Morgunblaðið - 12.09.1944, Blaðsíða 7

J>riðjudagiir 12. sept. 1944.
MORGUNBLAÐIÐ
•!]
2
EIMDURSKIPIJIM TYRKLANDS
K E M A L ATATYRK,
skapari og forseti tyrkneska
lýðveldisins Ijest að morgni
dags þann 10. nóvember
1938. Með honum hvarf af
sjónarsviði heimsmálanna
einhver merkilegasti mað-
ur, sem uppi hefir verið. —
Hann átti þess kost að verða
súltan eða kalífi, en hvor-
ugt kaus hann. Metnaður
hans var ekki persónulegs
eðlis, hann lifði fyrir Tyrk-
land og tyrknesku þjóðina.
Hann dó sem forseti lýðveld
isins á þriðja kjörtímabili
sínu. Jeg ætla með þessum
fáu orðum að leitast við að
lýsa þessum manni fyrir
ykkur, hvað hann gerði, og
hversvegna. Jeg held að
efni þetta eigi erindi til
Breta, því að maðurinn, sem
það fjallar um var í mjög
ríkum mæli búinn þeim
kostum og eiginleikum, sem
breski kynstofninn dáist að
og ber virðingu fyrir.
Jeg sá Kemal Atatyrk í
fyrsta skifti snemma á ár-
inu 1934. Það var við opin-
bera athöfn, því að jeg var
þá að leegja fyrir hann em-
bættisskilríki mín sem sendi
herra hans hátignar Breta-
konungs. Sú athöfn stóð
varla yfir í tvær mínútur.
Forsetinn bauð mjer því
næst sæti, og við tókum tal
saman. Á móti mjer sat
herðabreiður maður, beinn
í baki, svipbjartur, nefstór,
með höku, sem gerði and-
litssvipinn ákveðinn og
hreinskilnisleg stálgrá augu
sem horfðu stöðugt í augu
þess, er hann talaði við. —
Svartar og loðnar augna-
brýrnar sem gætu ef til vill
hnyklast í reiði en aldrei í
vandærðum. Þannig kom
maðurinn mjer fyrir sjónir
við fyrstu sýn, og er jeg
kyntist honum betur, urðu
áhrifin hin sömu, aðeins
dýpri og skýrari. Hann var
, ekki þægilegur í viðmóti og
átti erfitt með ag vinna bug
á tortryggni sinni. Hann
var seintekinn, en þar sem
hann tók því, var hann all-
ur og óskiftur. Honum var
meinilla við menn, sem alt
af voru á sama máli og
hann, smjaðrarana, hug-
leysingjana og ágimdarsegg
ina. Annars var hann ætíð
reiðubúinn að kynna sjer
skoðanir annara. En snilli-
gáfa þessa manns var hæfni
hans að koma auga á kjarna
málsins, og haga sjer sam
kvæmt því, hversu erfitt og
flókið, sem vandamálið var,
sem hann átti við að etja. -
Þetta virtist vera honum
jafnauðvelt og skilvindunni
sem skilur rjómann frá und
anrennu.
Menn, sem ekki drógu
einnig ályktanir og höguðu
sjer eftir því, voru ekki upp
á marga fiska í hans augum.
Það var aðeins ein leið til
þess að skifta við Kemal
Atatyrk: — Að skapa sjer
ákveðna skoðun, verja
hana, halda sjer fast við
hana, og láta svo skeika að
sköpuðu. Hann ljet aldrei
undan, ef hann hjelt sig vera
á rjettu máli, og hann fyrir
Eftir Sir Percy Loraiae
Grein sú er lijer birtisi er þýdd úr breska
blaðinu The Listener, en upphaflega er þetta
fyrirlestur, sem haldinn var í breska útvarpið
til minningar um dánardægur tyrkneska stjórn-
málamannsins og þjóðhetjunnar Kemal Ata-
tyrks..
leit alla, sem ekki gerðu
slíkt hið sama. Af þessu má
sjá, að hann var harður
maður. Lífið hlaut að herða
neyðarúrræði voru þau ætíð
samþykt og gefin út af þjóð-
þinginu. Hann beitti ekki
valdi ef hægt var að komast
hann, jafnvel þótt væri það hjá því, en myndugleiki
ekki frá nátúrunnar hendi.
Hann fjekk misjafna dóma.
MUSTAFA KEMAL hef-
ír yfirleitt verið settur á
bekk með einræðisherrum.
Honum hefir verið brigslað
um það að vera andstæður
trúarbrögðum, og. honum
hefir stundum verið núið
hans mátti sín mikils, enda
var það nauðsynlegt meðan
verið var að tryggja ríkinu
öryggi, og kenna þjóðinn að
stjórna sjer sjálfri, því að
markmið hans var þjóðveldi
ið og viðfangsmikið mál, til
þess að hægt sje að rekja
það á þessum vettvangi. En
árið 1939 voru þau mál vel
á veg komin.
En nokkrum orðum verð
jeg að fara um utanríkis-
stefnuna. Það var ófrávíkj-
anlegt skilyrði fyrir vináttu
og góðri sambúð við sjer-
hvert ríki, að það viður-
kendi fult frelsi og sjálf-
stæði tyrkneska ríkisins. ■—
Engin eða fá ríki hafa á und
anförnum tuttugu árum
gert enda á jafnmörgum ut-
anríkiserjum og tyrkneska
lýveldið. Fyrst voru deil-
urnar við Rússa jafnaðar. í
vestri bundust Tyrkir vin-
áttu böndum við þrjár þjóð-
ir með Balkansáttmálanum,
og hann taldi það ætlunar-
verk sitt að leggja grunninn í°§ meö Sa adabad samn-
að því, sem tyrkneska þjóð-1 ingnum vinguðúst Tyrkir
in gæti svo bygt á, án þess, ÞrJár þjóðir í viðbót.
því um nasir, að vera óvin- ^ð þurfa að sækja nokkuð j Grund\Töilurinn að vin-
veittur Bretum. Jeg held að i í erlendar stjórnmálastefn-1 áttu Tyrkja og Breta var
ur, örugg fvrir innanlands- lagður árið 1935. Árið 1939
erjum og vopnuð gegn er- gerðust þeir bandamenn
hægt sje að verja eina
af
þessum ásökunum. En ef
menn hefðu skilið áform
hans, hefði það verið jafn-
skiljanlegt, hve auðveldlega
hann bakaði sjer þessar á-
sakanir, og hversu ranglátar
þær þó voru. Markmið hans
var að endurreisa altyrk-
neskt ríki úr leifum gamla
Ottomannaveldisins' Frum-
skilyrðin fyrir shkri nýsköp
un voru fyrst og fremst al-
gert sjálfstæði tyrknesku
þjóðarinnar, í öðru lagi við-
urkenning á því, að aðrir
þjóðflokkar, sem voru að
klofna frá hinu forna
Tyrkjaveldi, ættu samskon-
ar rjett frelsis og fullveldis.
Til þess að koma þessu í
framkvæmd, var hann reiðu
búinn að segja öllum rót-
grónum siðum og gömlum
venjum stríð á hendur, ef
hann hjelt þær koma í bága
við hagsmuni tyrknesku
þjóðarinnar. Og hann hóf
baráttuna þrátt fyrir geysi-
mikinn djöflafans, sem sner
ist með hatri og heift gegn
þessum nýju hugsjónum. —
Jeg held það hafi fremur
verið alger trú hans á tyrk-
nesku þjóðinni, hugrekki
hennar, verðmæti, heiðar-
leik hennar og skyldurækni
fremur en traustið, sem
hann hafði á sjálfum sjer,
þótt mikið væri, er gerði
hann færan um að brjóta
erfðavenjurnar, sigrast á
andstöðunni og að lokum að
skapa tyrkneskt lýðveldi
samkvæmt sinni eigin hug-
mvnd.
Til þess að £oma þessum
gagngerðu brevtingum í
kring, varð hann fvrst að
reisa nýtt ríki frá grunni og
síðan að tryggjá því örvggi.
En til þess að það mætti tak
ast, varð hann að brjóta á
bak aftur öll öfl, sem voru
málinu andvíg. Jeg get ekki
neitað því, að fram að þessu
nýsköpunartímabili, bgitti
hann eigi ósjaldan einræois
valdi. En gerðir hans voru
ætíð í samræmi við lögin,
og þótt sum þeirra væru
lendri ásælni.
Áransrursríkar umbætur.
Síðan 1918 höfðir Tyrkir
hneigst fremur að Bretum
en nokkru öðru stórveldi. —
AF öllum þeim umbótum ^n það, sem rjeði bagga-
sem honum tókst að koma muninn var það, að Mustafa
kring, voru jafnrjetti sa> Tyrkjum stafaði eng-
í krmg, voru
kvenna, trúarbragðafrelsi og
landbúnaðarlögin tvímæla-
laust merkilegustu og áhrifa
ríkustu nýmælin. Landbún
aðarlögin hafa orðið þess
valdandi, að bóndinn getur
nú loksins fengið að njóta
ávaxta erfiðis síns, og nú er
svo komið, að landbúnaður-
inn er orðinn aðalatvinnu-
vegur lýðveldisins. Flutn-
ingur höfuðborgarinnar frá
Istambul til Ankara var vit
urleg og framsýn ráðstöfun.
Mustafa Kemal sá, að hern-
aðarlega gömlu höfuðborg-
arinnar var mjög óhagstæð.
Það var augvelt að nálgast
hana af sjó, og hann sá rjetti
lega, að í framtíðinni myndi
hún verða berskjölduð fyr-
ir loftárásum. En það var
önnur ástæða en sú hernað-
arlega til þessa flutnings,
og hún var sálræns eðlis. —
Hinir reglulegu Tyrkir eru
fjallabúar. Mustafa vildi
koma þeim burtu frá kjöt-
kötlum Konstantinópels í
hreinna og heilnæmara loft
Anatolíuhálendisins. Þess
in hætta af Bretum. Bretar
voru ekki að seilast til á-
hrifa og valda undir yfir-
skini friðar og vináttu, og
að Bretar báru virðingu fyr
ir frelsi og rjettindum smá
þjóðanna. Ef Mustafa var
einræðisherra, var hann
ekki af sama sauðahúsi og
Mussolini og Hitler. Hann
var ekki andvígur trúmál-
um, en hann varð að losa
ríkið við afskifti kirkjunn-
ar af stjórnmálum og hjá-
trú og hindurvitni, sem
haldið var að mönnum, bar
nauðsvn til þess að upp-
ræta. Þótt hann hafi verið
talinn andvígur Bretum, er
sannleikurinn sá, að hann
þráði ætíð vináttu qg skiln-
ing við Breta, ef þess var
kostur án þess að rýra heið-
ur Tyrklands.
nokkra agalausa en hug-
rakka menn, sem höfðust
við á þessum slóðum. ítal-
arnir höfðu að minsta kosti
tvö herfylki á Derna-To-
bruk svæðinu, og þar að
auki höfðu þeir alger yfir-
ráð á sjónum. í hvert skifti
sem ítalarnir voguðu sjer
út úr Derna, rjeðist hann á
þá og hrakti til baka. — Að
lokum bjuggu ítalarnir ram
byggilega um sig. Ef Kem-
als hefði ekki notið við, er
líklegt að stjórn Súltanins
hefði samið frið og látið af
hendi Afríkulönd sín ári
áður en raun varð á. Þegar
friður var saminn lögðu ít-
alir mikið fje til höfuðs
Mustafa Kemals, og hann
varð flóttamaður. — Hann
klæddist Arababúningi, og
fjekk sjer falsað vegabrjef.
Hann slapp fram hjá ítöl-
unum, og með miklum erf-
iðismunum komst hann aft-
ur að egyptsku landamær-
unum.
Landamæranna var gætt
af vopnuðum verði, og löng
halarófa af fólki beið að
komast yfir. Hann gekk inn
í röðina. Þegar komið var
að honum, var honum til-
kynt að breski foringinn, er
hefði yfirumsjón með eg-
yptsku landamærunum
vildi tala við hann. Það var
farið með hann til tjalds for
ingjans, og hann beðinn að
sýna skilríki sín. Hann
rjetti falsað vegabrjefið yf-
ir skrifborðið með fölsuðu
nafni. Þetta var óþægilegt.
andartak, því að það var
ekki nema eðlilegt og rjett-
lætanlegt, að egyptsku yf
irvöldin neituðu honum að
koma inn í landið. Eftir að
yfirforinginn hafði athugað
vegabrjefið vandlega, leit
hann upp og sagði: — Jeg
held að þjer sjeuð Mustafa
Kemal. — Já, sagði Tyrk-
inn, það er jeg. — Jæja,
sagði foringinn, það gleður
mig að hitta yður. Þjer
hafið staðið yður vel og þjer
hafið leyfi til þess að fara
hvert sem þjer viljið í þessu
landi. — Mustafa Kemal
gleymdl þessu aldrei.
Þessi maður, sem kunni
Það hefir margt á daga hans ekki að óttast helgaði
drifið.
JEG GET ekki stilt mig
um að segja ykkur eina
sögu af Mustafa Kemal. —
Árið 1911 rjeðust ítalir, sem
vegna gerði hann Ankara að löngum hafa verið sjálfum
höfuðborg ríkisins. I sjer samk\Tæmir, eftir að
Með því að breyta staf- hafa fullvissað Tyrki um
rófinu að hætti Evrópuþjóða vináttu sína og friðarvilja,
var stigið stórt spor í átt- á lönd Ottomanna í Norður
ina til útrýmingar fáfræði
og váhþekkingar í iandinu.
Gamla arabiska letrið var
of erfitt og torskilið. Það
að gera bækurnar og kensl-
una auðveldari og aðgengi-
legri fyrir fjöldann. Með
því að brevta fataburði fólks
ins var vanmáttarkendinni
sagt stríð á hendur. Karl-
mönnunum var bannað að
bera' fez að viðlagðri refs-
ingu, og á tveim árum fekk
Mustafa kvenfólkið talið á
að fella blæjurnar.
Endurreisn og gerbreyting
.fjármála ríkisins er of flók-
krafta sína því. sem vissi að
varð að gera, og sem nauð-
syn bar til ao yrði fram-
kvæmt. Jafnvel þegar dauð
inn nálgaðist var hann ótta
laus. Hann dó jafn óttalaus
og hann hafði lifað. Hann dó
í þjónustu tyrknesku þjóð-
arinnar. Jeg held, að jafn-
vel dauðinn hafi ekki getað
Afríku, Tripoli og Cyrena- hrifsað úr hendi hans mesta
ica. Þessi óvænta árás kom sigurinn, sem hann vann á
Tvrkjum algerlega á óvart lífsleiðinni, endurvakningu
eins og við mátti búast. — tyrknesku þjóðarinnar, virð
Mustafa Kemal var þá mSu> heiður og getuna til
staddur í-Tyrklandi. Hann Þýss að lifa, og það, sem er
var hermaður að atvinnu! dýrmætast af öllum gjöfum,
og flýtti sjer á orustuvöll-; frelsið til þess að neyta
inn. Þangað gat hann ekki
komist án þess að fara yfir
Egyptaland, sem þá var
hlutlaust, en honum tókst
þó að komast leiðar sinnar.
Á Dernasvæðinu tók hann
við stjórn eins tyrknesks
fótgönguliðsherfylkis, en
til viðbótar valdi hann
þeirra.
Móðir Ólafs Bergssonar, er
jarðsungin var s. 1. laugardag,
var sögð Þórðardóttir, i minning-
argrein um Olaf, en hún var Þor-
varðardóttir frá Traðarholti í
Flóa.