Morgunblaðið - 20.04.1950, Blaðsíða 5

'Fimmtudagur 20. apríl 1950
MORGU\BLAÐIÐ
b
Sigurður Grímsson skrifar:
i M -Í v J % \ -V;. v/
IJr þróunarsögu íslenskrar ieiklistar
Á SUMARDAGINN fyrsta
Verður Þjóðleikhús íslendinga
vígt til starfs með sýningu á
leikriti eftir einn af ágætustu
forvigismönnum íslenskrar leik
listar. Er það vel ráðið því að
þessi dagur hefur um langan
aldur verið í hávegum hafður
í landi hjer og er enn í dag
sjerstæður, íslenskur tyllidagur
— Kynslóð eftir kynslóð hefur
|>jóðin á þessum degi fagnað
hækkandi sól og vaknandi
gróðri og þá hafa vinir og vanda
snenn skipst á hlýjum kveðjum
og góðum gjöfum. Og vissulega
er Þjóðleikhúsið góð gjöf, —
Bumargjöf vondjarfrar þjóðar
til sjálfrar sín. Þessi fyrsti sum-
ardagur ársins 1950 mun og
Verða einn af tyllidögum ís-
Senskrar menningarsögu, ef svo
rætist um framtíð Þjóðlt'ikhúss-
Ins sem vonir standa til. En um
jpað veltur fyrst og fremst á
srjettum skilningi valdhafanna
á hverjum tíma og alls almenn-
Ings á þvi mikilvæga menning-
arhlutverki, sem slík stofnun á
að gegna og getur gegnt, ef vel
og skynsamlega er að henni bú-
!ð.
Um tuttugu ár eru nú liðin
frá því lagður var hornsteinn-
inn að Þjóðleikhúsinu. Er það
langur tími. En alt hefur sinar
orsakir. Tálmanir margskonar
hafa verið á vegi byggingarinn-
ar bæði sjálfráðar og ósjálfráð-
ar, svo sem fjárskortur, þráseta
erlends setuliðs um margra ára
ekeið og nú síðast innflutnings-
erfiðleikar, sem mjög hafa tafið
fyrir verkinu, o. fl. En út í þá
(Bálma verður ekki farið hjer.
P
Vagga íslenskrar leiklistar.
því ekki úr vegi að líta um öxl
og rifja upp helstu atriði þeirrar
sögu. Hún er að vísu hvorki
löng nje margþætt, en hún er
engu að síður þess virði að
henni sje gaumur gefinn. Hún
er fyrst og fremst, það sem hán
nær, snar þáttur í menningar-
sögu þjóðarinnar, en auk þess
er hún fróðleg og lærdómsrík
saga um erfitt brautryðjenda-
starf fárra ágætismanna, sem
með sameiginlegu átaki, óbil-
andi baráttuhug og djörfung
hefur tekist að bera fram til
sigurs mikilvægt menningarmál
við hinar verstu aðstæður og
erfiðleika á öllum sviðum.
II.
Það hefur jafnan verið talið
oss fslendingum til gildis að við
sjeum mikil söguþjóð. Er það
vafalaust rjett og satt. En jeg
hygg að oss sje einnig töluverð
dramatisk hneigð í blóð borin.
Benda fornsögur vorar ótvírætt
til þess. Höfundar þeirra láta
sjer aldrei nægja ytra borð sög-
unnar eitt. Þeir skyggnast
dýpra. Þeir leita raka atburð-
anna í sálarlífi söguperósnanna,
rekja örlög þeirra til skapgerð-
ar þeirra sjálfra. Þess vegna
eru margar mannlýsingar í forn
sögunum svo frábærar, persón-
urnar svo blóðríkar og tilsvörin
ast að. En öldum saman örlar
ekki á neinu því í skemmtana-
lífi þjóðarinnar, er til leiklistar
geti talist. Er það ekki fyrr en
piltum við leiksýningar þeirra
og hann málar hjer leik-
tjöld fyrstur manna. Enginn
vafi er á því, að hann hefur átt
mikinn þátt í því að Matthías
Jochumsson samdi leikrit sitt,
Útilegumennina, enda bjuggu
þeir Matthías þá í sama húsi.
Leikurinn var fyrst sýndur hjer
undir stjóm Sigurðar í jar.úar-
mánuði 1862, en er nú fyrir
löngu orðinn alþjóðareign vor
íslendinga og hefur verið sýnd-
ur ótal sinnum út um allar
byggðir landsihs, lengst af und-
ir hinu góðkunna náfni Skugga-
Sveinn. Sigurður Guðmundsson
mun og hafa vakið áhuga Ind'
riða Einarssonar á leiklistinni
og beint huga hans að leikrita-
gerð. Og allir vita hvílíkt happ
það varð íslenskri leikmenn
ingu. Þá varð Sigurður og einn-
ig fyrstur manna til þess að
bera fram hugmyndina um þjóð
leikhús íslendinga.
Á næstu áratugum eftir frá-
íbúum Reykjavíkur fjölgað svo
gífurlega að furðu gegnir. Búa
hjer nú milli 50 og 60 þúsunöir
manna. Hefur því snemma farið
að þrengja að fjelaginu í þess-
um húsakynnum og það tor-
veldað mjög starfsemi þess. Úr
þvrí hefur aldrei verið hægt aff
bæta til muna, en þó hafa þrisv
ar farið fram allverulegar breyt
ingar á húsnæðinu til mikilla
bóta, einkum að því er varðar
aðbúnað leikaranna og fata-
geymslu. En þótt vinnuskil-
yrði Leikfjelagsins hafi lengrt
af verið næsta erfið, hefur þ; 3
innt af hendi ótrúlega.mikið og
merkilegt starf, sem aldrei ver<5
ur metið um of. Fyrir þá starf-
semi hefur Iðnó gamla, þrátt
fyrir ýmsa vankanta, gegnt
hlutverki þjóðleikhúss um tugi
ára og munu allir leiklistarvin-
ir, sem notið hafa þar margra
ánægjustunda, geyma hana í
þakklátum huga.
Undir forystu Leikfjelagsins
fall Sigurðar Guðmundssonar hefur leiklistin hjer tekið örum
Gunnþórunn Halldórsdóttir.
námssveinar í Hólavallaskóla í
Reykjavík taka að sýna hjer
leikrit í lok 18. aldar (1791) að
hægt er að tala um íslenska
leiklist, og þá aðeins að nafninu
einu. Upp frá því hafa skóla-
piltar forystuna um alla leik-
starfsemi hjer um langt skeið.
Einkum eftir að latínuskólinn
flyst hingað frá Bessastöðum
er leiksýningum haldið uppi
'hjer að staðaldri, ýmist á veg-
um einstakra manna eða fje-
lagssamtaka. En það er ekki
fyrr en með stofnun Leikfjelags
Reykjavíkur í ársbyrjun 1897,
að hjer hefst skipulagsbundin
leikstarfsemi. Iðnaðarmanna-
húsið í Reykjavík var reist á
árunum 1896—97. Var það stór-
hýsi á mælikvarða þeirra tima
og er það reyndar enn, og í því
var allrúmgott leiksvið. Mun
bygging þessa húss mjög hafa
ýtt undir stofnun Leikfjelags-
ins. Hvatamaður að stofnuninni
var Þorvarður Þorvarðsson síð-
ar prentsmiðjustjóri, er varð
svo snjöll og lifandi. Mörg ágæt um miðja öldina sem leið. —
Sigurður Guðmundsson, málari.
Byggingarsaga leikhússins verð
ur sjálfsagt skráð á sínum tíma
og verður hún vafalaust fróð-
legt plagg og jafnvel furðulegt.
ef öll kurl koma þar til grafar.
Margar sögur og misjafnar hafa
farið af byggingarframkvæmd-
4im við leikhúsið undanfarin ár,
en slíkum sögum ber að taka
með fullri varúð, því að mörg-
um er gjarnara að halda á lofti
því, sem miður fer hjá náung-
anum en því, sem hann gerir
vel. En hvað sem öðru líður,
Verður því ekki neitað, að Þjóð-
leikhúsið er fagurt hús, stíl-
hreint og glæsilegt hið ytra og
innra og er að því leyti meistara
fcínum til mikils sóma.
Með starfsemi Þjóðleikhússins
Irefst nýtt og merkilegt tímabil
£ sögu íslenskrar leiklistar. Er
ustu skáld síðari tíma, innlend
og erlend, hafa sjeð þetta og
skilið. Þau hafa sótt yrkisefni
sín i þessar einstæðu bókmennt-
ir vorar, hafa lært af þeim hnit-
miðaðan stíl og stuttar og glögg
ar mannlýsingar. Og þau játa
fúslega hvaðan þeim er kominn
þessi lærdómur. Þannig segir
Ibsen í formála fyrir einu leik-
rita sinna: „. .. . í Islendinga-
sögunum fann jeg í ríkum mæli
það, sem mig vantaði til þess
að geta gætt holdi og blóði þær
hugmyndir, sem fyrir mjer
vöktu og höfðu gagntekið mig.
.... Þegar jeg las þessar við-
burðaríku sögur um samskipti
manna og baráttu þeirra inn-
byrðis, blasti við mjer persónu-
legt, ríkt og litauougt lífsinn-
tak.“
Lífskjör íslensku þjóðarinnar
voru lengst af þau, að henni
var annað hentara en að gefa
sig að leik eða öðrum gleðskap.
Þó hafa kvæða- og sögumenn
löngum verið uppi með þjóðinni
og stytt henni stundir á sið-
kvöldum þegar skammdegis-
skuggarnir hafa lagst hvað þétt
Margir mætir borgarar Reykja-
víkur ljetu þá og þessi mál til
sín taka. Þannig efnir Jón Guð-
mundsson, ritstjóri Þjóðólfs, til
leiksýninga árið 1854 og er þá
seldur hjer aðgangur að slíkum
sýningum í fyrsta sinn. Um 1860
tekur sá maður forystuna í ís-
lenskri leikstarfsemi, sem segja
má að lagt hafi grundvöllinn að
þeirri leiklist, sem þróast hefur
í landi hjer og nú er orðin mik-
ilvægur þáttur í menningarlífi
þjóðarinnar. Þessi maður er Sig
urður Guðmundsson málari. —
Hann var stórgáfaður hugsjóna
maður, þjóðlegur listamaður á
mörgum sviðum og heitur ætt-
jarðarvinur. En hann mætti litl-
um skilningi samtíðar sinnar og
dó örsnauður og einmana haust-
ið 1874. Sigurður Guðmundsson
Friðfinnur L. Guðjónsson.
fyrsti formaður fjelagsins, en
alls voru stofnendur 19, flestir
góðkunnir leikarar. Leikfjelagið
fjekk þegar inni í Iðnaðar-
mannahúsinu, sem jafnan hefur
gengið hjer undir nafninu Iðnó.
í þessu húsi hefur.fjelagið starf-
að alla tíð síðan til dagsins í
dag eðá um rúmlega hálfrar
aldar skeið. Þegar húsið var
reist voru um 4500 íbúar í Rvík
og hefur það því verið vel við
vöxt, en margt var þó sem á
hafði verið langdvölum erlend-J vantaði til þess að það gæti
is, •— í Kaupmannahöfn og talist verulega hentugt til leik
hafði þar átt kbst á að sjá af-
burða leiklist, því að eins og
kunnugt er hafa Danir um lang-
an aldur verið með fremstu
þjóðum á því sviði. Þegar Sig-
urður kemur út hingað um 1860
tekur hann að leiðbeina skóla-
starfsemi. Einkum var aðbúnað
ur leikaranna slæmur, því bún-
ingsherbergin voru í kjallara
hússins, lítil og lág og vatnsag-
inn þar oft óbæril. Á þeim rösk
um fimmtíu árum, sem liðin eru
frá stofnun Leikfjelagsins hefur
framförum og áhugi manna á
henni farið sívaxandi. Er nú svo
komið að fjöldi kvenna og karla
leita utan árlega til þess aðf
nema þessa göfugu list í bestu
skólum og undir handleiðslu
færustu manna. Áður voru flest
ir leiðbeinendur Leikfjelagsins
eða leikstjórar lítt eða ekki
lærðir í þeirri gréin, en hin síð-
ari ár hefur fjelagið notið leið-
sagnar mikilhæfra manna, er
hlotið hafa hina ágætustu
menntun í erlendum leikskól-
um. Hefur það vitanlega sett.
sinn svip á leiksýningar fjelags-
ins. Þá hafa og þrír leikskólar
verið starfandi hjer undanfariir
ár og hefur fjöldi nemenda not-
ið kennslu þai*.
Ekkert mun afráðið uru
framtíð Leikfjelagsins, — hvort
það hættir nú störfum eða held-
ur þeim áfram í einhverri
mynd. Vonandi verður hið síð-
ara uppi á teningnum, því enn
getur fjelagið unnið leikmenn-
ing þjóðarinnar mikið gagn, og
verkefnin nóg fyrir hendi, enda
þótt Þjóðleikhúsið taki nú tit
starfa. Reykjavík er orðin það
mikil borg að hún ber vel ívö
leikhús og þau ættu að geta
orðið hvort öðru til styrktar, ef
rjett og skynsamlega er á mál-
um haldið.
Af stofnendum Leikfjelags
Reykjavíkur eru nú aðeins tveir-
á lífi, þau Gunnþórunn HaU
dórsdóttir og Friðfinnur Guð
jónsson, bæði háöldruð. Fara
þau nú við vígslu Þjóðleikhúss-
ins, með hin gömlu hlutverk s::n
i Fjalla-Eyvindi. Veit jeg rð.
þeim er það mikið gleðiefni að
geta þannig tekið virkan þátt *
þessum mikja atburði í leik-
sögu þjóðarinnar, því að það
er ekki síst að þakka ötulli
starfsemi Leikfjelags Reykja-
víkur, að draumur þeirra Sig-
urðar Guðmundssonar málai a
og Indriða Einarssonár um ís-
lenskt þjóðleikhús hefur m
rætst.
Svo heilsa jeg ÞjóðleikHi rt
íslendinga með þeirri ósk rð-
því megi auðnast um alla fram-
tíð að halda hátt á loft hinunv
heilaga kyndli sannrar listar.