Morgunblaðið - 02.08.1944, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 2. ágúst 1944.
fff 0 R G 0 SBLrMÐ
5
A U Ð 1 ■ í K Ö M
Eftirfarandi grein er
birt samkv. beiðni
atvínnumálaráðu-
neytisins:
Á UNDANFÖRNUM ár-
um hefir allmikið borið á
bráðum sjúkdómum í kúm
víðs vegar á landinu, eink-
um í kaupstöðum, kauptún-
um og þorpum og umhverf-
is þessa staði. Mest brögð
hafa orðið að sjúkdómum
þessum í Reykjavík og á Ak-
ureyri og í umhverfi þeirra,
í Vestmannaeyjum, á Siglu-
firði, Akranesi, Hvamms-
tanga, Raufarhöfn, Þórs-
höfn og Hornafirði. Sum-
part eru það hámjólka kýr
eða kýr nálægt burði, sem
detta niður í krampateygj-
um eða flogum og geta ekki
staðið upp frekar en doða-
kýr. Þess vegna eru margir
þeirrar skoðunar, að hjer
sje um doða að ræða, en svo
er þó ekki í raun og veru.
Þessi sjúkdómur er að
vísu af sama toga eða svip-
uðum toga spunninn og doði,
er þó miklu alvarlegri og
drepur á skömmum tíma, ef
ekki er tafarlaust leitað
rjettra læknisráða og að-
gerða. — Hann neínist á
læknamáli Tetani — mætti
kaila hann á íslensku floga
dauða. Er hann oft læknað-
ur á sama hátt og doði. En
enn annað sjúkdómsafbrigði
er, að kýr detta niður dauð-
ar skvndilega, ems og skotn
ar væru, og án þess að menn
hafi veitt nokkurri veilu eða
lasleika í þeim eftirtekt, áð-
ur en dauðann bar að hönd-
um, nema ef vera skyldi lít-
ils háttar óróleika og
hræðslu, er benti til, að taug
arnar sjeu ekki í sem. bestu
lagi. Þessi sviplegu dauðs-
föll koma nú orðið oft fvrir
seinni part vetrar, á vorin
og fyrri part sumars, eink-
um þegar kúm er fyrst
hleypt út eða nokkru þar á
eftir. Lítur oft út eins og
snögg áreynsla eða geðs-
hræring ríði þeim að fullu.
Við krufningu kemur í ljós,
að hjartað er slappt í sum-
um þessara kúa; þess vegna
halda menn, að hjer sje um
hjartaslag að ræða. í mörg-
um, ef ekki öllum kúnum,
er lifrin bólgin og spillt
(degenereruð) líktog við fos
fóreitrun. Flosið í vömbinni
er oft laust og sterkur roði
undir. Oft eru það spikfeit-
ar kýr, sem þannig 'fara,
hámjólka kýr og kýr óborn-
ar, en nálægt burði.
Þessi bráðdauði í kúm, er
virðist vera að fara í vöxt,
er orðinn alvarlegt áhyggju
efni þeim, sem fyrir skaðan-
um hafa orðið og þá einnig
þeim, sem óttast þennan vá-
gest í kúahóp sinn.
í vor sneru menn sjer
nyrða til stjórnarráðsins og
óskuðu, að þetta mál yrði
rannsakað og leitað að or-
sökum þessa kúadauða. Með
brjefi, dags. 14. júní s.l., fól
atvinnu- og samgöngumála-
ráðuneytið mjer að takast
ferð á hendur norður fEvja
fjörð til þess að rannsaka
þetta mál, en þar hefir nú
Eftir Sigurð E. Hlíðar yfirdýralækni
og áður borið allmikið á
þessum bráðdauða í kúm. —
Fór jeg 3. þ. m. af stað í
þessa ferð. Kom við á Akra-
nesi í ríorðurleið til þess að
fá skýrslu þeirra manna þar
sem misst hafa kýr í vetur
og vor með líkum hætti. —
Ferðaðist um Ej^jafjörð,
skoðaði lasburða kýr og cók
skýrslu af bændum, sem
misst höfðu kýr á þennan
hátt, Sömuleiðis skoðaði jeg
sjúkar kýr á Hvammstanga
á suðurleið og tók skýrslu
af mönnum þar, sem misst
höfðu kýr þar nú og á síð-
astliðnu ári.
Við þessa rannsókn kom
í ljós, að á þessum framan-
greindu svæðum koma fleiri
sjúkdómar íil g'reina og er
eðlilega málum blandað
vegna ókunnugleika. —- Ber
talsvert áLeinaveiki (osteo-
malaci) í kúm í Evjafirði og
á Hvammstanga, sem stafar
af steinefnaskorti í fóðrinu,
einkum þar, sem mikið er
notuð nýræktartaða, sem
fengið hefir tilbúinn áburð
eirtvörðugu eða mestmegnis
og það árum saman, en við
það drepst bakteríugróður-
inn í jarðveginum, sem er þó
svo þýðingarmikill fyrir
jurtagróðurinn, .því bakt-
eríurnar leysa í sundur ýms
efni í jarðveginum, svo sem
steinefnasambönd og gera
þau aðgengileg fvrir jurta-
ræturnar. Einnig er á það
að líta, að gras, sem sprett-
ur mjög ört, er fremur stein
efnasnautt, en það mun hafa
átt sjer stað nyrðra í fyrra
sumar.
»
Alls staðar á landinu, þar
sem um hættulega kúa-
kvilla hefir verið að ræða,
ber mikið á doða í ýmsum
mvndum, og hafa nokkrar
kýr drepist úr doða og af-
leiðingum hans. Doðinn fer
mjög í vöxt hjer á landi og
nú er svo komið, að ær fá
doða og það miklu oftar en
menn alment grunar. Stend
ur þetta í beinu hlutfalli við
bætta meðferð og kröftuga
fóðrun. Margar kýr hafa
drepist úr tetani eða floga-
doða. Virðist sá sjúkdómur
einnig fara mjög í vöxt, ein-
mitt í kaupstöðum, kauptún
um og þorpum kringum allt
land, þar sem kraftfóður-
gjöf er mest. Og loks hafa
margar kýr á sömu slóðum
oi’ðið bráðdauðar.
Eins og að iíkindum læt-
ur vilja menn vita, hvað
valdi þessum ískvggilega
kúadauða. Hafa meiln hjer
leitt ýmsum getum þar um.
Flestir eru þeix'rar skoðunar
að um efnaskort og þá helst
sthinefnaskoi't sje.að ræða.
Aðrir telja, að bætiefna-
skortur sje þessu valdandi,
og enn eru aðrir, sem full-
yrða, að þessi kúadauði sje
nýræktarheyi og tilbúna á-
burðinum að kenna.
Þegar þessar skoðanir eru
teknar til nánari athugunar
í þessu sambandi, ber á það
að líta, að mönnum hættir
við að blanda saman gjör-
ólíkum sjúkdómum. Annars
vegar beinaveiki (osteomal-
aci) og beinkröm (rachitis),
sem standa í beinu orsaka-
sambandi við steinefna- og
fjörefnaskort — og hinsveg-
ar doði, tetani og kúabráð-
dauði, sem óefað eru skyld-
ir, hvað eðli og uppruna á-
hrærir, en eiga lítið eða ekk.-
ert skvlt við þá tvo fyrr-
töldu. Orsakir doðans hafa
lengi verið mjög umdeilt
efni. En árið 1925 fundu
Englendingarnir Dryerre og'
Greig lausnina á þessari
miklu ráðgátu. Þeir komu
fram með þá kenningu, að
orsakir doðans væru meiri
eða minni starfsemistruflan-
ir í vissum rakakirtlum
(endokrin-kirtlum) líkam-
ans og þá einkum truflanir
á starfserhi kalkkirtlanna —
Glandula paratyreoideæ. —
Þessir kirtlar eru oftast 4
að tölu, á stærð við matbaun
og liggja við neðri jaðar
skjaldkirtilsihs og inni í hon
um. Við þessar truflanir eða
þverrandi starfsemi kirtl-
anna söfnuðust saman í 'blóð
inu, sumpart viss toxisk éfni
(eiturefni) svo sem Guani-
din, en sumpart þvarr kalk
í blóðinu. Þessa kenningu
sína bvggðu þeir á nákvæm-
um blóðrannsóknum. Kom
það í ljós, að normalt blóð
hefir í sjer 9—ll mg. kalk
í hverjum 100 ccm. serums,
e'n kalkmagnið í blóði doða-
sjúklinga fellur niður í 3
mg., jafnaðarlega 5.13 mg.
í hverjum 100 ccm. serums.
(Próf. Oluf Bang telur, að
jaínaðarlega sje kalkmagnið
í blóði doðasjúklinga 4 rag.
pr. 100 ccm. serum). Sjoll-
una (Holland) og Fish (U.
S. A.) höfðu síðar rannsókn-
ir með höndum í þessum efn
um og komust að sömu nið-
urstöðum, hvað blóðkalkið
áhræðri, en jafnframt
leiddu þeirra rannsóknir í
ljós, að einnig hin ólífræna
fosfói'sýra í blóðinu þvarr
við-doða, eða úr 3-—7 mg. nið
ur í 1—2 mg. pr. 100 ccm.
serum. Nú er það viðurkent
um heim allan, að þessar
eru orsakir doðans.
Allur almenningur hefir
álitið, að kalkskortur í blóð-
inu stafaði af því að skepn-
unni bærist ekki nægilegt
kalk með fóðrinu til þess að
bæta upp kalkeyðsluna við
hina miklu mjólkurfrgm-
leiðslu, en svo er í raun og
yeru ekki. í kalkforðabúrum
líkamans, beinunum, er nóg
kalk til þeirra hluta, en kalk
kirtlarnir, sem eiga að
stjórna kalkumferðinni í lík
amanum, eru hættir að
starfa að meira eða minna
leyti og fyrir það kemst rugl
ingur á dreifingu þessa bráð
nauðsvnlega næringarefnis
un> líkamann með blóðinu.
Menn hafa álitið, að það
nægði að spýta kalksam-
böndum, svo sem calcium-
gluconatupplausn inri undir
húðina eða í æðar doðasjúk-
ingar. Menn nota mjög mik-
ið af kraftfóðri handa kúm,
enkum við sjávarsíðuna, í
kaupstöðum, kauptúnum og
þorpum þessa lands og það
að staðaldri. Þetta kraftfóð-
ur er mestmegnis hinar svo
kölluðu fóðurblöndur: Síld-
armjöl, maís og rúgmjöl.
Síldarmjöl að einum þriðja
eða jafnvel til helminga. —
Fiskimjöl og beinamjöl er
og notað, einnig fiskur, fisk-
hausar og hrogn. Af þessu
þungmelta fóðri er svo þess-
urri jórturdýrum gefin 2—3
kíló á dag, þar sem vanhöld
hafa einkum átt sjer stað,
5-—6 kíló hafa verið gefin
á nokkrum heimilum og
einsdæmi mun það ekki, að
kúm hafi verið gefin 8 kg.
af fóðurblöndu á dag. Við
þessa miklu matargjöf trjen
ast kýrnar upp á þurheyinu
og öll eðlileg melting fer
meira og minna út um þúf-
ur. Ætti hver maður að geta
skilið það, að eitthvað hlýt-
ur að truflast og ganga úr
skoi’ðum í meltingai’kerfi
lings til þess að bæta upp
þennan kalkskort í blóðinu
en það er augljóst mál, að
smá inngjafir eru ekki nema
til bráðabirgða og kalkskort
ur mundi því óðara gera aft
ur vart við sig. Hinsvegar er
það víst, að kalkinngjafir í
æðar eða undir húð reynast
mjög heppilegar ásamt loft-
dælingum í júgur doða-
sjúklinga. Sjollena álítur,
að loftið í júgrinu þrýsti og
erti hinar sympatisku taug-
ar, sem þar eru, en við það
verki þær á kalkkirtlana til
aukinnar starfsemi, svo að
kalkið næst á ný úr forða-
búrum líkamans. Margvís-
legar rannsóknir hafa og
verið gerðar á tetani eða
flogadauða, sem hafa leitt í
Ijós, að hann er af sams kon
ar rótum runninn og doð-
inn. Menn hafa tekið kalk-
kii'tlana í burtu í smærri
dýrum, annars vegar eða
beggja vegna, til bess aðé.’órturdýra, sem kýrnar eru,
draga úr eða hefta m^ð öllu
starfsemi þeirra, en við það
koma óðara í Ijós krampar
eða flog — tetani—. Spýti
maður inn undir húð eða í
æð slíkra sjúklinga vaka
(hormóni) þessara kirtla,
hætta kramparnir. Loftdæl-
ing í júgur og ealcium-
gluconat-innsprauting næg-
ir einnig oft til þess að
lækna flogadauða.
Bráðdauðinn mun og vera
af sömu rótum runninn. Á
það bendir það meðal ann-
ars, að ieg þekki mörg dæmi
þess, aö kýr hafa skollið nið
ur fyi'irvaralaust og legið
eins og dauðar við fyrstu
sýn, en hafa sprottið upp aft
*ur að vörmu spori og jafn-
vel farið að jeta eins og ekk-
ert hafi í skorist. Og svona
geta þær dottið hvað eftir
annað, jafnvel 3—5 sinnum.
En oftast drepast þær í ein-
hverju kastinu, þó að tekist
hafi að lækna nokkrar með
sams konar aðgerðum og
doðann og tetani.
Þá er eftir að vita, hvað
það sje, sem valdi þessum
háskalegu starfsemistruflun
um vakakirtlanna. Fóstur-
myndunin gerir að sjálf-
sögðu móðurina næmari eða
veikari fyrir, enda ber það
oft við, að einmitt kýr í'jett
óbornar detta niður í flog-
um eða bráðapest fyrirvara-
laust. Á einu heimili í Eyja-
firði drápust tvær kýr i vet-
ur með þessum hætti nokk-
uru fyrir burðai'tal. — Báð-
ar voru ký.r þessar með
tveimur fóstrum. .
Prófessorarnir Oluf Bang
og Holger Möllgaard hafa
fyrstir manna, að því er jeg
best veit, leitt líkur að því,
að starfsemistruflun þess-
ara kirtla sje of megnri eða
of kröftugri fæðu að kenna.
Kraftfóðurgjöf hefir aukist
mjög hjer á landi síðari ár-
in, bæði er kraftfóður talið
nauðsynlegt til uppbótar
ljelegu heyi — nýræktar-
töðu, og þó miklu fremur til
holdgjafar en mjólkuraukn-
þegar troðið er í þau daglega
og mestan hluta ársins í kí-
lóatali jafn eggjahvíturíku
fóðri og síldarmjöli og
öðru sjófangi. En í síldar-
mjöli og öðru fiskmjöli
eru hvorki meira eða minna
en rúmlega 50 c/c eggjahvítu
efni (hi’áprotein). — Þessi
hóflausu matargjöf kúnna
getur ekki haft góðri lukku
að stýra. Því er það ráðleg-
ast að draga til muna úr
slikri matargjöf og þá eink-
um síldarmjölsgjöfinni, ef
menn vilja forðast stórfeld
vanhöld í kúastofni sínum í
framtíðinni. Áður fyrr var
doði mjög sjaldgæfur, floga
dauði með öllu óþektur hjer
á landi, og sama er að segja
um þennan bráðdauða. Og
enn er það svo, að þar sem
kýr eru fóðraðar á góðu heyi
eingöngu, eða því sem næst,
eru þessi sjúkdómsfvrir-
brigði óþekkt, sjaldgæf eða
lítt þekkt nema af afspurn.
Af því, sem hjer að fram-
an hefir verið sagt, tel jeg
vafalaust, að of megnri fóðr-
un sje starfsemistruflun
vakakirtlanna að kenna og
þar með vanhöld þau í kúa-
stofni vorum, sem hjer er
átt við.
Reykjavík, 11. júní 1944.
tSficijtstcjh.
ScMcfcfCCcbjÁíSýob*?
cc a cSxiuxjf cioeyi 3.
Qjiún Áf. /0 - /2 Oý :
2- cá/yéeya som JV22