Morgunblaðið - 27.08.1944, Blaðsíða 5

Sunnudagur 27. ágúst 1944
MORGUNBLAÐIÐ
5
Frelsi og friður
í nánd.
Um þessar mundir ríkir gleði
í öllum lýðfrjálsum Iöndum.
Menn sjá nú hilla undir enda-
lok styrjaldarinnar. Hinar und-
irokuðu þjóðir eru að fá frelsi
sitt á ný. Parísarborg er aftur
orðin frönsk. Það fær mönnum
tvöfaldrar ánægju. — Það er
vitni þess, að kúgunarvaldið er
svo lamað, að máttur þess er
senn á þrotum. En það er einnig
vitni þess, að með hinni frönsku
þjóð býr enn óbugaður máttur.
Því að það var franska þjóðin
sjálf sem frelsaði sína eigin
höfuðborg.
Á sama veg mun fara með
öðrum undirokuðum þjóðum.
Máttur þeirra mun vakna á ný,
þegar hjálpin nálgast. Herir yf-
irdrotnaranna eiga hvergi hjálp
ar að vænta á undanhaldi sínu.
Jafnvel þeirra eigin Iiðsmenn
snúa nú við þeim bakinu. Um
það er dæmi Rúmena glögg
sönnun. Sá andvari frelsisins,
sem nú fer um Evrópu, er að
verða að stormi, sem innan
stundar steypir einvöldunum af
stóli.
Uggur á íslancli.
Því eftirtektarverðara er, að
hjer á íslandi hefir undanfarna
daga búið uggur með mönnum.
Sá uggur á þó ekki rætur sínar
að rekja til þess, sem í Evrópu
er að gerast. Heldur voru það
fregnir úr vesturálfu heims, sem
honum voru valdandi- Um síð-
ustu helgi var það almenningi
birt, að forseti íslands væri boð
inn vestur um haf. í fyrstu tóku
menn þeirri fregn með óbland-
inni ánægju. Menn töldu þetta
heimboð enn eitt merki þeirrar
velvildar og vináttu, sem við
höfum búið við af hálfu hinn-
ar miklu Bandaríkjaþjóðar.
Töldu þetta vitni um kurteisi,
sem stærsta lýðveldið og hið
mesta vildi sýna hinu minsta.
En bráðlega tóku menn að
setja þenna atburð í samband
við aðra, sem eru að gerast.
Menn sögðu, að úr því að það
yæri ekki forsetinn einn, sem
væri boðinn, heldur einnig ut-
anríkisráðherra landsins, þá
gæti ekki verið um vináttuboð
eitt að ræða eða kurteisi, heldur
hlyli undir að búa, að um stjórn
mál ætti að semja.
Ástæður óttans.
Almenningur fór því að velta
því fyrir sjer, hvað á seiði
mundi vera. Þá vaknaði í fyrstu
upp fyrir mönnum, að í Banda-
ríkjunum er þessa dagana hald-
in ráðstefna með stórveldunum
um alþjóðaöryggi. Á leikmanna
máli mundi það merkja, að stór
veldin eru að ræða sín á milli
um skiftingu herafla sinna og
óhrifasvæða í heiminum. Her-
stöðvar og aðstöðu eftir stríð og
á meðan á hinu langa vopna-
hljei stendur, sem ráðgert er
þangað til endanlegur friður
verður saminn.
Sumir settu för utanríkismála
ráðherrans íslenska vestur um
haf þegar í stað í samband við
þessa samninga. Ekki vegna
þess að ísland væri stórveldi.
Heldur þvert á móti, vegna þess
að það væri minst af hinum
minstu. En engu að síður hern-
aðarlega mjög mikilvægt. Og
þess vegna vildi eitthvert stór-
veldið eða þau öll tryggja sjer
bækistöð hjer á landi.
Hugleiðingar fárra manna í
REYKJAVlKURBRJEF
Þingmenn nú neita því aftur
á móti harðlega, að þeir eigi
nokkurn þátt í þessu stórmæ'Ji
ríkisstjórnarinnar.
þessa átt breyttust í ugg almenn
ings, þegar hingað barst fregn
um, að Connally, formaður ut-
anríkisnefndar Bandaríkjanna,
hafði látið svo um mælt, að
Bandaríkjunum væri lífsnauð-
syn að hafa bækistöðvar á Is-
landi og ef hægt væri, ættu þau
að reyna að eignast eyjar þær
á Atlantshafi, þar sem Banda-
ríkjamenn nú hafa bækistöðv-
ar.
Þarna er skýringin komin á
hinni skyndilegu för fórseta og
utanríkisráðherra vestur um
haf, sögðu margir. Aðrir ljetu
sjer nægja að láta í ljós, að um
leiðinlega og óheppilega tilvilj-
un væri að ræða, að hvort-
tveggja, vesturförin og hina at-
buroina skyldi samtímis bera
að.
Málið horfir
öðruvísi við.
Við nánari eftirgrenslan og
íhugun kom í ljós, að atburð-
unum var býsna öðru visi varið
en í fyrstu mátti ætla. Það fór
að frjettast, að utanríkisráðherr
ann hefði alls eigi verið boðinn
vestur. Tilætlun valdamanná
vestra hefði þess vegna ekki
verið sú, að hefja stjórnmála-
umræður við ísland, heldur ein-
göngu hin að sýna hinu unga
lýðveldi og forseta þess vin-
semd og kurteisi. För utanrík-
isráðherra hefði því eigi meiri
pólitíska þýðingu en lögreglu-
þjónsins, sem með forsetanum
fór. Báðir voru einungis fylgd-
armenn forsetans.
Fullyrt er, að þessi siðari
frjett sje rjett. En ef svo er, þá
breytir heimboðið alveg um
svip. Engin ástæða er framar
til að leita annarlegra skýringa
af hálfu Bandaríkjanna. Marg-
reynd vinsemd þeirra í okkar
garð er ærin skýring á kurteis-
isboði forseta landsins til Was-
hington. Þessu til styrktar bæt-
ist svo það, að Connally hefir
þverneitað að hafa nokkru sinni
viðhaft nein slík ummæli, sem
eftir honum eru höfð- Telur þau
einberan tilbúning blaðamanna
þar vestra. Uggur sá, sem vakn-
aði um, að vesturförin væri
utanstefna í líkingu við Nor-
egsfarir íslenskra höfðingja á
Sturlungaöld, virðist þannig
sem betur fer ástæðulaus.
För forseta verður eflaust hin
mesta sæmdarför og hann og
hinir glæstu fylgdarmenn hans
koma sjálfsagt heim hlaðnir
margvíslegum sóma.
Hinu verður þó ekki neilað,
að þótt eigi væri það tilætlun
Bandaríkjanna, þá hefir förin
fengið pólitískan svip vegna
þátttöku utanríkisráðherrans.
En það er íslenska stjórnin, sem
því hefir valdið. Á því hlýtur
hún að sjálfsögðu að gefa skýr-
ingar hið allra bráðasta. Hvers
eðlis eru þær umræður, sem ut-
anríkisráðherrann á að hefja,
og hver undirbúningur þeirra
hefir átt sjer stað á Islandi?
Lífsnauðsyn
Bandaríkjanna.
Sumir kunna að segja, að of
mikillar bjartsýni gæti í því að
fullyrða, að uggur almennings
um utar.stefnu sje ástæðulaus.
Svipuð ummæli þessum hafi áð
ur birst í bandarískum blöðum
og þótt orð Connallys sje al-
26. ágúst.
rangt eftir höfð, þá liggi þó
þessi skoðun á lífsnauðsyn
bækistöðva á íslandi fyrir
Bandaríkin í loftinu þar í landi!
íslendingum beri því að gjalda
varhug við og vera vakandi um
rjett sinn.
Morgunblaðið hefir auðvitað
enga aðstöðu til að dæma um,
hvort einhverjir menn í Banda
rikjunum ala slíkar óskir í
brjósti. Og vissulega er sjálf-
sagt að gæta allrar varúðar. En
ef óskir um bækistöðvar koma
fram, þá er afstaða íslands al-
veg skýr. Um þetta efni er bú-
ið að semja. Það er ekki eftir
að semja um það. Um það var
samið strax áður en Bandaríkin
tóku að sjer hervarnir landsins
um sinn. Þá lýsti forseti Banda-
ríkjanna yfir þessu:
,,Bandaríkin skuldbinda sig
til að hverfa burtu af íslandi
með allan herafla sinn á landi,
í lofti og sjó, undir eins og nú-
verandi stríði er lokið“.
Slík er þjóðrjettarleg skuld-
binding Bandaríkjanna og eng-
um ábyrgum íslendingi kemur
til hugar að það muni rjúfa
hana. Og ef raddir koma fram í
aðra átt, hvar sem er í heim-
inum, þá er engu öðru til að
svara en vitna til þessa samn-
ings.
Valdið getur auðvitað orðið
rjettinum yfirsterkara. En það
þarf ekki að óttast hjer. Því að
þótt íslendingar sje ekki vel að
sjer í alþjóðamálum, þá vita
þeir tvent: Annað er, að Banda-
ríkin ganga ekki á gefin heit.
Hitt er, að Bandaríkjunum er
engin lífsnauðsyn að hafa bæki-
stöðvar hjer. Lífsnauðsyn þeirra
er önnur. Sú, að engin önnur
ríki fái hjer bækistöðvar. Það
fá þau heldur ekki með sam-
þykki íslendinga.
Brotnar rúður.
Bismarck sagði einhverju
sinni, að ríkisstjórnirnar hefðu
oft nóg að gera við að setja í
rúður, sem blaðamennirnir
hefðu brotið hjá nágrannaþjóð
unum. íslendingar hafa rtú orð
ið fyrir slíku rúðubroti með
blaðaskvaldrinu, sem bjó til
hin óvinsamlegu ummæli Con-
nallys. En þeir þurfa ekki að
kippa sjer upp við slíkt. Menn
verða miklir á ýmsu í Banda-
ríkjunum. Þegar Big Bill
Thomson var borgarstjóri í
Chicago, þá hjelt hann sjer
uppi á því og varð frægur fyr-
ir að skamma Georg sáluga V.
Bretakonung. Fullyrti, að hann
ætlaði að leggja undir sig
Bandaríkin. Gagnstætt því
segja blaðamennirnir nú, að
Bandaríkin ætli að leggja und-
ir sig Island.
En það eru ekki orðhákar í
Bandaríkjunum, sem gera sig
seka um að brjóta rúður í húsi
nágrannans, hvort sem það er
konungshöllin breska eða kot-
ungshreysið íslenska. Okkur
Islendinga hendir því miður
hið sama. Allir góðir menn
hneyksluðust yfir fjandskap
þeim, er kommúnistar sýndu
Banadríkjunum, þegar Alþingi
svaraði vinarkveðju Banda-
ríkjaþings\ á síðastliðnu vori.
Af svipuðum toga eru spunnin
fyrirmæli þau, sem Þjóðvilj-
inn öðru hvoru birtir til Banda
ríkjamanna um það, hvern þeir
eigi að kjósa fyrir forseta á
hausti komanda. Má þó segja,
að þau sje meinlaus, þar sem
þau verða líklega að litlu höfð.
Bandaríkjamenn telja sig
sennilega einfæra um, án að-
stoðar Þjóðviljans, að ákveða
sjálfir, hvort þeir velja hinn
glæsilega foringja sinn Roose-
velt fyrir forseta á ný, eða kjósa
heldur hinn ötula Dewey.
Forðumst molbúaháttinn.
Miklu skaðsamlegri er sá á-
róður, sem sumir, m. a. starfs-
menn við háskólann, hafa haft
í frammi um, að okkur væri
hættulegt að kynnast banda-
rískri menningu og að skólar
í Bandaríkjunum stæði á lægra
stigi en skólar í Evrópu. Banda
ríkjamenn mega auðvitað láta
sjer slíkan þvætting í ljettu
rúmi liggja. Hann gerir þeim
ekkert. En hann skaðar okkur.
Rejmsla strðsáranna hefir
kent okkur Islendingum, að af
Bandaríkjamönnum er ótal
margt að læra. Tækni þefrra og
margt i menningu getur orðið
okkur til ómetanlegs gagns.
Lítið dæmi um það var hin
stórfróðlega grein Hilmars
Kristjónssonar, sem birtist
hjer í blaðinu á dögunum um
nýtískubáta og veiði-aðferðir
á vesturströnd Bandaríkj-
anna. Látum okkur endilega
taka upp menningarsamband á
ný við meginland Evrópu, þeg-
ar það verður mögulegt. En lát
um ekki þann molbúahátt
henda okkur, að slíta þá þræði,
sem á undanförnum árum hafa
verið spunnir til vináttu og
samstarfs okkar litla lands, við
hinar miklu enskumælandi
þjóðir, Bandaríkjamenn og
Breta.
Ný Nobelsverðlaun?
Litlu betri en sá molbúahátt
ur að vilja útiloka sig frá
menningu mestu framfaraþjóða
heimsins er hitt, ef íslendingar
ætla að fara að útdeila verð-
launum fyrir dáðir mannkyns
ins. í rauninni er hvorttveggja
af sömu rót runnið. Oflæti þjóð
ar, sem er að vakna til nýrra
afreka, en hefir ekki til fulls
áttað sig á afstöðu sinni. Það
er að vísu meinlaust gaman af
forsætisráðherranum dr.. Birni
Þórðarsyni, að hann skuli láta
stofna nýtt íslenskt heiðurs-
merki. „Heiðursmerki vegna
endurreisnar lýðveldisins“. —
Hann hefir þá einhvers að
minnast um eigið afrek í sam-
bandi við þann sögulega at-
burb. Annað er, hvort mörg-
um finst sjerstakur sómi af
sæmdum frá einmitt honum af
þessu tilefni. En gamanið fer
að nálgast það, að verða á
kostnað allra íslendinga, þegar
eitt af hinu nauðsynlegasta er
talið, að breyta reglum Fálka-
orðunnar svo, að hana ,,má
sæma þá sem unnið hafa af-
rek í þágu mannkynsins“.
Fullyrt er, að þessum nýju
Nobelsverðlaunum hafi forsæt
isráðherrann ráðið einn, þó að
sjálfsögðu í samráði við rík-
isstjórnina í heild. Þegar orð-
an var stofnuð var haldinn um
það einkafundur þingmanna.
Landinu verður
að stjórna.
Það væri synd að segja, að
ríkisstjórnin hefði ekki neitt
að dunda við. En á meðan ís-
lenska stjórnin er að leika sjer
að því að stofna nýja orðu og
breyta þeirri gömlu svo, að
velgjörðamenn mannkynsins
verði hjeðan í frá glögt ein-
kendir, svo örugt sje, að ekki
verði á þeim vilst, þá eru aðr-
ir, sem eru að gera út um ör-
lög þjóðanna.
íslendingar skilja vel, að
þótt eigi sje að marka öll skrif
blaða úti í heimi varðandi land
þeirra, þá verður framtíð Is-
lands um langt skeið ráðin með
þeim ákvörðunum, sem nú í
stríðslokin verða teknar um
öryggismál þjóðanna og við-
skifti þeirra sín á milli.
íslendingar ætlast til að for-
ystumenn þeirra sjái þjóðinni
og hagsmunum hennar borgið
á þessum örlagaríku tímum.
Þeirrar forystu er því miður
ekki að vænta hjá núverandi
ríkisstjórn. Það er Alþingi eitt.
sem slíka forystu getur skap-
að. Það má ekki lengur bregð-
ast hlutverki sínu. Alþingi
verður nú að mynda öfluga
ríkisstjórn, sem er þess um kora
in að stjórna landinu.
Rætl um Eysfrasaðt
é Teheranráð-
sfefnunni
Einn frjettaritari Saturday
Evening Post hefir í frásögn af
Teheranráðstefnunni skýrt frá
því, að Stalin og Roosevelt
hefðu á ráðstefnunni rætt um
frelsi Eystrasalts. Stalin hafði
tekið það fram, að hann væri
alveg viss um það, að Danir,
Svíar og Norðmenn hefðu á-
huga á því, að Eystrasalt væri
aðgengilegt fyrir skip allra
landa heims, og Roosevelt sagði
að það gleddi sig, að Stalin
gæfi í skyn, að hann sæi enga
hættu fyrir Rússland í sjálf-
stæði Norðurlandanna.
Þegar farið var að ræða um
Kielarskurðinn, sagðist Roose-
velt forseti, sem á unga aldri
hafði verið viðstaddur hersýn-
ingar í Kiel, að það væri nauð-
synlegt að Þjóðverjar rjeðu
ekki yfir skurðinum. Hann
stakk upp á því, að komið yrði
á fót sjerstöku ríki við skurð-
inn. Skurðurinn skyldi vera
öllum opinn, eins og Panama-
og Suezskurðurinn. En Banda-
menn ættu, með tilliti til heims
friðarins, að hafa eftirlit með
stjórn rikisins, sem nefnast
skyldi Fríríkið Kiel. Ríkinu
skyldi óheimilt að hafa her.
Stalin hlustaði á tillögur for-
setans með sýnilegri ánægju
og stóð á fætur, rjetti forsetan
um höndina og sagði: Þarna
höfum við lausnina. Það er
einmitt þetta, sem á að gera.
Churchill forsætisráðherra, —
sem einnig hafði hlustað á til-
lögur Rooseveltá, sagði, að þær
væru athyglisverðar. En hann
vildi fresta umræðunum um
þetta fyrirhugaða ríki.
(Samkvæmt danska útvarp-
inu hjer).