Morgunblaðið - 20.04.1950, Qupperneq 9

Fimmtudagur 20. apríl 1950
MORGVN BLAÐIÐ
8
HLUTVERK ÞJÓÐLEIKHÚSSINS
FORMANN ÞJÓDLæiKHUSRÁÐS
Vilhjálmur Þ. Gíslason skólastjóri og form. Þjóðleikshúsráðs.
J>J ÓÐLEIKHÚS. Yfir orðinu EFTIR VILHJALM Þ. GISLASOM
er annar blær og í því annað
efni en þegar nefnt er ,,leik-
bús“ eitt eða „leikstarfsemi“.
í>jóðleikhús táknar nýja stefnu
vg nýjar vonir. Orðið merkir
einnig það að leikstarfseminni
hefur verið mörkuð ný staða
í þjóðlífinu, hún hefur hlotið
nýja viðurkenningu, einskonar
fullveldisviðurkenningu. Hún
er frá í dag sjálfstæð Iistgrein,
sem þjóðfjelagið og stjórnar-
völdin viðurkenna á borð við
aðra höfuðmáttarviði menning-
arlífsins í landinu, til virðing-
ar og stuðnings. Þjóðleikhúsið
tekur að vísu við þroskaðri leik
-list, sem þróast hefur þó við
ínisjöfn kjör og misjafnan ár-
angur. Samt táknar dagurinn í
<dag nýjan tíma. List, sem áður
Var í vist, hefur nú reist sitt
eigið bú og húsað sjer mynd-
arlegan, nýjan bæ, og slíkt
þóttu einlægt tíðindi. Menn
gleyma því stundum, að leik-
listarviðleitnin í Reykjavík er
álíka gömul og bærinn sjálf-
Ur, hjer hefur verið leikið í 150
ár og á „föstu leiksviði“ í 50 ár.
Menn geta haft hvaða skoðanir,
sem þeir vilja á liðinni ævi ís-
lenskrar leiklistar og á barátt-
tinni fyrir því að koma upp ís-
Jensku þjóðleikhúsi, frá því að
það var hugsjón Indriða Ein-
arssonar og þangað til hann og
Jónas Jónsson og Jakob Möller
lögðu fastan grundvöll máls-
íns og Eysteinn Jónsson menta-
ínálaráðherra ákvað að byrja
Starfsemina. Hér á eigi að rekja
neina sögu. Nú er komið sem
komið er. Hjer stendur Þjóðleik
-húsið, stórt og stolt og svona
er það.
Nú er verkefnið það, að fylla
þetta hús lifi og list, láta þar
verða iðju og athöfn, svo að
það sannist að Þjóðleikhúsið
verði einn af máttarstólpum ís-
lenskra menta og lista og i lif-
andi sambandi við þjóðlífið og
störf þess, bæði á hátíðastund-
um og i önn hversdagsins. Jeg
hef verið beðinn að skrifa hjer
Um hlutverk Þjóðleikhússins og
framtíð. Þetta verða mínar per-
sónulegu hugleiðingar um mál-
íð. En allir, sem standa að stjórn
og störfum Þjóðleikhússins, eru
einhuga um að efla og göfga
listrænt starf þess, og gera það
i skynsamlegu samræmi við
þjóðarþörf og þjóðarhag.
Hlutverk Þjóðleikhússins er
markað í stórum dráttum í lög-
'unum um rekstur þess. Það er
efling hverskonar leíklistar.
Þjóðleikhúsið verður fyrst og
fremst leikhús, dramatískt leik
hús. þó að væntanlega verði þar
einnig fluttir söngleikir og dans
-leikir. Leiklistin er fjölþætt
og fögur list og þarf oft að taka
í þjónustu sína eða vinna með
ijðrum listgreinum, tónlist,1
danslist, málaralist og vissri
byggingarlist. List lita og ljósa
og uppsetning hæfilegs um-
hverfis fyrir orð og athafnir
leiksins er ávalt mikilsverður
þáttur leiksýningarinnar.
Stundum þarf þetta að vera
tnikið og flókið, annars staðar
fer vel á að það sje einfalt og^
ébrotið. Hlutverk góðs leikhúss j
er það í þessum efnum, að geta'
gefið leikstjórum og leiksviðs-j
Stjórum eins fjölbreytt tæki-
færi og eins frjósom viðfangs-
efni og auðið er. Hjer stendur
Þjóðleikhúsið nú óvenju vel að
vígi. Það byrjar með full-
komnustu leiksviðstækni og
Ijósabúnaði, sem nú er til. Alt
er þetta mikillar þakkar vert
og mjög nauðsynlegt og á vafa-
laust eftir að skapa mörgum
ljósar ánægjustundir og ævin-
týi'i. Hinu má samt aldrei
gleyma að leiksins list er orðs-
ins list og leikarans list fyrst og
fremst.
Það er því eitt höfuðhlutverk
Þjóðleikhússins að efla bók-
mentir og tungu, túlka bók-
mentir og flytja fagurt mál. Um
leikritaflutning hefur Þjóð-
leikhúsið tvöföldu, mikilsverðu
hlutverki að gegna. Það á að
örfa íslenska leikritagerð og
styðja íslensk leikritaskáld og
það á að halda uppi víðtækri
kynningarstarfsemi á alþjóðleg
-i}m leikbókmentum. Þjóðleik-
húsið getur ekki þrifist til
lengdar og lifað heilbrigðu þjóð
-legu lífi nema í nánum tengsl-
um við þjóðlegar bókmentir og
innlendan leikskáldskap. Skáld,
leikstjórar og leikarar verða að
vera nánir samverkamenn.
Möguleikarnir á því að fá ís-
lensk leikrit flutt hljóta að efla
viljann til leikritagerðar og
möguleikarnir á því að fá þau
vel flutt í virðulegu leikhúsi,
hljóta einnig að auka kröfurn-
ar til leikrænnar byggingar
máls og meðferðar. Þjóðleik-
húsið á að vera vandlátt leik-
svið og leikhúsgestir mega
vera kröfuharðir gestir í því
húsi. En bæði leikhúsið og gest-
irnir eiga samt að gera sjer
grein fyrir þvi að krölur þeirra
eiga að vera lífrænar kröfur,
gerðar af samúð, og gagnrýni
þeirra frjósöm og uppbyggi-
leg, en ekki til niðurrifs eins.
Þjóðleikhúsið á að hlúa að þeim
gróðri, sem til er í leikritagerð
og bæta hann. Það getur verið
að það þurfi í upphafi að taka
á arma sína eitthvað, sem ékki
fullnægir ströngustu kröfum,
en urn það er ekki að sakast að
sinni ef gróandinn er í því og
ef skynsamlegt jafnvægi er
annars í vali leikrita. íslensk
leikritaskáld eiga einlægt að
vera velkomnir gestir í Þjóð-
leikhúsið.
Þó að Þjóðleikhúsið þurfi að
vera þjóðleg stofnun, á það að
hafa alþjóðlega útsýn, vand-
láta en hispurslausa viðsýni um
leikrænar bókmentir umheims-
ins. Þjóðleikhúsið verður einn
helsti farvegur, sem erlend
bókmentaáhrif fara um inn í
landið. Það hlýtur að taka til
meðferðar bæði forn og ný er-
lend leikrit. Það á ekki heldur
að hika við ný viðfangsefni, þó
að þau sjeu óráðin. Það á að
vera á verði um nýungar og
gera tilraunir, prófa nyjar leið-
ir og nýja menn, á smærra leik-
sviði sínu eða aðalleiksviðinu,
Þó að Þjóðleikhúsið verði helst
leiksvið viðurkendra verka og
leikara, þar sem menningararf-
ur er í heiðrí hafður og erfða-
venjur virtar, þá eiga ungir
leikarar og ung skáld einnig að
eiga þar hæli.
I einu efni öðrum fremur
hlýtur Þjóðleikhúsið að vérða
vörður gamals ar.fs og þjóðlegra
verðmæta, það er í meðferð ís-
lenskrar tungu. Þjóðleikhúsinu
og leikurum þess ber nk skylda
til að vanda og fága mælt mál,
bæði laust og bundið. og ekki
síður þjóðleg einkenni hins
bundna máls. A leiksviði Þjóð-
leikhússins á að hljóma hisp-
urslaust lifandi mál, stutt af
virðuleik hins aldagamla bók-
máls.
Samband Þióðleikhússins og
bókmentanna hlýtur að verða
náið og koma fram viðar en í
leikflutningi einum í þrengstu
merkingu. Þar mætti öðru
hvoru flytja sýnishorn fleiri
bókmentagreina, einkum
kvæða, og er þar reyndar mik-
ið verkefni fyrir leikara og
skáld. Islensk tónskáld ættu
einnig að geta fengið verk sín
flutt þar, í söng eða á annan
hátt, Þjóðleikhúsið vill efla
góða samvinnu á viðum grund-
velli við listirnar í Íándinu og
sýnir það með því að. opná nú
í upphafi hlið sín fyrir lista-
mannaþinginu. Þjóðleikhúsið
hefur einnig hug á því að
stuðla að útgáfu leikrita, þó að
ekki reki það sjálft útgáfustarf-
semi. Það er einnig að koma
upp bókasafni fyrir leikrit og
leiklistarsögu og hefur Lárus
Sigurbjörnsson lagt grundvöll
þess með stórri bókagjöf og
einnig rennur þangað safn
Indriða Einarssonar.
Ýmis önnur verkefni bíða
Þjóðleikhússins. Það á samt
ekki að óþörfu að breiða sig
yfir víðáttumikil úrlausnarefni
fjarri höfuðstörfum sínum. Eitt
mun það ekki fullnægja skemt-
anafýsn fólksins á öllum svið-
um og þurfa þá aðrir aðiljar að
koma til, þó að Þjóðleikhúsið
verði eina ríkisrekna leikhúsið.
Eitt af verkefnum Þjóðleikhúss
-ins verður það að reka leik-
skóla. Annað mikið verkefni er
það að skipuleggja leikferðir
út um land og ef svo ber undir
til útlanda og að taka við er-
lendum leikflokkum. Þjóðleik-
húsið er stofnun fyrir alt land-
ið og mun revna að halda sam-
bandi sínu við fólkið utan höf-
uðstaðarins með leikferðum og
útvarpsleikstarfi.
Af öðrum hugsanlegum verk
-efnum þjóðleikhússins má
drepa á fáein. Það gæti að vissu
leyti orðið miðstöð leiklistar-
lífsins í landinu, eins og það á
að vera, með nokkuru leiðbein-
ingarstarfi og útvegun á leik-
ritum til leikf jelaga. Á því færi
vel að öll föst leikfjelög hefðu
samband eða samvinnu sín í
milli og hjeldu þó sjálfstæði
sínu hvert um sig og hefðu mið
-stöð sína í Þjoðleikhúsinu.
Fyrir ungt fólk og skóla gæti
Þjóðleikhúsið líka starfað til
uppeldis og menta í húsinu
sjálfu og til örfunar út i frá.
Þetta eru sjerstök verkefni,
sem jeg hef áður hreyft og ekki
er unt að gera fulla grein fyrir
hjer. En það er víst að það er
Þjóðleikhúsinu höfuðnauðsyn
að ná lifandi og vinsamlegu
sambandi við allan almenning
og ekki síst við ungt fólk.
Þess er ekki að vænta að
Þjóðleikhúsið geti staðið opið
fyrir samkomum eða skemtun-
um annara aðilja, starfsemi
sjálfs þess mun að mestu leyti
fylla húsið. Þó má gera ráð fyr-
ir að þar verði haldnar ein-
hverjar stórhátíðir þjóðfjelags-
ins og einhver mót, sem koma
við listar og menningarmál, sem
tengd eru Þjóðleikhúsinu, og
hafa alment gildi.
Þannig eru verkefnin marg-
vísleg, en þau hniga öll að ein-
um ósi: að því að efla og fegra
leiklistina og þær listgreinar,
sem geta stutt hana, ög að þvi
að gera þessa list frjosama og
áhrifarika í þjóðfjelaginu, eins
og eðli hennar stendur til, og
vinsæla og vel metna.
Einhverjum kann máske að
finnast það auðvelt mál eða fá-
ný’tt að tala um hlutverk Þjóð-
leikhússins o,g framtíð -listar
þess og minnast ekki á það, serp
mestu skiftir: hváð kostar þetta
alt? Engin spurning er sjálf
sagðari en þessi. Aít verður
gert, sem unt er til þess að
stilla kostnaði Þjóðleikhússins
í hóf. En í leikhúsi er það ek V i
allur sparnaður, sem borgar sig.
Góð leikrit, góða list og góðan
útbúnað má ekki skera við nögl.
Það getur verið erfitt að segja
þetta og að sætta sig við það
i því árferði sem nú er, og er
fjarri mjer að vanmeta erfið-
leikana og þaðan af síður að
vanþakka það, sem gert hefur
verið af stórhug og trú í trássi
við þá. En samt er þetta satt.
Það er ekki hægt að hætta 'að
halda uppi list og fræðum én
þess að bíða tjón á sál sinni.
Það er sjálfsagt að stilla i hóf
greiðslum og varna sóun, en
það er ekki hægt að hætta a 3
styrkja riflega listir og mentir.
Dýrtíðin er stutt en listin er
löng. Erfiðleikarnir eru jel eitt,
en sólskin þeirrar gleði og
göfgi, sem fólgin er í listum og
vísindum og í einföldu lífi fólks
-ins við kvæði og sögur og leiki
er varanlegt gildi. En því
spyrja menn um Þjóðleikhúsið
eitt, hvort það beri sig? Hver
ætlast til þess að háskólinn beri
sig eða hver krefst þess að fá
útborgaðan arð af þjóðminja-
safni eða náttúrugripasafni?
Nei, það er ástæðulaust að
draga fjöður yfir það, að þótt
Þjóðleikhúsinu hafi verið sett
sæmilega hagstæð fjárhags-
áætlun og alt verði gert til að
fá hagstæðan rekstur, þá er út-
koman enn óviss eins og eðii-
legt er. Það fer svo eftir mati
manna á gildi leikhússms til
menningar og skemtunar og eft
-ir störfum sjálfs þess, hvað
menn vilja til þess leggja. Von-
leysið og vantrúin hafa of lengi
verið fylgikonur Þjóðleikhúss-
málsins. Nú á því að vera lok-
ið. Nú byrjar nýr dagur. Dagur
þess starfs, sem stefnt var að.
í Þjóðleikhúsinu, eins og alls-
staðar annarsstaðar, er einlæg
hugsjón, forsjált vit og ötul
vinna það eina sem dugir. í
þeim anda vill Þjóðleikhúsið
vinna. Það biðst auðvitað ekki
undan skynsamlegri gagnrýni,
en það biður um samúð og sam-
starf allra landsmanna til þess
að fullnægja því hlutverki sínu,
að vera þjóðleg og alþjóðleg
menningarstofnun, sem flytur
vandaða, skemtilega og lifandi
list.
Smufs sakar ráð-
herra um að veifa
bitlinga
HOFÐABORG, 18. apríl. —
Smuts, foringi stjórnarandstöð-
unnar í Suður-Afríku, flutti
ræðu í dag, þar sem hann rjeðst
harkalega á Erasmus, landvarn
arráðherra Suður-Afríku. Sak-
aði hann ráðherrann um að
velja foringja í her Suður-
Afríku eftir stjórnmálalegurh
skoðunum manna og hefði hanh
þegar komið á’ bitlingakerfi i
öllu herliði ríkisins. Smuts sagð
ist styðjast við yfirlýsingu Bey-
ers, :. f.yxrum hprráðsforijrgjn,
þar sgm þyý er.lýst; yfjr, að,her-
stjórnin sjp jnjpg. óánægði með
það að ráðherrann hlítir i
valdi hennar til að, stinga upp
á möniiuni, sem taldir eru næf-
ir til foringjatignar i hernum.
— Reuter.