Morgunblaðið - 28.10.1947, Síða 10

10
M O RGl( ly B L AÐ 1Ð
Þriðjudagur 28. okt. 1947
- STURLUNGA SAGA -
Sturlunga saga. Jón Jó-
hannesson, Magnús Finn-
bogason og Kristján Eld-
járn sáu um útgáfuna. —
Sturlunguútgáfan. Rvík
1946.
STURLUNGA SAGA er —
auk Biskupasagna — aðalheim-
ild vor um sögu þjóðarinnar á
12. öld og fram til loka þjóð-
veldisins eftir miðja 13. öld. En
Sturlunga saga er safn sagna,
sem eru ritaðar skömmu eftir
atburðina, sem þær greina frá,
og sumar af roönnum eða eftir
fyrirsögn manna, sem lifðu at-
burðina og áttu jafnvel þátt í að
marka rás sögunnar. Söguefnið
er óþrjótandi, og höfundunum
mikill vandi á höndum að velja
og hafna, þeir leiða fram á sjón-
arsviðið urmul manna og
kvenna, flesta þeirra, sem
nokkuð kvað að með þjóðinni á
þeim tíma, og mesta f jölda ann-
arra. Þeir greina frá stórvið-
burðum, örlagastundum þjóðar-
innar. Þeim glepst oft yfirsýn,
því að efnið sækir fast á og at-
burðir og menn ekki í nægilegri
fjarlægð, sóguþráðurinn vill
verða slitróttar og tengslin óljós.
Að þessu leyti eru sögurnar í
Sturlungu frábrugðnar konunga
sögum og ísiendingasögum og
óaðgengilegri til lestrar í fljótu
bragði. En við nánari kynni af
Sturlungu fær lesandinn fyrir-
höfn sína goldna að fullu. Hann
heillast af hinu iðandi lífi í sög-
unni, og því rneir sem hann les
hana oftar og kynnist betur
mönnum og aldarhætti. í hvert
skipti sem menn lesa söguna á
ný, veita þeir athygli f jölmörgu,
sem þeir höíðu ekki áður tekið
eftir, margt skýrist, sem áður
var ekki ljóst, mörgum nýjum
viðfangsefnum skýtur upp. Ekk-
ert rit frá fornöld býr yfir
þessum töfrum til jafns við
Sturlungu.
Eftir hin miklu afrek 13. ald-
ar manna í bókmenntum kemur
snöggur afturkippur. Erlent kon
ungsvald og alþjóðleg kirkja
reyra helst að þjóðinni, lama and
lega starfsemi og beina henni á
óglæsilegri brautir. Loks er svo
komið, að „Ari er steingleymd-
ur, Snorri naínið eitt og Sturla
einnig hulinn gleymsku," segir
Guðbr. Vigfússon, og á hann þá
við lok 16. og upphaf 17. aldar.
Arngrími lærða er sýnilega ó-
kunnugt um Sturlungu, þegar
hann semur höfuðrit sín. Jón
Egilsson segir um líkt leyti um
Skálholtsbiskupa á fyrra hluta
13. aldar: „Ekki hef jeg heyrt
sagt nokkuð um það, hvað skeð
ellegar við hafi borið á meðan
þessir 3 voru biskupar“, og um
Árna biskup Þorláksson: „ekki
er og heldur um hann grandið,
það jeg muni, hvorki sagt nje
skrifað". Jón Gizurarson, fræði-
maður mikill, sem fyrstur skrif-
ár upp Sturlungu á 17. öld, er
svo ókunnugur aðalmönnum
sögunnar, að hann þekkir ekki
nafn Sighvats Sturlusonar, leys-
ir það rangt upp úr skammstöf-
,un og kallar hann jafnan Sigurð.
Rit þau, sem samin voru í
fornöld, hafa að sjálfsögðu náð
jmisjafnri hylli. Sum hafa fljótt
ipríjið vinsæl, svo sem Njála og
• ggla, og eru enn til í mörgum
þandritum, önnur hafa fallið
strax í gleymsku, ef til vill
aldrei verið skrifað eftir frum-
ritinu; mörg eru nú með öllu
týnd, önnur til vor komin í að-
eins einu handriti eða tveim. Af
sögum þeim, sem teknar voru
upp í Sturlungu, eru nú engar
varðveittar annars staðar, nema
Hrafns saga og prestssaga Guð-
mundar biskups Arasonar. —
Nokkrir «aflar úr Islendinga
sögu hafa verið teknir upp í
sögu Guðmundar biskups, og 2
blöð hafa geymst af Þorgils
sögu skarða sjerstakri. Það er
sennilegt, að Sturlunga saga
hafi sjaldan verið skrifuð upp.
Annars vegar var mjög dýrt að
láta skrifa handa sjer jafnstóra
bók og Sturlungu, á hinn bóg-
inn var hún, eins og fyrr segir,
gersamlega ókunn hinum fróð-
ustu mönnum um 1600, og er af
því að ráða, að sagan hafi þá
ekki verið víða til. 1 raun rjettri
höfum vjer enga vitneskju um
önnur handrit af sögunni en
frumritið og þær 2 skinnbækur,
sem nú eru til leifar af, auk
„vondrar" íslendinga sögu í
Möðruvallaklaustri um miðja
15. öld, og er líklegra, að þar
sje að ræða um Sturlungu en
íslendinga sögu Sturlu Þórðar-
sonar, en ekki sennilegt, að þetta
sje frumrit Sturlungu. Má því
vel vera, að aldrei hafi verið til
nema 4 Sturlungu-bækur á
skinni.
Eldra Sturlungu-handritið er
talið ritað um miðja 14. öld.
Það mun hafa verið í Króksfirði
snemma á öldum og er því nefnt
Króksf jarðarbók. Það er nú 110
blöð, en upphaflega munu hafa
verið 139 blöð í bókinni. — Hitt
handritið er ritað um 1400. Það
mun upphaflega hafa verið um
180 blöð, og á því Sturlunga og
Árna biskups saga, og mun það
hafa verið heilt í upphafi 17.
aldar að öðru en því, að týnst
hafði aftan af sögu Árna bisk-
ups. Síðasti eigandi handritsins,
meðan kalla mátti það bók, var
Gísli Jónsson í Reykjarfirði (í
Suðurfjörðum í Arnarfirði, en
ekki á Ströndum), d. 1679, og er
það því nefnt Reykjarfjarðar-
bók. Meðan Gísli átti bókina,
skemmdist hún í láni, losnaði úr
bandi, tvístraðist síðan og glat-
aðist. Árni Magnússon náði síð-
ar með miklum eftirgangsmun-
um 30 blöðum úr þessari skinn-
bók. — Er sorgarsaga þessa
handrits dæmi um örlög margra
fornra bóka á 17. öld. — En sú
saga sýnir einnig, hvílíkur
gagnsmaður Árni Magnússon
var íslenskum fræðum og hve
mjög hann lagði sig í líma að
spyrja uppi forn handrit, og þótt
ekki væri nema slitrur og snepl-
ar.
Til allrar hamingju höfðu
báðar skinnbækurnar verið skrif
aðar upp á fyrra helmingi 17.
aldar, og frá þeim uppskriftum
eiga öll síðari Sturlungu-handrit
rót sína að rekja.
Mönnum varð fljótlega Ijóst,
hvílíkt merkisrit Sturlunga er
og gerðust margir til að skrifa
hana upp. En ekki var sagan
gefin út á prent fyrr en Hið ís-
Ienska bókmenntafjelag var
stofnað. Útgáfa Sturlungu var
fyrsta stórvirkið, sem fjelagið
rjeðst í, og var sagan, ásamt
sögu Árna biskups Þorláksson-
ar, prentuð í Kaupmannahöfn á
árunum 1817—20. Bjarni Thor-
steinsson, síðar amtmaður, stóð
fyrir útgáfunni, en fleiri unnu
að henni, svo sem Sveinbjörn
Egilsson og Gísli Brynjólfsson,
eldri. Var auðvitað mikill feng-
ur að fá Sturlungu á prenti, en
textinn var prentaður eftir
ungu pappírshandriti og alveg
sneitt hjá skinnbókunum.
Árið 1878 gaf Guðbrandur
Vigfússon út Sturlungu í 2 bind-
um í Oxford. Lagði hann Reykj-
arfjarðarbók til grundvallar,
það sem hin náði, en megin-
hiuti textans var prentaður eftir
pappírshandi'iti, sem á rót sína
að rekja til Reykjarfjarðarbók-
ar og er best þeirra handrita,
sem frá henni eru runnin. Út-
gáfa Guðbrands er merkileg
fyrir margra hluta sakir, og þó
mest vegna hins ágæta formála,
þar sem á rúmlega 200 bls. er
gerð grein fyrir fornbókmennt-
um vorum.
Þriðja útgáfa, í 2 bindum, var
prentuð í Kaupmannahöfn 1906
—11, en árið 1904 kom út þýð-
ing sögunnar á dönsku. Hjer var
að verki Kristian Kaalund, bóka
vörður við handritasafn Árna
Magnússonar, en konunglega
fornritafjelagið kostaði útgáf-
urnar. Hjer er Sturlunga í fyrsta
skipti gefin út eftir skinnbók-
unum og hinum bestu pappírs-
handritum, þegar skinnbækurn-
ar þrýtur, en orðamunur til-
greindur úr öilum helstu hand-
ritum. Er þessi útgáfa hið
mesta þrekvirki og nytjaverk,
unnið af natni ög samviskusemi
og frábærri þekkingu á hand-
ritum sögunnar; eru síðari út-
gáfur á henni byggðar.
Fjórða útgáfa Sturlungu, og
sú fyrsta hjer á landi kom út á
vegum Sigurðar bóksala Krist-
jánssonar, prentuð í Reykjavík
1908—15. Annaðist dr. Björn
Bjarnason frá Viðfirði útgáfu
tveggja fyrri bindanna, en Bene
dikt Sveinsson sá um hin tvö.
Loks kemur 5. útgáfan fyrir
sjónir almennings. Útgefandi er
Sturlunguútgáfan, en af for-
mála má ráða, að Magnús próf.
Jónsson sje írumkvöðull útgáf-
unnar og hafi mestu ráðið um
ytra búning hennar. En útgáf-
una hafa annast dr. Jón Jó-
hannesson dósent, Kristján Eld-
járn, mag. art. og Magnús
Finnbogason menntaskólakenn-
ari. Hafa þeir skipt með sjer
verkum á þann veg, að Magnús
Finnbogason hefur búið textann
til prentunar og samið vísna-
skýringar, Kristján Eldjárn
samið skýringar við textann, en
dr. Jón Jóhannesson ráðið grein-
ingu sagnanna, samið ættskrár,
nafnaskrá, skrá um atriðisorð
o. fl. Textinn í útgáfu Kaalunds
er lagður til grundvallar, en þó
víða vikið frá honum og aðrir
leshættir teknir fram yfir, þar
sem rjett þótti.
í þessari útgáfu eru sögurnar
greindar í. sundur, lífet og í Ox-
ford- og Reykjavíkurútgáfun-
um. Hefur safnandi Sturlungu
haft þessar sögur og rit og tek-
ið upp í bók sína:
Þorgils sögu og Hafliða, Ætt-
artölur, Sturlu sögu, Prestssögu
Guðmundar góða, Guðmundar
sögu dýra, Hraíns sögu (seinni
helming), íslendinga sögu með
formála, Þórðar sögu kakala,
Svínfellinga sögu.
Sjálfur hefur safnandi samið
smáþætti og greinar og skotið
inn á víð og dreif, og er merk-
ast af því Geirmundar þáttur og
Haukdæla þáttur. Eftir þessu
frumriti hefur ritari Króks-
íjarðarbókar svo skrifað bók
sína og vikið lítt frá því.
Reykjarfj 'irðarbók er skrifuð
um 1400, og hefur dr. Jón Jó-
hannesson lextt að því líkur, að
hún geti verið rituð beint eftir
frumritinu, og þurfi ekki að
gera ráð fyrir neinum millilið.
í þessu handriti er aukið við
safnið Þorgils sögu skarða,
Sturlu þætti, Jarteinasögu Guð-
mundar biskups og sögu Árna
biskups Þorlákssonar. Þorgils
saga og Sturlu þáttur eru tekin
upp í útgáfu þessa, en hinum
tveim sögunum sleppt. Aftur á
móti er Áróns saga Hjörleifs-
sonar prentuð í þessari útgáfu,
og er þetta hvorttveggja með
sama hætti í Oxfordútgáfunni og
Reykjavíkurútgáfunni fyrri.
Um það bil sem Þórðar sögu
kakala þrýtur fer að vera nokk-
ur vandí á köflum að greina á
milli sagnanna. í Oxford- og
Reykjavíkurútgáfunum hafa út-
gefendur láiið nægja að til-
greina, hvar hver heimild hefst,
en halda að öðru leyti sömu röð
sem í handritunum. í þessari út-
gáfu er leitast við að greina al-
gerlega milli heimildanna,
skipa hverjum kafla í þá sögu,
sem hann er tekinn úr. Um
marga þessa kafla er mikið á-
litamál, hvert heimfæra skuli,
því að rök til þess eru ekki
eins skýlaus og æskilegt væri.
Þó hygg jeg, að útgefanda hafi
furðuvel tekist að finna rjetta
leið.
Það er auðvitað ágætt, að ein-
stakar heimildir komi sem skýr-
ast fram í útgáfunni. Á þessu
er þó sá hængur, að söguþráður-
inn slitnar, þar sem safnandi
leggur frá sjer heimild sína í
bili og tekur til annarra. í ís-
lendinga sögu er t.d. eyða frá
1242 til 1249, af því að safnandi
fer á þessu timabili eftir Þórðar
sögu kakala, og er sú frásögn
prentuð í síðara bindi, en sagan
er í fyrra bindinu komin fram
til 1264. Frásögnin verður
þannig gloppótt, tímaröðin rask-
ast og fyrr sagt frá því, er síðar
gerist. Flestir lesendur Sturl-
ungu munu leggja mesta áherslu
á söguefnið sjálft og kæra sig
kollótta um vandamál bók-
menntasögunnar. Vegna þeirra
virðist mjer í fljótu bragði æski-
legra, að Sturlunga verði fram-
vegis gefin út fyrir almenning
með sama hætti sem í útgáfu
Sigurðar Kristjánssonar. — En
persónulega þykir mjer vænt
um að fá útgáfu með þessum
hætti.
Þegar um rit eins og Sturl-
ungu er að ræða, er mikið undir
því, að útgefandi búi það vel í
hendur lesandanum og láti
honum í tje alla þá aðstoð, sem
hann þarfnast. Að þessu leyti
tekur útgáfa þessi öllum eldri
útgáfum fram. Hjer eru vísna-
skýringar, eins og venja er til,
en einnig skýringar á torskild-
um orðum í sögutextanum. —
Mikil áhersla er lögð á að
glöggva lesandann á tímatali.
Nákvæm atburðaskrá er á 4 bls.
framan við 2. bindi, en auk
þessu eru artöl jafnan greind á
spássíu og dagsetningar þar sem
auðið er.
í Sturlungu er ógrynni nafna,
bæði á mönnum og stöðum. —
Nafnaskráin í þessari útgáfu er
110 bls., tvídálkuð, í stóru broti,
og munu nöfn í skránni vera á
6. þúsundi. Er af þessu Ijóst að
mikið verk og vandasamt er að
semja slíka skrá. Útgáfu Guð-
brands Vigfússonar var ábóta-
vánt að þessu leyti, en í útgáfu
Kaalunds var vel vandað til
skrárinnar, og þó einkum til
■nafnaskrár Benedikts Sveins-
sonar í fyrri Reykjavíkurútgáf-
unni. Jeg hef ekki haft tækifæri
til að kanna nafnaskrána við
þessa útgáfu; á hana reynir
ekki við venjulegan lestur. —
Mikill kostur er það, að í skránni
er þess getið við nöfn þeirra
manna, sem oft koma við sögu,
um hvað er að ræða hverju
sinni. Höfundur nafnaskrárinn-
ar er flestum fróðari um fornar
ættir og því öðrum færari að
vinna þetta verk. Hann hefur
einnig gert ættskrár, 46 tals-
ins, fyrir þessa útgáfu. Eru ætt-
skrárnar ómissandi leiðarvísir
um völundarhús sögunnar, en
það er til mikilla bóta, að í
nafnaskránni er jafnan vísað til
ættskránna. Enn er skrá um
nokkur atriðisorð á 17. bls.
Um ytra búnað útgáfunnar
er skemmst að segja, að hann
er með ágætum. Pappír og
prentun í besta lagi og band svo
af ber. Rúmlega 200 myndir eru
í bókinni, flestar eftir Ijósmynd-
um, er teknar hafa verið fvrir
þessa útgáfu, og 9 uppdrættir
til glöggvunar frásögnum um
aðalviðburði í sögunni. Loks er
uppdráttur af öllu landinu á '12
blöðum í hvoru bindi fyrir sig.
Útgáfa þessi er textaútgáfa,
ætluð almenningi til lestrar og
eftir því sniðin. Hún hefur þó
alveg tvímælalaust sjálfstætt
vísindalegt gildi, einkum vegna
nákvæmari ug rjettari greining-
ar heimildanna en áður var og
ættskránna. Umbætur á texta
Kaalunds Ieiði jeg hjá mjer, því
að jeg hef ekki borið textana
saman. Það er því ekki ofmælt,
þótt sagt sje, að mikill fengur
sje í útgáfunni og skylt að þakka
þeim, sem að henni hafa staðið,
fyrir vel unnið starf og myndar-
skap í allri útgerð.
★
Úr því að hin nýja útgáfa af
Sturlungu kom mjer til að
stinga niður penna, langar mig
til þess að gera litla athuga-
semd. Svo er venjulega talið, að
Sturla Þórðarson sje fæddur 29.
júlí 1214 og hafi andast 30. júlí
1284. Heimild þessi er niðurlag
Sturlu þáttar, en þar segir svo:
„Sat Sturla þá í góðri virðing,
þar til er hann andaðist einní
nótt eftir Olafsmessudag. Var
hann og Ólaísmessudag fyrst í
heim og Ólafsmessudag síðast.
Var hann þá nær sjötugur, er
hann andaöist". Sje það rjett,
sem jafnan hefur talið verið, að
hjer sje á báðum stöðum átt við
Ólafsmessu hina fyrri, hefur
Sturla ekki andast „nær sjötug-
ur“, heldur fullra 70 ára og einni
nótt betur. Jeg hygg að þessi oro
eigi að ben ia á, að Sturla sje
Framh. á bls. 10