Morgunblaðið - 06.12.1944, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 6. des. 1944.
MORGUNBLAÐIÐ
Ræða Ólafs Thors forsætisráðherra
Framhald af hls. 4.
varð síðar megingrundvöllur
þess tilboðs, sem jeg gerði Al-
þýðuflokknum og Sósíalista-
flokknum, eftir að forseti Is-
lands hafði falið mjer að mynda
stjórn. Þessu brjefi okkar var
vel tekið af öllum flokkum, og
fljótlega fengum við svör
Hjeldu svo umræður áfram þar
til 2. október s. 1., að formaður
þingflokks Framsóknarmanna,
Eysteinn Jónsson, lýsti yfir á
fundi í 12 manna íiefndinni, þ.
e. a. s. samninganefnd allra
fjögurra þingflokka, að hann
liti svo á, að þessum umræðum
væri lokið, og kvað Framsókn-
arflokkinn ekki reiðubúinn til
að taka frekari þátt í þeim, að
óbreyttum kringumstæðum.
-k
EFTIR að ríkisstjórn Björns
Þórðarsonar sagði af sjer, hafði
forseti Islands kvatt formenn
flokkanna á sinn fund og tekið
af okkur skýrslur um horfur
til stjórnarmyndunar. Honum
var, eins og öðrum, kunnugt,
að samningatilraunir stóðu yf-
ir milli allra þingflokka. Á
þeim fundi tók jeg að mjer,
samkvæml beiðni forsetans, að
láta hann vita, hversu slæði um
horfur' í þessum samningaum-
leitunum. Og þegar nú formað
ur Framsóknarflokksins gaf
þessa yfirlýsingu, tilkynti jeg
forseta það og óskaði eftir, að
forselinn kallaði formenn flokk
anna á nýjan fund, til þess þar
að fá staðfest ummæli formanns
Framsóknarflokksins. Forsetinn
gerði þetta, og formennirnir
komu á fund til hans 3. okt.
s. 1., kl. 11 f. h. Á þessum
fundi staðfesti form. Framsókn
arflokksins yfirlýsingu sína.
Þar með var formtega lokið til-
raununi til myndunar fjögurra
flokka stjórnar. Eins og allir
menn skilja, er ekki hægt að
mynda fjögurra flokka stjórn
með þremur flokkum. Einn
hafði skýrt tekið fram, að hann
teldi þeim umræðum lokið.
Forseli íslands bað mig að
verða eftir, þegar formenn
hinna flokkanna gengu af
fundi. Mæltist hann til, að jeg
tæki að mjer að gera tilraunir
til stjórnarmyndunar. Jeg svar
aði því til, að jeg myndi bera
þessa ósk forselans undir þing-
flokk Sjálfstæðismanna og gera
annað tveggja, að gera íilraun-
ina sjálfur eða benda forsetan-
um á mann til þess. Á fundi
Sjálfstæðisflokksins þennan
sama dag kl. 5 e. h. var svo
samþykt að fela mjer að gera
þessa tilraun, enda þótt jeg
sjálfur væri í nokkrum vafa
um, hvort ekki væri rjettara,
að aðrir gerðu hana þá þegar.
En hvort tveggja var, að þeir,
er jeg taldi líklegasta, færðust
eindregið undan því við mig,
sem og hitt, að flokknum þótti
rjetlast að byrja með því, að
formaður flokksins gerði til-
rauniria. Flokksfundi Sjálfstæð
ismanna van lokið kl. 6 síð-
degis þennan þriðjudag. Þá ósk
uðum við í samninganefnd Sjálf
stæðisflokksins, Bjarni Bene-
diktsson, Jakob Möller og jeg,
eftir samtali við Framsóknar-
flokkinn. Samninganefnd kom
þegar, þeir Hermann Jónasson,
Eysleinn Jónsson og Sveinbjörn
Högnason. En við þá Hermann
og Eyslein ásamt Steingn'mi
Steinþórssyni, er fram að þessu
var þriðji maður í samninga-
nefnd Framsóknarílokksins,
höfðum við áður átt viðræður
og stungið upp á, að Sjálfstæð-
isflokkurinn og Framsóknar-
flokkurinn mynduðu stjórn
einir, ef alt annað reyndist ó-
mögulegt, freKiur en að una við
það ástand, sem verið hefir und
anfarin 2 ár. Á þessum fundi
spuroi jeg Framsóknarmenn-
ina, hvort Framsóknarflokkur-
inn vildi ganga til stjórnar-
myndunar undir forysíu Sjálf-
stæðisflokksins, sem nú hefði
verið falið að mynda stjórn. En
jeg vil skýrt taka fram, og
kem nánar að því síðar, að þó
að mjer bæri samkvæmt um-
boði, sem forseti Islands hafði
falið mjer, að spyrja um, hvort
Framsóknarmenn vildu ganga
i st'jórn, sem Olafur Thors mynd
aði, þá spurði jeg ekki um það,
heldur hvort þeir vildu ganga
inn í stjórn, sem Sjálfstæðis-
flokkurinn myndaði. Framsókn
arflokkurinn svaraði skýrt og
ákveðið neitandi. Hann gepði
hinsvegar aðra tillögu, — þá,
að endurreist yrði stjórn Björns
Þórðarsonar, með því að gera
hann að ‘ forsætisráoherra.
Skyldu svo Framsóknarflokk-
urinn og Sjálfstæðisflokkurinn
leggja tvo menn hvor í þá
stjórn, Framsóknaþflokkurinn
orðaði það, þó að hann gerði
það aldrei að skriflegu skilyrði,
að annað ráðherraembættið
yrði skipað fyrverandi utan-
ríkismálaráðherra, Vilhjálmi
Þór, þannig að tveir ráðherrar
úr stjórn Björns Þórðarsonar
yrðu áfram. Sjálfstæðisflokk-
urinn hafnaði þessu, og hafði
raunar áður gert það. Vík jeg
að því síðar.
Jeg tilkynti þá ' samninga-
nefnd Framsóknarflokksins, að
jeg myndi nú snúa mjer tit Al-
þýðuflokksins og Sósíalista-
flokksins, að minsta kosti jöfn-
um höndum, þar eð jeg liti svo
á, að æskilegt væri að Ijúka
þessu starfi hið skjótasta. Ætl-
aði jeg mjer að skila af mjer
strax daginn eftir, og datt þá
alls ekki í hug, að mjer myndi
takast að mynda stjórn. Hvort
flokkurinn ljeti síðan aðra
reyna, ætlaði jeg að gera tillögu
'um þegar jeg sæi, hvað þessar
umleitanir mínar leiddu í ljós,
þ. e. a. s. hvort það kæmi fram,
að aðrir innan flokksins væru
líklegri til að geta myndað
sljórn.
Daginn eftir snjeri jeg mjer
til Alþýðuflokksins og Sósíal-
istaflokksins og lagði fyrir báða
flokkana drög að málefnasamn
ingi, sem jeg taldi, að Væru lík-
ur til, að þeir af Sjálfslæðis-
mönnum, sem á annað borð
vildu ganga til samstarfs við
I verkalýðsfl., vildu aðhyllast.
;En jeg tók þá skýrt fram, eins
og í öllum þessum samningum
síðar, að alt, sem var boðið
fram, var boðið fram af rrijer
persónulega og þurfti að sam-
þykkjast að lokum af mínum
flokki, áður en jeg gæti m>nd-
að stjórn í nafni Sjálfstæðis-
flokksins á grundvelli þessara
málefna. Jeg sagði hinsvegar
umboðsmönnum þessara flokka,
að þeir mællu treysta því, að
yfirleitt myndi jeg ekki bjóða
annað en það, sem jeg teldi
sterkar líkur fyrir að fá sam-
þykt. Sem kunnugt er, leiddu
þessar samningaumleitanir íil
stjórnarmyndunar hinn 21.
október s. L, og hygg jeg að
fæstir hafi búist við, að svo
myndi fara.
á, að eftir alt, sem sagt hafði jeg var aítaf veiktrúaður á á-
Framsókn skarst úr
verið um stjórn Björns Þórðar- gæti stjórnar Framsóknarflokks
sonar, — með fyllstu virðingu ins og Sjálfstæðisflokksins
fyrir hinum einstaka heiðurs- [einna. Jeg óttaðist, að þó hún
manni Birni Þórðársyni, per- Refði mikið þingfylki, yrði hún
sónulega, — væri als ekki svo veik út á við, að hún féngi
kleift að gera tilraun til að við ekkert ráðið, með verka-
bjarga leifunum af æru þings- | lýðsfloljkana í harðvítugri and
ins með því að krjúpa aftur á stöðu. Jeg kaus þó fremur slítia
knje og leita á náðardyr þeirr- [stjórn en þá, sem var, og reyndi
ar stjórriar, sem við fram að jþví að koma henni á, þar sem
• i| þessu höfum ekki talið viðun- jeg þá var vonlaus um víðtæk-
'tklK andi. Lauk svo þeim fundi. En ara samstarf. Eftir á fagna • g
í RAUNINNI gæti jeg' látið einum eða tveimur dögum síðar því, að Framsóknarflokkurinn
hjer staðar numið Þó vil jeg var tillaga þessi borin upp á taldi sjer fært að setja svo
^ að marggefnú tilefni. víkja lítið fundi * þhigflokki Sjálfstæðis- þrönga kosti, að sú stjórnai-
eitt nánar að Framsóknarflokkn |manna feltl Þar með atkvæð mvndun fór út um þúfur.
; um og sýna fram á, að ekki er jum allra 20 þingmanna flokks-
við mig eða okkur Sjálfstæðis- ins' ' ar það fafarlaust tilkynnt
menn að sakast. út af því, að ffamsóknarflokknum.
. hann er utan við stjórnina. j Þegar jeg nú sneri mjer til
I Jeg vil þá fyrst endurtaka, að Framsóknarflokksins, þriðju-
það vorum við Sjálfstæðis-
menn,, sem frá öndverðu höfð-
um forystuna um tilraunir til
myndunar 4 flokka stjórnar. —
|Við hjeldum þeim áfram svo
jlengi og með svo mikilli þraut
'seigju, að við lá að Framsókn-
jarmenn hefðu okkur að athlægi (Sjálsfstæðisflokkurinn
daginn 3. október, sem jeg áðan
gat um, lagði Framsóknarflokk
urinn fram skriflega yfirlýs-
ingu. Þar segir m. a.:
„Fyrir því gerir Framsóknar-
flokkurinn það að tillögu sinni,
að Framsóknarflokkurinn og
standi
EN SPYRJA menn, — hvað
var það þá, sem fyrir Framsól: n
arflokknum vakti?
Jeg held að sú gáta sje ekki
mjög torráðin.
Framsóknarflokkurinn ætl-
aði sjer til lengstu laga að
halda dauðahaldi í stjórn
Björns Þórðarsonar. Sú von
bliknaði, þégar. stjórn Björns
Þórðarsonar sagði af sjer. Eítir
það sóttist Framsóknarflokkur-
fyrir Og' það var ekki okkur isaman um ríkisstjórn, er þann inn eftir sem blæminstri stjórn,
sem þolinmæðina brast að lok- síe myn<áuð, að núverandi
um. heldur var það, eins og áð- jf°rs3etisráðherra, dr. Birni
ur greindi, formaður þingflokks hórðarsyni, sje lalið forsæti í
Framsóknarflokksins, sem til henni, ef hann er fáanlegur til
kynnti að hann myndi ekki leng Þess> en flokkarnir tilnefni
ur taka þátt í þessum fpnaa- ,sina l-vc> ráðherrana hvor til
|höldum. Þegar hjer var komið
og forseti íslands hafði falið
mjer að mynda stjórn, þá
snjeri jeg mjer ekki, eins og
jjeg áðan gat um, til Alþýðu-
jflokksins og Sósíalistaflokks-
jins fyrst, sem þó var eðlilegt og
| þinglegt, vegna þess, að það var
j.Framsóknarflokkurinn, sem
hafði lýst yfir, að hann teldi
ekki hægt að njynda fjögurra
flokka stjórn. Jeg sneri mjer
fyrst til Framsóknarflokksins.
VIK JEG þá aftur að því, er
jeg áður gat, að meðan að stóð
á 4 flokka tilraununum, og þeg
ar svo óvenjulega horfði, að okk
’ur Sjálfstæðismönnum sýndist
Jsem útilokað myndi að takast
mætti 4 flokka samstarf, sner-
i
:um við okkur til Framsoknar-
jflokksins og spurðumst fyrir
um, hvort hann væri reiðubú-
I
jinn að ganga til samstarfs við
Sjálfstæðisflokkinn einan, ef
jalt um þryti, fremur en una
því ástandi, er verið hefði. —
|Tóku Framsóknarmenn þessu
fjarri í öndverðu, og alt þar til
viðbótar1
Af þessu sjest, að Framsókn-
arflokkurinn neitaði að ganga
í stjórn, sem Sjálfstæðisflokkur
'inn mjmdaði. Af þessu sjest enn
fremur, að eina sáttatilboðið,
sem Framsóknarflokkurinn bar
fram, var að Sjálfstæðisflokk-
urinn renndi niður þessari til-
lögu Framsóknarmanna, sem
allir vissu, að hver einasti þing
maður Sjálfstæðisflokksins var
nýbúinn að hafna.
Shka kosti er ltannske reyn-
andi að setja gjörsigruðum
mönnum. Öðrum ekki.
í þessu sambandi vil jeg al-
veg sjerstaklega geta þess, að
við Sjálfstæðismenn vorum als
ekki óviðmælanlegir um utan-
þings forsætisráðherra. Þvert á
móti. Við stungum sjálfir upp
á fleirum en einum. En Fram-
sóknarmenn höfnuðu öllum slík
um tillögum.
★
JEG TEL nú ekki að frekari
vitna þurfi við varðandi við-
leitni okkar Sjálfstæðismanna
til að ná samstarfi við Fram-
sóknai’flokkinn. Þó vil jeg, að
I ' w I
hinn 27. september, að þeir Ey- gefnu tilefni, bæta því við, að
steinn Jónsson og Hermann Framsóknairflokknum var af
Jónasson tjáðú Bjarna Bene- 'margítrekuðum ummælum mín
diktssyni og mjer, að þeir teldu, [um vel ljóst, að enda þótt jeg
að eftir samstarf Eí-amsóknar- [teldi eðlilegt. að Sjálfstæðis-
manna og Sjálfstæðismanna á flokkurinn hefði forystu slíkrar
Búnaðarþinginu, ,væri eðlileg- stjórnar, kom mjer ekki til hug
ast að þessir flokkar mynduðu [ar að ætla sjálfum mjer þá
stjórn saman. Hjetu þeir Her- stjórnarforystu. Frá þessu
&ann og Eýsteinn að ræða það skýrði jeg bæði samninganefnd
mál nánar við okkur daginn eft flokksins og mörgum þingmönn
ir. Eigi komu þeir þó til fund- [um hans. Jeg sagði meira. Jeg
ar á tilsettum tíma, og eigi fyr sagði, að jeg kærði mig ekkert
en 29. september. Voru þeir nú um að vera í stjórn fremur en
horfnir frá fyrri skoðun sinni, 'verkast vildi. Jeg sagði meira:
og vildu nú það eitt, að endur- ^Að mjer vq^ri nákvæmlega
reist yrði stjórn Björns Þórðar- sama, þótt Eysteinn Jónsson
sonar, og skyldu Sjálfstæðis- jværi í stjórninni, en jeg ekki.
flokkurinn og Framsóknarflokk Jeg sagði meira. Jeg ljet berast
urinn leggja í þá stjórn tvo til Hermanns Jónassonar, að
menn hvor. Ekki töldum við mjer væri nákvæmlega sama,
Bjai'ni, að slík uppástunga þó hann væri í stjórninni, en
myndi hljóta byr hjá Sjálfstæð jeg ekki.
Jismönnum, enda litum við svo i Jeg viðurkenni fúslega, að
með sem allra veigaminnstu
málefnasamningi.
En hversvegna?
Það var vegna þess, að )a : i
veiká stjórn átti að stanca L:ll
vorsins. Þá átti að kjósa. Þá átti
að segja kjósendum: „Meðan
við Framsóknarmenn vorum
stærsti flokkurinn, þá var land
inu stjórnað. Þegar Sjálfstæðis
flokkurinn er orðinn stærsti
flokkurinn, hefst stjórnleysio'1.
Þetta er það, sem átti að segja.
Síðan átti að berjast við okkur
í kosningunum um mál, sem
við voi'um fúsir til að sernja
um nú, og biðja svo kjósendur
um hreinan meirihluta hancfa
Framsóknarflokknum.
Jeg græt þurrum tárum yrfir
að þetta skyldi ekki takast.
Hitt harma jeg. að ekki tókst
að skapa þann allsherjar írið,
sem þjóðin svo lengi hafði þráð.
„En fátt er svo illt, að éinugi
dugi“.
Það er einn kostur á því, að
Fi'amsóknarhlekkurinn brast.
Hann er sá, að nú er loks sýnt,
í fyrsta skipti í 17 ár, að hægt
er að koma á sterkri stjórn i
landinu, þótt Framsókn sje ut-
angátta. Og Sjálfstæðismönnum
til sjávar og sveita vil jeg ejer
staklega segja það, að þeir
verða að gera sjer ljóst, að
Framsóknarflokkurinn er æfirv
lega reiðubúinn að ganga lil
samstarfs við verkalýðsflokk-
ana eina, án Sjálfstæðisflokks-
ins.
Þori Sjálfstæðisflokkurirm
ekki að ganga til sliks samsfárfs
án Framsóknarflokksins, hefir
hann með því lögbelgað Jsá
stjórnarforystu Framsóknrí-
flokksins, sem Sjálfstæðismeim
um land alt hafa í nær 2 árá-
tugi háð einbeitta og markvissa
baráttu til að hnekkja.
Nýsköpunin
JEG SKAL þá vikja að þeirri
gagnrýni, er beint hefir vefið
gegn ríkisstjórninni og stefnu
hennar.
í ræðu þeirri, er jeg flutti fyr
ir hönd ríkisstjórnarinnar byr
á Alþingi, er hún tók við vöM-
Framh. á bls. 6.