Morgunblaðið - 18.08.1944, Blaðsíða 7

Föstudagur 18. ágúst 1944.
MORGUNBLAPIÐ
STUND FRELSISINS IMALGAST
VJER getum nú eygt þá
stund, er Evrópa verður
leyst úr viðjum, en vjer sjá-
um einnig, að Evrópa mun
þá þjást af slíkum ógnar-
sárum, að þau geta reynst *
banvæn, ef oss tekst ekki að
lækna þau.
Það er hverjum augljóst
mál, að hin efnislega aðstoð
mun reynast brýnust. Mat-
ur, klæði, skór, heimili mun
verða hróp miljóna hungr-
andi, skjálfandi og heimil-
islauss fólks. Því fyrr, sem
auðið verður að koma at-
vinnulífi þjóðanna •— land-
búnaði, iðnaði og verslun —
í rjettar skorður, því betra.
Vjer höfum ástæðu til þess
að fagna tilveru hjálpar-
stofnunar hinna sameinuðu
þjóða. Framtíð Evrópu er að
verulegu leyti háð víðsýni,
kjarki og skjótvirkni
þeirra manna, sem falið hef-
ir verið það feikimikla starf
að veita þeirri stofnun for-
stöðu.
En í sambandi við endur-
reisn Evrópu eru önnur enn
víðtækari vandamál, sem
ekki eru síður mikilvæg eða
erfið en úrlausn brýnnustu
þarfanna. Eins og oft hefir
verið sagt, er heimurinn nú
flæktur í stórfeldari erfið-
leika en ef til vill nokkuru
sinni áður í sögu mannkyns
ins — erfiðleika, sem snerta
öll svið mannlegs lífs og
menningar — hin menning-
arlegu, siðferðilegu og and-
legu eigi síður en þau við-
skiftalegu og þjóðfjelags-
legu.
EFTIR A. H. WINSNES
leysi og villimennska náð að
festa rætur. En á hinn bóg-
inn hafa þjóðirnar fundið
ýms andleg og siðferðileg
verðmæti, sem þær að vísu
áður áttu, en skildu ekki til
hlýtar. Jeg minnist samtals
míns við amerískan vin
minn í Oslo sumarið 1941,
en þá höfðum við í fimm-
tán munuði búið við hernám
Þjóðverja. Jeg spurði hann
hversu lengi hann áliti að
stvrjöldin myndi standa. —
„Stríðinu lýkur ekki fyrr en
Hitler hefir leyst af hendi
______________________________________________________ hlutverk sitt á heiminum“,
sagði hann. „Hlutverk sitt í
nasista heldur einnig þýskul og eigi einkum vel við, þeg- heiminum?“ spurði jeg: ,,Já,
þjóðinni sem stutt hefir ar vjer hugsyim um þjóðir (þar til hann með villi-
Hitler og kenningar hans, þær, sem undirorpnar hafa
og beitt verið hinum kerfisbundnu
kúgunar- og gereyðingartil-
raunum harðstjórnar Hitl-
ers. Það er skynsamlegt fyr
Allur heimur bíður þess með eftirvænt-
ingu, að hin ægilega styrjöld, sem nú geisar,
verði til lykta* leidd. Voldugir herir banda-
manna sækja nú að Evrópuvirki Hitlers úr
öllum áttum og hinar kúguðu þjóðir bíða
með þrá þeirrar' stundar, er þær verða leystar
úr ánauð. En um leið og endalok styrjaldar-
innar nálgast, verður mönnum æ meir hugs-
að til framtíðarinnar og vandamálanna, sem
þá munu bíða úrlausnar. J eftirfarandi grein
er rætt um erfiðleikana, sem ráða verði fram
úr til þess að auðið sje að tryggja frið og
farsæld í heiminum að stríði loknu.
Hin andlega endurreisn.
Á SJERSTÖKUM starfs-
sviðum eða stofnunum hvíl-
ir rík ábyrgð í sambandi við
hina andlegu endurreisn og
andlega og siðferðilega end-
urfæðingu Evrópu, ef svo
mætti segja. Eðli sínu sam-
kvæmt hljóta þessir aðilar
að fást við þessi erfiðu
vandamál og kann þeim að
verða auðið að skapa bróð-
urhug meðal mannanna og
stuðla þannig meir en nokkr
ir aðrir aðilar að endur-
reisn Evrópu. Jeg á hjer við
kirkjurnar, háskólana, lægri
skólana og ýms menningar-
og mannvinasamtök. Árang-
urinn mun verða í samræmi
við hugarfar vort við endur-
reisnarstarfið. ,
Það er eðlilegt að spyrja:
Hvernig verður hugarfar
fólksins í þeim löndum, sem
frelsuð verða imdan kúgun
Þjóðverja? Hafa kenningar
nasista sett merki sitt á það?
Þessum spurningum er fljót
svarað hvað snertir Norður-
löndin — Danmörk og Nor-
eg. Þessar þjóðir hafa svo
rækilega sýnt fyrirlitningu
sína á boðskap Hitlers um
hinn norræna yfirkynstofn,
að engin hætta mun verða á
því, að hugsjónir hans varð-
veitist með þeim þjóðum. —
Og jeg held að óhætt sje að
fullyrða það sama um önnur
lönd, sem hemumin hafa
verið af Þjóðverjum. Vjer
munum rekast á þjóðir, sem
bera í brjósti rótgróið hatur,
ekki aðeins á kenningum
barist fyrir þær
þeim.
En myndin hefir einnig
sínar björtu hliðar. Hinar
frelsuðu þjóðir Evrópu
munu ekki aðeins bera í
brjósti hatur i garð Þjóð-
verja, heldur einnig ást á
landi sínu og þjóðlegum
verðmætum. — Þeim mun
verða það Ijósara en nokkru
sinni fyrr, hvers virði það er
að vera sjálfstæð þjóð. Árið
1859 reit Endlendingurinn
R. C. Trench þessi orð:
„Hið mikilvægasta sem
þjóðirnar öðlast fyrir hinar
ægilegu fórnir styrjaldanna
er það, að styrjöld í raun og
veru neyðir þjóð til þess að
gera sjer það ljóst, að hún
er þjóð, og véldur því, að
sjerhver borgari metur það
mest, sem hann á sameigin-
legt með samlöndum sínum,
en ekki lengur það, sem skil-
ur hann frá þeim“.
Jeg álít, að þetta sje rjett
mensku sinni hefir kennt
hinum andlega og siðferði-
lega veikburða nútíðar-
manni, hvers virði menning
in í raun og veru er og hefir
ir þá af oss, sem trúa á mögu 1 veitt honum nokkurskonar
leika alþjóðlegs skilnings, hlutlæga kennslu í því að
eða vaxandi skilning á sjálf-1 greina á milli hins góða og
stæði þjóðanna, að hafa ‘ illa, hins rjettgi og ranga“.
þessa staðreynd i huga. Vjer | Þær-þjóðir, sem buðu. Hitler
hljótum að hafa gert oss það bvrginn, er veldi hans virt-
ljóst, að undirstaða Evrópu ist ósigrandi, munu vita, að
er i öllum meginatriðum | valdið er ekki það eina, sem
þjóðernislegs eðlis. Sjerhver 1 máli skiftir.
menningarleg endurreisnar-
tilraun, þar sem ekki er
tekið tillit til þessarar stað-
reyndar, er fyrirfram dauða
dæmd.
Kúgunin hefir vakið
þjóðirnar.
EN það er annað mikil-
vægt atriði, sem vjer meg-
um ekki gleyma, er vjer
ræðum um hugarfar hinna
frelsuðu þjóða Evrópu. Það
er að vísu rjett, að á ein-
staka stað hefir nokkurt sið-
Jeg hefi enn sem komið er
aðeins rætt um ástandið í
hernumdu löndunum en
hvað þá um Þýskaland
sjálft? Rjettur skilningur á
áhrifum nasistastjórnarinn-
ar á þýsku þjóðina er hinn
mikilvægasti í sambandi við
úrlausn vandamálanna við
endurreisnarstarfið í Ev-
rópu. Enginn sá maður er
til, hvorki innan nje utan
Þýskalands, sem gefið getur
fullkomið svar við þessari
spurningu.
Þegar styrjöldinni linnir. — hversu marga dreymir nú ekki um þá daga, þegar friðurinn
er aftur koiuinn á. Þá fá hin glæsilegu handaverk mannanna, eins og t. d. brúin, sem sjest
hjer á myndinni'að ofan, að standa í friði, engar sprengjur sundra þeim, og yfir þær líður
umferðin, friðsamleg umferð, ekki skriðdrekar nje fallbyssuvagnar. —
Jeg dvaldi í Þýskalandi í
júní og júlí árið 1939. Jeg
hafði ekki komið þangað síð-
an Hitler tók við völdum.
Jeg hitti háskólamenn og rit •
höfunda. Áhrifin, sem jeg
varð fyrir, voru ömurleg. —
Allir voru ekki sannfærðir
nasistar, en þeir sem voru
það ekki, voru annað hvort
tækifærissinnaðir eða hug-
leysingjar, sem ekki geðjað-
ist að Hitler, en þorðu þó
ekki að láta skoðanir sínar í
ljós.
Fyrir eigi alllöngu barst
hingað til lands brjef frá
meginlandi Evrópu. — Var
brjef þetta birt og eru um-
mæli brjefrtiarans um áhrif
einræðisstjórnarinnar á þjóð
ir þeirra landa, sem þar ein-
ræði hefir verið innleitt, í
nánu samræmi við það, sem
jeg hafði komist að raun um
í Þýskalandi fyrir stríð og
hugarfar Þjóðverja þeirra,
er jeg hafði kvnni af í Nor-
egi eftir hernám landsins.
Ef til vill hafið þjer lesið
þetta brjef, en engu að síð-
ur langar mig til þess að
vitna í nokkur atriði þess,
sem vissulega eru þess virði,
að þau sjeu höfð í huga:
Áhrif einræðisins á þjóð-
irnar.
„EINRÆÐIÐ birtist í
fyrstu sem eyðileggjandi
afl. Það útmáir ekki ein-
ungis þau öfl, sem opinber-
lega eru því andstæð, held-
ur gerir það einnig útaf við
þá, sem breyta í engu lifn-
aðarháttum sínum, þótt
þeir ekki opinberlega veiti
mótspyrnu. Þannig hafa ein
ræðisöflin ekki aðeins leit-
ast við að brjóta á bak aftur
stjórnmálaflokka, menning-
arsamtök og kirkjufjelög,
heldur hafa þau einnig revnt
að eyðileggja allt sjálfstætt
líf utan sinna vjebanda,
einkum háskóla og slíkar
stofnanir. Tilgangurinn með
þessu er að gera allt annað
skipulag óstarfhæft og sitt
eigið stjórnarkerfi þannig ó-
hjákvæmilegt og endanlegt.
Með þessum aðgerðum
hefir einræðið í reyndinni
skapað stórfeldara tóm en
nokkru sinni hefir áður
þekkst. — Einsíaklingarnir
hætta að hugsa og starfa á
sjálfstæðan hátt. Ábyrgir
sjálfstæðir flokkar og stofn-
anir hætta að starfa. Lif-
andi erfðavenjur devja. —
Ekki er til neitt annað líf
en það líf, sem tilbúið er
með fyrirmælum að ofan ...
En það er þó ein von tengd
við þetta tóm — það hlýtur
að verða að fylla það‘.
Meðal hernumdu þjóð-
anna, sem staðist hafa allar
tilraunir til þess að setja
einræðisblæ á líf þeirra,
mun verða efnisleg tóm, en
ekki andlegt eða siðferðilegt.
Hernumdu þjóðirnar munu
krefjast samúðar og skiln-
ings í samræmi við þau verð
mæti og hugsjónir, sem þær
hafa varið —- margar hverj-
ar uppgötvað að nýju — og
sem þær trúa á. Ekkert er
mikilvægara en stuðla að
Framhald á 8. síðu.