Morgunblaðið - 16.08.1944, Page 7

%
Miðvikudagur 16. ágúst 1944.
MORGUNBLAPIÐ
T
BARÁTTA INIORSKU LEIKARANIMA
Með næstum fjögurra
ára þrautseigri mótspyrnu
sinni, eru norsku leikararn-
ir að gera áróðurstjórn nas-
ista frávita af reiði. Enda
þótt ógnunum, fangelsisvist,
pyndingum og jafnvel morð
um hafi verið beitt gegn
þeim, þá hafa þeir breytt
kjörorði leikhúsanna, og
hljóðar það nú þannig, —
Leikur nasista má ekki
halda áfram.
Fyrsta tilraun Þjóðverja
til.þess að beita norsku leik-
húsunum fyrir áróðursvopn
Göbbels var kænleg. Hópur
svonefndra gesta-leikara
var sendur frá Berlín og
Hamborg til þess að leika
með norskum leikurum og
skapa ,menningarleg tengsl*
milli þjóðanna. Þessir þýsku
leikarar voru algerlega
hundsaðir í Noregi, og sneru
brátt aftur til Þýskalands
fullir gremju og undrunar.
Nasistar og quislingar
tóku þá að reyna mútur og
lofuðu bæði fje og frægð
þeim leikurtxm, sem vildu
taka þátt í leiksýningum og
útvarpsdagskrárliðum, er
fluttir væru til lofgjörðar
yfirkvnstofninum. í Oslo
veiddust í netið tveir ó-
merkilegir quislingar. Jafn-
. vel þeir snauðustu og met-
orðagjörnustu neituðu að
fórna föðurlandsást sinni
fyrir frægð og fje'. Þeim fáu,
sem Ijetu undan freisting-
unni, varð lífið brátt óbæri-
legt„ og frami þeirra á leik-
sviðinu átti sjer skamman
aldur. Það var alltof mikil
hætta á því. að einhver
þungur hluti af leikhúsút-
búnaðinum fjelli „óvart,‘
niður á höfuðið á þeim. Slík
„óhjákvæmileg slys“ hafa
oftar en einu sinni átt sjer
stað.
Fyrstu hótanirnar.
ÞÝSKI landsstjórinn, Ter-
boven varð fokvondur yfir
þessari þrjósku Norðmanna
og gaf út opinbera skipun
þess efnis, að allir norskir
leikarar væru skyldir til að
leika í áróðursleikritum. •—
Þung refsing var lögð við
því að þrjóskast gegn þess-
um fyrirmælum: Utilokun
frá öllum leikhúsum lands-
ins og svifting atvinnuleys-
isstyrkja. En á leynilegum
fundi samþyktu leikararnir
einróma að hafa fyrirskip-
unina að engu og hafna sem
áður öllu samstarfi við nas-
ista.
í gagnráðstafanaskyni skip-
uðu nasistar nú öllum leik-
urum að hverfa til leikstarfa
sinna og myndu þeir, sem
þrjóskuðust, verða taldir
skemdarverkamenn og refs-
að samkvæmt því þ. e. a. s.
drepnir. Enn stóðu leikar-
arnir fast fyrir svo að segja
sem einn maður.
í maímánuði 1941 hugðust
svo nasistar láta til skarar
skríða og beygja leikarana
til hlýðni. Opinberlega kröfð
ust þeir þess, að átta þekt-
ir leikarar og leikkonur
tækju að sjer hlutverk í á-
róðursleikritum. Allir neit-
uðu. Þeir voru nú útilok-
Eftir Albin E. Johnson
Norsku leikararnir hafa háð harðvítuga og
hetjulega baráttu gegn öllum tilraunum Þjóðverja
og quislinga í þá átt að fá þá til þess að vinna að
nazistaáróðri. Eftirfarandi grein gefur nokkra
hugmynd um þrautseigju leikaranna og baráttu-
kjark. Eftir þenna höfund hafa áður birst greinar
hjer í blaðinu. Hefir hann starfað sem frjettaritari
um margra ára skeið bæði í Evrópu og í Austur-
löndum. Síðan árið 1942 hefir hann dvalið í Finn-
landi og Svíþjóð og ritað greinar fyrir amerísk blöð
og tímarit.
aðir frá öllum leikhúsum,
sviftir öllum launum og
styrkjum og við þá sagt: —
Farið og verið hungurmorða.
En það fór ekki nákvæmlega
þannig um leikarana. Lög-
regla Quislings og Gestapo
myndi gefa mikið til þess að
fá vitneskju um það, hvaðan
það ótakmarkaða fje kemur,
sem stutt hefir í f jögur löng
itr og heldur áfram að
styrkja baráttu norska leik-
arasambandsins gegn nasist-
um.
Samtök leikara í Bergen,
Þrándheimi og Oslo stóðu að
baki fjelögum sínum og
gerðu allsherjarverkfall svo
að loka varð öllum leikhús-
um. Allir meðlimir leikara-
fjelagsins í Oslo undirrituðu
skuldbindingu um það, að
styðja hvern annan þar til
yfir lyki. Skjöl þessi eru
geymd í skjalasafni leyni-
starfseminnar og bíða þess,
að nöfnin á þeim verði skráð
á heiðurslistann í lok styrj-
aldarinnar.
Næsta skref nasistanna
var það að handtaka alla
umboðsmenn leikaranna í
átta leikhúsum Oslóborgar,
en umboðsmenn þessir eru
milligöngumenn leikaranna
og fofstjóranna. Engu að síð
ur hjelt verkfallið áfram. Að
lokum voru gislarnir látnir
lausir, en í stað þeirra voru
nú handteknir þrír forstjór-
ar þjóðleikhússins og þeim
varpað í Grini-fangabúðirn-
ar. í stað þessara manna
voru settir quislingar undir
forystu leikritahöfundarins
Finn Halvorsen.
Ekkert gat bugað þá.
EINN forstjóranna. Sejer-
sted Bödtker, sextugur að
aldri og líkamlega veik-
burða, er nú að verða þjóð-
legt tákn mótspyrnunnar. Á
hverju kvöldi sat hann á
fleti sínu og þuldi eftir hinu
ótæmandi minni sínu þætti
úr leikritum Ibsen og ann-
ara höfunda og' tilvitnanir í
fræg þjóðernisleg rit Norð-
manna fyrir fjelögum sínum
sem söfnuðust í kringum
hann. Einn fanganna, sem
komst undan, komst svo að
orði: — Hann er tákn hins
óbugandi anda Noregs.
í Þrándheimi ljet quisl-
ingurinn Rogstad taka leik-
arann H. Gleditsch af lífi
ásamt með níu öðrum kunn-
um borgurum. — Neyddu
Gestapomenn hann til þess
að grafa sína eigin gröf,
skutu hann í hnakkann og
hrintu nöktum líkama hans
niður í gröfina. En hvorki
vinir Gleditsch nje óvinir
hans hafa gleymt honum. —
Síminn hjá Rogstad hringir
næstum því á hverri nóttu.
Þegar hann svarar, hevrir
hann draugalega rödd, sem
Þjóðverjar efndu til leik-’
sýninga, sem þeim var sjer-
staklega ant um að fólk sæi,
seldust aðgöngumiðarnir
upp á svipstundu. — Þegar
tjaldið var svo dregið upp,
var leikhúsið mannlaust að
undanteknum nokkrum
Þjóðverjum og quislingum.
Hinir föðurlandsunnandi
leikhhúsgestir höfðu haldið
kyrru fyrir heima. Gestapo-
menn fóru um göturnar og
leituðu uppi hermenn í leyfi'
til þess að fvlla sætin.
Annað táknrænt dæmi
hinnar kænlegu mótspyrnu
var frumsýningin á leiknum
,Hamingjurík kosning*. Þeg
ar aðalleikandinn, quisling-
urinn Jens Holstad, var á
leið til leikhússins, tók lög-
reglan hann fastan fyrir ölv-
un. Þrátt fyrir ofsafengin
Þetta er Gleditsch | mótmæli sín og tilraunir til
sem talar. Gleditsch er dá- Þess að útskýra, hver hann
inn. en svipur hans er enn | væri, ,,þektist“ hann ekki
á ferli bak við leiksviðin í
leikhúsum Noregs.
í upphafi leiktímabifsins
haustið 1942 lagði leikh.ús-
málafulltrúi Quislings, Finn
Halvorsen nýja samninga
fyrir leikarana. Þegar leik-
ararnir neituðu að undir-
skrifa samningana með skír-
skotun til þess, að þeir
vildu ekki eiga hlutdeild í
neinum áróðri fyrir nasista,
tók Halvorsen fram, að neit-
un þeirra væri óþörf, því að
ákveðið hefði verið að taka
upp aðrar leiksýningar. Leik
ararnir undirrituðu þá sarnn
ingana, en tóku skýrt fram
fyrr en eftir miðnætti, og
var hann þá orðinn alltof
seinn í leikhúsið.
Nasistinn Johan Hauge
tók að sjer hlutverk Holstad
í leiknum og reyndi að lesa
upp úr leikritinu. — Allt
lenti í handaskolum. Leik-
ararnir stöðvuðu vísvitandi
leikinn hvað eftir annað ti,l
þess að sýna Hauge hvernig
hann ætti að sitja eða
standa. Einn þátturinn var
þrisvar sinnum leikinn.
Leikkonurnar eru engu
síður hugdjarfar en leikar-
arnir. í leik nokkrum var
óþverrapersóna nefnd Ad
yfirgefa leikstarfsemi sína.
Á leiðinni heim frá leik-
húsinu var Ording tekinn
höndum af Gestao. — Var
hann í annað sinn fluttur
til aðalbækistöðva Gestapo
og þess krafist, að hann
hyrfi aftur til leikhússins og
segði Berg-Jagger, að sjer
hefði snúist hugur. — Ef
þjer gerið ekki þetta, sækj-
um við fallegu konuna yðar,
sagði Gestapoforinginn við
hann.
Ording vissi hvað þeir
áttu við. en kona hans, sem
var fögur tvítug stúlka, var
ófrísk. — Nær frávita af
reiði sneri jeg aftur til leik-
hússins og skýrði Berg-Jagg
er frá því, að mjer hefði snú
ist hugur, segir Ording. —
Hann helti yfir mig þakkar-
orðum og spurði mig, hvað
•hefði gerst, eins og hann
hefði ekki hugmy-nd um
neitt. Jeg sagði honum ekki,
að jeg hefði sjeð hann með
Gestapomönnum þá um
morguninn, en mjer skildist
nú efni þeirra viðræðna.
í forsendum fyrir undir- olf. Yfirvöldin heimtuðu að
skrift sinni skilning sinn á nafninu yrði breytt, en leik-
loforði Ilalvorsen. — Ljet konan hjelt áfram að kalla
sjerhver leikaranna fylgja manninn Adolf „ósjálfrátt
leiksamningi sínum afrit af af venju“, þar til hún var
þessari yfirlýsingu. Þannig flutt til bækistöðva Gesta-
lauk varkfallinu með aug- po til þess að glæða minni
ljósum sigri leikaranna. i hennar.
Leikhúsin hófu aftur starf í Táknrænt dæmi um bar-
semi síná í september með áttu norsku leikaranna er
leikritum eftir Ibsen og aðra saga Jens Ording, sem nú
slíka höfunda. En friðurinn er landflótta í Svíþjóð.
varð skammvinnur. Fyrir
jólin tóku nasistar aftur að
leggja að leikurunum að
koma fram í útvarpi og áróð
urskvikmyndum. •— Aftúr
mættu þeir einbeittri mót-
spyrnu. Einn leikari var
tældur inn í útvarpsstöðina
undir því yfirskini, að hann
ætti að koma fram í jóla-
þætti eftir Hans C. Ander-
sen. Þegar inn kom, rakst
hann aðeins á nokkur leigu-
þý Quislings og hjelt hið
skjótasta út aftur, *en ógn-
anir og skammir quisling-
anna fvlgdu honum. Þegar
nasistar ekki gátu fengið
neina þekkta leikara, gripu
þeir til þess bragðs að út-
varpa plötum, sem leikar-
arnir höfðu talað inn á fýrir
stríð, án þess að láta þess
getið við útsendingarnar. En
þetta kænskubragð þeirra
kænskubragð
bar enoan árangur.
Almenningur studdi leik-
arana.
ALMENNINGUR studdi
leikarana af alhug. — Þegar
Gestapo handtók hann og
ákærði fyrir að úthluta fjár-
styrkjum til fjelaga sinna,
er gert höfðu verkfall. Var
honum ógnað með pynding-
um, ef hann ekki viðurkendi
sök sína, en það reyndist ár-
angurslaust. Hann hafði ver
ið handtekinn þremur
klukkustundum áður en
leiksýning átti að hefjast,
þar sem hann átti að leika
aðalhlutverkið. Hann komst
ekki til leikhússins, fyr en
komið var fram yfir mið-
nætti, en allir áhorfendurn-
ir biðu enn eftir honum. —
— Mjer hefir aldrei verið
tekið eins vel, segir Ording,
en það var ekki vegna léiks
míns.
í marsmánuði 1943 var
Ording tekinn fastur í ann-
að sinn. — Leikhússtjóraí
Quislings höfðu óvænt boð
ið leikurunum að segja upp
samningum sínum, ef þeir
væru óánægðir. Ording var
einn þeirra, sem skýrðu
Berg-Jagger leikhússtjóra,
frá löngun sinni til þess að
„Síðasta ópið“.
EN hinn „iðrandi“ Ording
ljek nú kænskubragð sem
enn er hlegið að í Noregi.
Svikari að nafni Per Reider-
son skrifaði leikrit, er hann
nefndi „Ný dögun“ og vann
það verðlaunin í landssam-
keppni Quislinga um áróð-
ursleikrit. Ætlunin var að
sýna leikrit þetta í þjóðleik-
húsinu í Oslo í apríl 1943 og
skyldi Ording leika aðalhlut
verkið. Leikurinn var þann-
ig uppbygður, að aðalleik-
endurnir'þurftu að vera á
leiksviðinu sífelt í fjórum
þáttum leikritsins og flvtja
lofgjörð um dásemdir ný-
skipunar nasista, sem nú
væri að færast yfir heiminn.
Eftir fjölmargar æfingar
var enn alt á ringulreið og
Berg-Jagger og Reiderson
voru orðnir taugaóstyrkir af
kvíða um úrslitin.'— Allt
virtist vonlaust fyrir okkur,
segir Ording. — Úrvalslið
Quislinga og Þjóðverja var
samankomið í leikhúsinú og
tjaldið átti að fara að drag-
ast upp. En alt í einu braust
út eldur bak við leiksviðið
dularfullan hátt. Allur
leiktjaldaútbúnaður eyði-
lagðist,
aðrar skemdir
urðu svo miklar, að líkur
eru til, að leikhúsið verði ó-
nothæft til styrjaldarloka.
Gestapo ásakaði mig fyrir
brunann og sagði, að jeg
hefði reykt bak við leiksvið-
ið.
Ording er ófús að skýra
frá því, sem gerðist á eftir,
en honum var skömmu síð-
ar varpað í fangelsi fyrir að
dreifa ólöglegum blöðum,
að sögn Þjóðverja.
Á meðan var leikendaliðið
endurskipulagt, og Lars
Nordrum, náinn vinur Ord-
ings, látinn taka við aðal-
hlutverkinu. Kvöldið, sem
önnur frumsýningin skyldi
vera, var sama úrvalslið
Quislinga og Þjóðverja sam-
ankomið. En tjaldið var enn
ekki dregið upp. Nordrum
mmti. á 8. síðu.