hafa ástæðu til að
^gleðjast yfir því, að andstöðu
þessari varð eytt.
Fyrir einum 6 mánuðum síð-
an stofnuðu 14 menn, sumir
þeirra þjóðkunnir, til blaðaút-
gáfu, til þess að berjast gegn
lýðveldisstofnuninni, og það eft
ir að 45 af 52 þingmönnum
höfðu tekið ákvörðun um að
lýðveldi yrði hjer stofnað á
hinum tilsetta tíma.
Andstaða þessara manna
hjaðnaði niður eins og mjöll
fyrir sól.
Það tókst að sameina þingið,
og síðan að heita má alla þjóð-
ina um málið. Og síðan fjekkst
viðurkenning fyrir lýðveldinu
frá hverri þjóðinni af annari,
og' vinarkveðjur frá foringja
frjálsra Dana, og jafnvel frá
Krisljáni konungi Tíunda.
Það er sannarlega ástæða til
að gleðjast. En fyrst og fremst
er ástæða til þess fyrir Alþingi
og þá menn, sem þar eiga sseti,
og áitu drýgstan þátt í því, að
Alþingi stóð einhuga að lokum
í málinu. Þaðan er fyrst og
fremst þjóðareiningin runnin.
Forsetakjörið.
Vitaskuld hefði það verið á-
nægjulegra, ef allir þingmenn
hefðu verið sammála um að
kjósa einn og sama mann til
forseta.
En engum getur dulist, að
það er tvent óskylt, að vilja nú
stofna sjálfstætt lýðveldi eða
vera sammála um það, að einrí
og sami maður skuli vera þjóð-
höfðingi.
Þegar þeir menn, sem ekki
alls fyrir löngu voru hraðastir
á undanhaldinu eða hægastir í
sókninni, ætla nú að reyna að
breiða yfir fyrri feril sinn, með
því að fjargviðrast út af for-
setakjörinu, sýna þeir ekki ann
að, en að þeir finna til þess,
REYKTAVIKURBRJEF
að þeir hafa ftekkólla samvisku
úlaf fyrri aðstöðu og gerðum.
En auk þess er það vitað, að
þingmenn Alþýðu- og Fram-
sóknarflokksins voi'u óákveðnir
í forsetakjörinu fram á síðuslu
daga, og annar flokkurinn ívístr
aður er til kosninganna kom.
Árásir.
SVO langt er gengið í þessu
máli, að 1 blöðum Framsóknar
og Alþýðuflokks er ráðist á
Gísla Sveinsson forseta samein
aðs þings, fyrir það eitt, að
hann gefur hógværar og rök-
rjettar skýringar í málinu.
Gísli Sveinsson hefir þó ekki
haldið fram öðru en því, að það
sje skylda þingmanna að fylgja
sannfæringu sinni. Þetta liggur
í augum uppi að er rjett. Kosn-
ing Sveins Björnssonar forseta
var fyrirfram trygð. Þeir þing-
menn, sem kusu hann ekki,
hafa ekki óskað eftir að ljá hon
um fylgi, og hafa talið óþarft
að tilnefna annan eða aðra, þeir
sem engan nefndu, úr því úr-
slitin voru fyrirfram ákveðin.
Þeir, sem hæst láta í þessu
máli, eru því að heimta, að á
helgustu stund í sögu Alþingis
brygðust þingmenn þeirri
stjórnarfarslegu skyldu, að
fylgja sannfæring sinni. Slíkar
árásir eru óviðfeldnar frá hendi
þeirra manna, sem þykjast hafa
af einlægni stutt lýðveldisstofn
unina.
Hálmstrá
Alþýðuflokksins.
SKRÍPALÆTI Alþýðuflokks
forkólfanna í þessum eftirleik,
eru þéim alveg gagnslaus. .All-
ir vita, að forustumenn þess
flokks, flestir, börðust gegn ]ýð
veldisstofnun nú, alt fram til
þess, að þeir sáu, að ef þeir
hefðu haldið lengur áfram, var
þjóðin öll að snúa við þeim bak
inu og flokkurinn að komast á
heljarþröm.
Það getur enginn tekið alvar-
lega, er flokkurinn, sem lengst
barðist gegn þjóðareiningu í
lýðveldismálinu, og stofnaði því
lil óeiningar og glundroða, sem
gat haft alvarlegar afleiðingar
fyrir þjóðina í nútíð og fram-
tíð, skuli nú þykjast hneyksl-
aður á forseta kjörinu.
Sem betur fer tókst að sam-
eina þingið um lýðveldisstofn-
unina og síðan þjóðina. En sú
eining, sem mest á reið-, er ekki
að þakka forkólfum Alþýðu-
flokksins. Síður en svo. Þetla
vila þeir sjáifir. Og þetta :man
þjóðin, enda þótt það tækist að
snúa þessum flokki, á síðustu
stund, frá villu síns vegar.
Frelsi og menning.
Forstöðumenn sögu sýningar-
innar, sem haldin er í Menta-
skólanum, völdu henni einkenn
isheitið „Frelsi og menning“.
Margt getur falist í þeirri
nafngift. En fyrst dettur gest-
unum í hug, að það sem fyrir
höfundunum vaki, sje hin nánu
tengsl þessara tveggja hugtaka,
Ekki síst í sögu íslendinga. Þjóð
in varð til fyrir frelsisþrá.
Menning okkar reist á frelsinu,
og það besla, sem hún hefir
alið, er ræktun manngildis í
frjálsu þjóðfjelagi.
Svo stuttur var undirbúning-
urinn- undir sýningu þessa, að
1. júlí.
mörgum þótti orka tvímælis,
hvort frambærileg sýning feng
ist svo af skyndi.
En allir, sem sýninguna sjá,
ljúka upp einum munni um
það, að fróðlegri og smekk-
legri sýning hafi hjer vart sjest.
Þó er ekki þess að leyna, að
menn óska sjer að tími hefði
verið lengri, til að fá þarna
meira af nytsömum' sögufróð-
leik.
Við fyrsta yfirlit blasir það
við augum gestanna. að hjer
er þjóðaræfinni skift niður á
eðlilegan hátt, í upphafsþátt,
þjóðveldi, viðnám, niðurlæging,
dagrenning og baráttu, sem nú
er lokið, að því að við víkur
stjórnfrelsi.
En öll meðferð sögunnar,
efnisval og framsetning, er gerð
með þeim hætti, að auðsjeð er,
að hjer hafa verið menn að
verki, sem líta á sögu þjóð-
arinnar frá nýjum sjónarhól.
Hjer er sögð saga í leifturskýr-
um myndum, með hæfilegum
hnitmiðuðum og áhrifamiklum
tilvitnunum í fornar heimild-
ir, með haglega gerðum upp-
dráttum og meira og minna
táknrænum málverkum. Auk
þess er þarna mikið ljósmynda-
val frá þeim tíma, sem sú tækni
kom til sögunnar.
Jeg get ekki látið hjá líða að
örfa alla þá, sem þess eiga kost,
að skoða sýningu þessa, og gefa
sjer góðan tíma, eða fara þang-
að oftar en einu sinni. Það, sem
þar er hægt að læra, verður
trauðla lært á einum degi.
Kveðja.
Af öllum þeim kveðjum, sem
þjóðinni hafa borist síðustu vik
ur, tel jeg eina sjerstaklega
eftirtektarverða. Hún birtist í
blaði norsku stjórnarinnar í
London, „Norsk Tidend“, þ. 21.
júní, eftir A. H. Winsnes pró-
fessor og heitir „En norsk takk
til Island“.
Þar skýrir hann m. a. frá, í
hve mikilli þakkarskuld norska
þjóðin standi gagnvart íslend-
ingum, þ. e. þeim. sem sömdu
og varðveittu þann sag'nfræði-
arf, er skóp endurnýjaðan lífs-
þrótt í norsku þjóðina. Flytur
hann þar sama mál og Jac S,
Worm Múlher. er hann kom
hingað sumarið 1942, og þakk-
aði höfundi Heimskringlu fyrir
viðnámsþrótt norsku þjóðarinn-
ar í dag.
En Winsnes prófessor minn-
ist á það í grein sinni, að eigi
geti hjá því farið, að íslenska
þjóðin, sem svo miklu hafi get-
að miðlað af andlegri auðlegð
á fyrri tímum, hljóti að eiga
eða geta átt mikil verk að vinna
ekki aðeins fyrir sjálfa sig,
heldur og fyrir aðrar þjóðir.
Við ættum ekki að missa sjón
ar á því marki.
Þjóðminjasafnið.
Við þurfum að læra að meta
fortíð þjóðarinnar, meta hana
rjett, og fá þaðan samtakamátt
til að bera höfuðið hátt, og
vinna ný afrek.
Þjóðminjasafnið er okkur í
því efni nauðsynlegur skóli. í
framtíðinni verður það ekki
talin nein tilviljun, að Alþingi
samþykti á fyrsta þingdegi eft-
ir lýðveldisstofnunina, að leggja j
fram 3 miljónir króna til veg-
legrar byggingar fyrir þjóð-
minjasafnið.
Ómetanlegir fjársjóðir þessa
safns hafa aldrei verið geymd-
ir í þeim húsakynnum, að al-
menningur gæti fyllilega notið
þeirra. Auk þess hefir safnið
aldrei verið full trygt, sem
skyldi, fyrir eldhættu.
Ónefndur velunnari safnsins
lofaði fyrir nokkrum missirun?
að leggja fram 15 þúsund krón-
ur, til þess að kostuð verði sam
kepni milli húsameistara um
besta uppdrátt af húsi fyrir
safnið.
Til þess að sú samkepni geti
komist á, þarf að ákveða hvar
safnið eigi að standa. Talað hef-
ir verið um, að hentugur og
veglegur staður fyrir safnið
væri á hinu óbygða svæði milli
Skólavörðutorgs og Barónsstígs.
En §igi hefir fengist ákvörðun
um þann slað. Háskólamenn
vilja að safnið verði reist á há-
skólalóðinni norðvestanverðri,
m. a. vegna þess, hve hentugt
er að hafa þessa mentastofnun
í háskólahverfinu.
Eigi má það dragast lengur
að ákveða hvar safnið verði
reist, svo hægt sje að hefja und-
irbúning að byggingunni sem
allra fyrst.
Heima og erlendis.
Nú, þegar mikið er rætt um,
hve nauðsynlegt það sje, að
þjóðin standi sem mest samein-
uð, væri eðlilegt að þeim ís-
lendingum sje ekki gleymt, sem
dvelja erlendis.
Um nokkurt árabil, áður en
styrjöldin braust út, var hald-
ið uppi vikulegu stuttbylgju út
varpi til landkynningar út um
heim. Utvarp þetta náði víða,
og gerði sitt mikla gagn.
Á lýðvéldishátíðinni var tek-
ið upp stutlbylgjuútvarp, svo i
landar erlendis gætu heyrt nokk
uð af því, sem fram fór á Þing-
völlum.
En því ekki að taka upp
reglulegar útvarpssendingar til
útlanda að nýju. Ná með því
lífrænu sambandi við Islend-
inga, sem dvelja út um heim.
Láta þá hjeðan af fylgjast með
því sem gerist hjer heima. Örfa
þá, hvern á sínum stað, að vinna
þjóð sinni það gagn, sem þeir
best mega.
Af slíku útvarpssambandi við
íslendinga er dvelja fjarri fóst-
urjarðarströndum, gæti hlotist
margt gott og gagnlegt fvrir
þjóðina, en jafnframt mætti
reka landkynningu með líku
sniði og Ragnar heitinn Kvaran
vann að, meðan hans naut við.
Einkennileg
málfærsla.
Ritstjóri Tímans hefir hvað
eftir annað skrifað svæsnar árás
argreinar í blað sitt í garð við-
skiftaráðs og Björns Ólafssonar
fyrir það að kaupfjelögin sjeu
órjetti beitt í úlhlutun innflutn
ingsleyfa. Hjer sje á ferðinni
hin svæsnasta einokun og harð-
stjórn. Landsmenn fái ekki að
versla þar sem þeim sýnist.
Þeir. sém kynnu að vilja versla
við kaupfjelögin, fái þar ekki
nauðsynjar sínar, og verði að
snúa sjer í aðrar áttir.
Aðalfundur S. í. S. tekur í
sama streng og ritstjórinn.
Heimtar meiri innflutningsleyfi
og „kúgun“ viðskiftaráðs sje af
ljett.
En fyrir nokkru birti við-
skiftamálaráðherra skýrslu um
það,,hve mikil innflutningsleyfi
Sambandið hafði ónotuð um síð
ustu áramót, til innflutnings á
þeim vöruflokkum, sem mest
eru takmarkaðir í innflutnings
fyrirmælum viðskiftasamning-
anna.
Sambandið hafði þá ónotuð
leyfi til innflutnings er námu
3 miljónum fyrir vefnaðarvör-
ur, % miljón fyrir búsáhöld og
% miljón fyrir skófatnað, alls
414 miljón.
Þetta er öll „kúgunin11 sem
Sambandið hefir orðið fyrir.
Hve margar miljónir skyldi rit
stjóri Tímans og Co. álíta að
Sambandið þurfi af innflutn-
ingsleyfum^um fram það, sem
notuð eru, til þess að hann
telji nægilegt olnbogarúm fyrir
kaupfjelagsmenn? Hann ætti að
upplýsa það fyrst, áðuræn hann
heldur klögumálum sínum
áfram.
Landsbókasafnið
á nú 155355
bindi
SAMIvVÆMT ritaukaskrá'
Landsbókasafnsins, sem blað-
inu hefir nýlega borist, átti
safnið 155,355 bindi bóka í
árslok 1943, en handrit vorrí
9302 bindi. Ilöfðu safninu
bætst allmargar bækur á ár-
inu, þar af verulegur hluti
gefins.
1 formála fyrir ritauka-
skránni ritar landsbókavörð-
ur, dr. Þorkell Jóhannesson
um hina miklu erfiðleika, sem
styrjaldarástandið hefir skap-
að safninu á ýmsa lund. Þann-
ig hefir safnið á undanförn-
um árum sama og ekkert get-
að eignast af bókum á Norður-
landamáhlnum og þýsku, vegna
styrjaldarinnar. Einnig er
mjög bagalegt, að menn skuli
ekki hafa aðgang að handrita-
safninu enn.
Þá kveður landsbókavörð-
ur húsnæði tefja mjög vöxt,
og þróun safnsins, og kveður
svo ramt að þeim, að torvelt
er að sjá, hvernig hægt verð-
ur að halda safninu og starfi
þess í horfi hin næstu ár, nema
bót verði á húsnæðisvandræð-
unum ráðin.
Landsbókavörður getur ]>ess
að safnið eigi von í tækjum til
þess að lesa af mjófilmum, en
á slíkar filmur eru oft tekn-
,ar eftirmyndir bóka og hand-
rita. Getur safnið með þessum
móti eignast myndir af bók-
um, sem enginn kostur er að
fá og löngu orðiiar fágætar.
Japanar hrisida
áráswn á Guam
JAPANSKA frjettastofan
segir í dag eftirfarandi: „Jap-
anska setuliðið á Guam skaut
á og rak á flótta þrjú beitiskip
og stóran tundurspilli óvin-
anna, sem hófu skothríð á stöðv
ar þess. Einnig voru hraktar á
flótta 80 óvinaflugvjelar, sem
reyndu að gera atlögu að stöðv
um setuliðsins“. — Reuter.