Morgunblaðið - 11.08.1944, Blaðsíða 7

jFöstudagur 11. ágúst 1944.
H08GUHBLAÐ1D
T.
ÞAR, SEM
KOMAST
RÚSSAR REYNA AÐ
INN í ÞÝSKALAND
Bugðótt lína. Deplar og
einkennileg ömefni báðu-
megin línunnar. Þannig líta
landamæri Lietuvu og Aust
ur-Prússlands út á landa-
brjefinu, staður, sem athvgli
alis heimsins beinist nú að.
Munu Rússar fara yfir landa
mærin? Munu bardagar fær
ast yfir á þýska grund?
Þannig spyrja allir. Alla
langar til þess að vita það.
En langar ykkur ekki einnig
til þess að vita, hvernig um-
horfs er við þessi landa-
mæri? Menn halda oft, að
það sjeu fjöll eða miklar ár,
sem mvndi landamæri. Milli
Lietuvu og Austur-Prúss-
lands eru engin f jöll og eng-
ar miklar ár. Lækir, hæðir
eða einungis stólpar segja til
um, hvert yfirráð eins lands
ná og annars lands taka við.
Sums staðar renna ár, en
þær eru ekki mjög vatns-
miklar. í landamærasamn-
ingum er öllu þessu venju-
lega lýst nákvæmlegá: ......
síðan beygist landamæralín
an til suðvesturs til hæðar-
innar x, þaðan meðfram
læknum y, þangað til komið
er 50 metra frá hæðinni z
í beina línu á ....“ o. s. frv.
Um þetta er samið við hin
grænu borð, og breytingar
á smáatriðum geta haft geig
vænlegar afleiðingar í för
með sjer. Slíkar breytingar
fara oft fram með fallbvssu-
undirleik. En það er langt
síðan landamæralínan hefir
breyst á þeim stað. sem nú
er barist. Þessi landamæra-
lína var dregin í lok mið-
alda, og um hana var samið
af konungi Lietuvu og yfir-
boðara hinnar þýsku ridd-
arareglu. íbúar Lietuvu, Li-
etuvar eða Litháar, börðust
öldum saman við þýsku
krossriddarana. En það var
engin samfeld styrjöld. Báð-
ir aðiljar gerðu innrás í land
hvors annars, fóru með báli
og brandi, drógu sig síðan
til baka, og alt var aftur með
kyrrum kjörum til næstu
árásar. Aðalvíggirðing þess
tíma Lietuvu var hinn ill-
ræmdi frumskógur, sem nú
eru einungis til leyfar af
hjer og þar. Þjóðverjar köll-
uðu þenna skóg „Wildniss“.
Þar bjó enginn, þar voru
hvorki vegir nje brýr. Mjóir
stígir hlykkjuðust milli trjáa
og runnu og hurfu í vötnum
og mýrum. Á botni þessara
vatna og mýra hjeldu stíg-
irnir áfram sem kulgrindos
— mjóar bugðóttar stiklur
hlaðnar frá botni. Einungis
mjög kunnugir menn borðu
að vaða þar, því að eitt skref
til hægri eða vinstri og botn
laus dý tók við mönnum.
Þar. sem skóginn þraut, lágu
kastalar, sem bæði Þjóðverj
ar og Lietuvar höfðu bygt á
hæðum á þeim stöðum, sem
þeir bjuggust við mestri
hættu.
Landamæralínan breytt-
ist þá í sífellu og sveigðist
annað hvort til vesturs eða
austurs, eftir því hvorir
Eftir Theodoras Bieliackinas
Fyrrí grein
höfðu betur. Máttur riddar-
anna. fór að þverra, eftir að
Vytautas hinn mikli, einn
af hæfustu konungum Liet-
uvu, hafði gersigrað her
þeirra við Tannenberg 1410.
Tólf árum seinna var sam-
ið um landamærin við
Melnovatnið, og síðan hafa
þessi landamæri staðið föst
og óbifanleg þangað til árið
1940, og geta þannig talist
til elstu landamæra í Evr-
ópu. En margar breytingar
hafa þessi gömlu landamæri
lifaðí
Fyrst aðgreindu þau Iáet-
uvu og hina þýsku riddura-
reglu, svo hið lietuvisk-
pólska sambandsríki og kon-
ungsríkið Prússland, svo
keisararíki Rússlandskeisara
og veldi hins þýska stjett-
arbróður hans, síðan Liet-
uvu, sem hafði endurheimt
sjálfstæði sitt, og Weimar-
lýðveldið og síðan .... Við
sjáum, að alt hefir brevst
nema landamærin sjálf. Að
vísu hreyfðust þau svo sem
tvisvar sinnum, en komu
mjög fljótt aftur í gamla far
ið. Fyrri breytingin varð um
aldamótin 1800, en hin síð-
ari 1923—1939, þegar Liet-
uva rjeð um stutta stund yf-
ir endurheimtu Klaipeda-
fylki.
Um aldamótin 1800 færð-
ust landamærin um stund í
austurátt, til borgarinnar
Kaunas. En þegar Napoleon
hertók sjálfa Kaunas-borg-
ina, áleit Rússlandskeisari,
sem hafði þá þegar lagt
meiri hluta Lietuvu undir
sig, að hjer væri gengið á
rjett sinn. Við Kaunas hófst
hin mikla styrjöld á milli
Napoleons og Rússa. Napo-
leon hvarf heim til sín og
enn lengra. Landamærin
F I N 1 A N D
Kortið sýnir afstöðuna, nærri
landamærunum.
færðust á gamla staðinn.
Endurminningarnar voru
eftir: Lögin, sem Napoleon
hafði sett, og hið gregori-
aqska almanak, sem hann
hafði innleitt þar. í austur-
hluta landsins var hið gamla
julianska almanak við lýði,
þangað til Lietuva (Lithá-
en) varð aftur sjálfstæð
1918.
Á þessum tíma tók það svo
að segja 13 daga að komast
yfir nokkur hundruð metra
langa brú, því að maður,
sem fór þann fyrsta ein-
hvers mánaðar frá miðhluta
borgarinnar. kom þann 14.
í úthverfi, er lá hinumegin
við ánaí Og íbúar Kaunas-
borgar hjeldu jól og páska
tvisvar sinnum á ári, einu
sinni heima„ og svo eftir
tvær vikur hjá kunningjum
handan við ána. Þeir voru
frjálsir ferða sinna. En íbú-
ar borgarinnar Virbalis-Ky-
bartai, sem er tæpa hundrað
kílómetra í vesturátt frá
Kaunas, voru ekki eins frjáls
ir, þegar þá langaði til þess
að komast yfir örmjóan læk,
er aðgreindi heimahaga
þeirra frá borginni Eydtkuh
nen, sem er Þýskalands
megin. Þeir urðu að fara yf-
ir brú nokkra, sem tvær slár
voru settar yfir, sín við
hvorn brúarsporð. Við hvora
sá stóð kofi, en í hvorum
kofa hjelt sig álitlegur hóp-
ur af tollvörðum og lögreglu
þjónum, sem rannsökuðu
aumgæfilega skilríki og far
angur heiðarlegra löghlýð-
inna manna, sem vildu ekki
brjóta landamærareglurnar,
eins og þær voru óspart
brotnar af hænsnum og
>myglurum.
Á smyglarana skulum við
minnast seinna, en hvað
hænsnunum viðvíkur, þá
fóru þau yfir lækinn, þegar
hann þornaði upp, og lítils-
virtu með því lög bæði Rúss
landskeisara og Vilhjálms
gamla.
Ástandið brevttist ekki,
þegar lietuvisk yfirvöld tóku
við af Rússlandskeisara en
Weimar menn og síðar nas-
istar af Vilhjálmi. Hænsnin
voru enn sem fyrr látin af-
skiftalaus, en smyglararnir
eltir uppi. Baráttan á móti
smyglurunum var ekki auð-
veld, því að þeir nutu stuðn-
ings íbúanna
landamæranna.
Smygl var mikið gróðafyr
irtæki, því að mismunur á
vöruverði var gífurlegur,
þar sem annað ríkið var iðn
aðarland en hitt lifði aðal-
lega á landbúnaði. Sumt var
fáanlegt fvrir nokkra aura
í Lietuvu, sem var ekki svo
ódýrt í Þýskalandi, sumt
kostaði svo sem ekkert hjá
Prússum, en var dýrt hjá
Lietuvum. Arðvænast var
að smvgla spíritus, því að í
1 Iiietuvu var áfengi rándýrt,
log margur smyglari hefir
' bvgt sjer snoturt hús í landa
báðumegin
Frá KaunaSj höfuðborg LithaugalandSj nærri þýsku landamærunum
mæraþorpunum, og einnig
margur landamæravörður,
sem var svo heppinn að
veiða nógu marga smyglara,
því að slíkt var vel launað.
Þegar Lietuva var undir
stjórn Rússlandskeisara,
fóru ekki einungis spritt-
smyglarar leyniferðir yfir
landamærin. Það gerðu einn
ig knygnesiai — bókberar,
sem fluttu bækur á lietuv-
iskri tungu frá útlöndum til
Lietuvu, en þá var prentun
á bókum á móðurmálinu
bönnuð af rússneskum yfir-
völdum. Stóð það bann frá
1864 til 1904. Þessir hug-
sjónamenn hvíla sumir í Sí-
beríu, sumir annarsstaðar,
en nokkrir lifa heima á eftir
launum, sem Lietuva greiðir
þeim eða greiddi að minsta
kosti á meðan hún var sjálf-
stæð.
Á síðustu áratugum fyr-
ir heimsstyrjöldina var hins
vegar engmn vandi að að-
greina smyglara frá sóma-
samlegum mönnum. Sóma-
sarrilegir menn fóru annað
hvort með járnbrautinni —
en gegnum Virbalis-Kvbar-
tai liggur aðaljárnbrautin
frá Evstrasaltsríkjunum og
Norð-Vestur Rússlandi til
Vestur-Evrópu — eða not-
uðu litlu brúna, sem jeg
mintist áður á. Sómasamleg
ir menn gátu einnig grætt
töluvert á landamæravið-
skiftum, enda lifðu bæði
Virbalis-Kybartai og Evdtt
kuhnen, eins og margir aðr
ir bæir meðfram landamær-
unum, á ,,utanríkisverslun“,
og ekki þurfti langt að fara
til þess að ná í útlendar vör-
ur. Nú vil jeg hjer ekki full-
vrða, að „sómasamlegir“
menn hafi ekki einstaka
sinnum haft ýmislegt í tösk-
um, vösum og í fóðri fata
sinna, þegar þeir fóru með
áætlunarbílum eða hraðlest-
um yfir landamærin. Sumt
gátu engir tollverðir fundið,
því að sumar vörur báru
menn svo að segja í sjer,
eins og til dæmis þegar Þjóð
verjar fóru heim, eftir að
hafa fengið sjer góða steik
hjá okkur, eða Lietuvu-
menn komu frá Eydtkuhm
en (Eydtkau) þar sem unt
var að fá sjer vel í staupinu
fyrir nokkr aura.
Þrátt fyrir lækinn voru
Eydtkuhnen og Virbalis-Ky-
bartei reyndar ein borg, og
umferð var mikil um brúna,
þar sem hinir „innfæddu“
notuðu svokölluð landa-
mærakort og þurftu ekki á
árituðum vegabrjefum að
halda, en það var nauðsvn-
legt fyrir þá, er komu lengra
að. Um landamærin í suð-
urátt frá Virbalis-Kybartai
er ekki mikið að segja. Þau
drógust meðfram smálækj-
! um og pyttum til þess stað-
lar, sem hanagal heyrist í
þremur þjóðríkjum. Þar tók
pólskt yfirráðasvæði við.
Framhald á 8. síðu.
v