Morgunblaðið - 27.07.1952, Blaðsíða 3

Sunnudagur 27. júlí 1952
MORGUNBLAÐIÐ
3
Iðsiaðurinn á IsBandi frá Eandnámstsð:
Fílipns herfogi og Gúsfaf ádolf Svíakonjngur
¥®gga Iðiiaðarins stéð i
sveifaheimiSum landsins
Grein þessi er að mestu út-
dráttur úr útvarpsþætti á veg-
um Iðnsýningarinnar, sem
fiuttur var 24. júní s.l. Er hér
felldur niður lokakafli erind-
isins, sem f jallaði um iðnsýn-
ingar þær, sem haldnar hafa
verið hér á landi, og: niður-
laginu nokkuð breytt af þeim
sökum.
FRÁ fyrsta degi íslandsbyggðar
hafa atvinnuvegir á landi hér ver
ið: Landbúnaður, fislcveiðar og
Iðnaður.
Vaðmál og prjónles var til
foma jafn gildur gjaldmiðill
manna á milli og til opinberra
gjaMa og skatta, sem fiskur og
smjör. Og til að afla þeirra er-
lendra nauðsynja, sem þjóðin
mátti ekki án vera, svo sem korn-
vöru, húsa- og smíðaviðar, veið-
arfæra o. fl., fluttu landsmenn
út, auk sjávarafurða og landbún-
aðarvöru, m.a. brennistein, vað-
mál og prjónles.
Ekki munu til neinar nákvæm-
ar skýrslur um útflutning brenni
steins og brennisteinsvinnslu
fyrr á öldum, en vitað er að sá
atvinnuvegur stóð oft með mikl-
um blóma, einkum á 15. og 16.
öld.
Um útflutning vaðmáls og
prjónless munu heldur ekki til
skýrslur eldri en frá 1624, en það
ár eru fluttar út 12.251 alln vað-
máls, 72.231 sokkapar og 12.232
pör vetlinga. 1743 er þessi út-
flutningur 1211 peysur, 213.696
sokkapör, 110.507 vetlingapör og
876 álnir vaðmáls, og 1849 er út-
flutningurinn 8.405 peysur, 59 534
sokkapör, 78.962 pör vetlinga og
5.802 álnir vaðmáls, svo sín talan
sé nefnd frá hverrr öld. En auk
þessa útflutnings var svo unn-
inn hér á landi allur sá fatnaður,
sem þjóðin notaði, utast sem
innst.
ATHUGANIR SKÚLA FÓGETA
Skúli fógeti var athugull mað-
ur um margt og kunnugur öllu
er að ullarvinnslu laut á sinni
tíð. Hann reiknaði út, hve lang-
an tíma tæki að fullvinna, að
þeirrar tiðar hætti (um 1780),
ýmsa hluti úr ákveðnu magni
ullar. Vinna þessi fór nær ein-
göngu fram frá haustnóttum til
vordaga eða á 7 mánaða tímabili.
Áætlað er, að þá hafi verið unnið
hér á landi árlega að meðaltali
úr um það bil hálfri millión kílóa
af ull, og reiknaðist það þá verk-
efni fyrir 11 þúsund manns á
þessu tímabili.
Þetta nær þó aðeins til prjón-
less og dúkvefnaðar. Hér við bæt-
ast því allir þeir, sem unnu að
járn- og málmsmíði, söðlasmíði,
trésmíði, tréskurði, beykisiðn,
saumaskap, sútun, sTíó- og skinn-
klæðagerð, auk brennisteins-
vinnslu, rauðabiásturs, kolagerð-
ar, bátasmíða, húsgerðar o. fl. o.
fl. og er þó sleppt hér kornmölun
og matargerð þeirri, sem nú er að
miklu leyti ortíinn iðnaður út af
fyrir sig.
Allt er þetta það, sem við nú
nefnum iðnað. En þá var þessi
iðnaður ekki nein hornreka þjóð-
félagsins, enda þekktist ekki þá
atvinnuleysi hjá neinum þeim,
sem vinna vildi. Iðnaður þeirra
tíma var þá ein aðal lífæð þjóð-
arinnar, eins og hann er enn í
dag.
Sjálfsagt nafa vinnutæki verið
frumstæð lengur hér en í öðrum
löndum. Ullin var kembsl í hand-
kömb'um eða stólkömbum og
spunnin á to.-psnældur, þar til
rokkurinn kom á 18. öld, en þá
varð rokkasmíði líka iðnaður út
af fyrir sig. T.d. telur Sigurður
Helgason á Jörfa í vísú einni síg
hafa smíðað og salt 200 rokka,
dögum Skúla fógeta unuu á
vetrum 11 þús. manns í ullaríðnaði
fU Ö^DVERÐU HEFUR IM&URINN VERIÐ EIN
AÐALLIFÆÐ ÞiÓÐARINNAR - 06 ER ENNIDAG
Eftir Guðbjörn Guðmundsson prentara
Guðbjörn Guðmundsson.
og sjálfsagt átt eftir að smíða
marga síðar. En fleiri voru rokka
smiðirnir en hann. Lengi var
snældan þó notuð til að tvinna
með og hrosshár var jafnan
spunnið á snældu af sérstakri
gerð.
VEFSTÓLAR OG PRJÓNLES
Vefstólarnir voru af elztu gerð,
Kljásteina-vefstólar, og voru
þeir í notkun hér víða a. m. k. til
1860. En fyrsti útlendi (danski)
vefstóllinn kom í Skálholt 1724.
Fékk Jón biskup Árnason dansk-
an vefara með honum, er óf 18
álnir af líni á dag. Reyndist vef-
stóll þessi illa og kom því enginn
útlendur vefstóll annar til lands-
ins fyrr en 1752—53, er Magnús
Gíslason lögmaður að Leirá fær
híngað danskan vefstól og þýzk-
an vefara, er kenndi mörgum
vefnað.
Vefstóll þessi reyndist vel og
fengu brátt fleiri efnamenn slíka.
m.a. Bogi Benediktsson á Staðar-
felli, báðir biskupsstólarnir o. fl„
en síðan hófu ýmsir smíði s’íkra
vefstóla og urðu þeir því brátt
útbreiddir þótt litið væri um inn-
flutning þeirra.
Príónles allt var hnndprjónað
til 1821, en þá útvegaði séra Jón
.Tó^son að Möðmfelli i Evjafirði
fyFstu prjónavélina til landsins og
með henni danskan priónameist-
ara. Vél þessi revrtdist illa og
var talin ónýt eftir 5 ár. Líða svo
rúm 50 ár að engin prjónavél
kemur til landsins, eða til 1875,
en bá fær Kvenfélaeið í Hegra-
nesi í Skaeafirði priónavél, sem
vel revndist oe munu prjónavél-
ar síðan ávallt hafa verið í
notkun hér á landi, enda þótt
handprjón hafi verið og sé enn
í dag iðkað af miklum fiölda
kvenna, þ. á. m. allt listprjón.
Á SVEITAHEIMII.UM .
Þegar menn nú á dögum tala
um iðnað, þykir það liggja í hlut-
arins eðli, að hann bafi verið og
sé framkvæmdur á sérstökum
vinnustofum í þéttbýli kaupstaðá
o( kauptúna. Menn gleyma því
nú ög vita varla, að állt fraík ura
síðustu aldamót var hvert sveita-
heimjli ÍSnaðarvinnustofa eða
stofur út af fyrir sig að miklu
lejúi. Algengt var á stórum
sveitabýlum, að í heimili væru
20—40 manns fyrr á tímum, og
stundum fleiri. En sé athuguð bú-
fjáreign landsmanna þá, og jafn-
íramt hugfest., að jarðabætur og
garðrækt var lítt þekkt, er aug-
Ijóst, áð lítil þörf var fyrir slíkan
fjölda í heimili til bústarfa einna,
a.m.k. á vetrum. En þá tók iðn-
aðurinn við fólkinu. Smíðastofa
var á hverjum bæ og sérstök vef-
stofa á mörgum. Þeir, sem ekki
stunduðu sjósókn eða búverk,
£óru í iðnaðinn og verkaskipting-
in fór eftir hagleik og hæfileik-
um hvers eins.
VERKSMIÐJUIÐNAÐURINN
Enda þótt við á þessu ári minn-
umst þess, að 200 ár eru liðin
síðan verksmiðjuiðnaði var fyrst
komið á fót hér á landi, sem voru
„Inréttingar" Skúla Magnússon-
ar fógeta, 1752, og starfræktar
voru að meira eða minna leyti í
um 40 ár, er varla hægt að tala
um slíkan iðnað hér fyrr en á
þessari öld, og þó einkum * síð-
ustu 20—30 árin.
Árið 1882 kemur Magnús Þór-
arinsson á Halldórsstöðum í Lax-
árdal sér þó upp vélakerfi til
ullarvinnu. Það var ekki nægi-
lega fullkomið, að sjálfs hans
sögu, til að skila beztu vinnu, en
jók þó mjög framleiðslu heim-
ilis hans og annarra. En 1896
kemur Bogi Þórðarson á fót full-
kominni ullarverksmiðju að
Reykjafossi í Ölfusi og 1. ágúst
1897 tók til starfa klæðaverk-
smiðjan að Álafossi í Mosfells-
sveit.
Þessar þrjár verksmiðjur munu
Filipus hertogi af Edinborg, eiginmaður Elísabetar Bretlands-
drottningar er meðal gesta á Ólympíuleikunum í Helsingfors. Á
leið sinni þangað heimsótti hertoginn konunga Noregs og Svíþjóðar.
— Myndin hér að ofan var tekin, er snekkja hertogans lagði að
bryggju í Helsingjaborg í Svíþjóð. Gústaf Adolf Svíakomuigur var
sjálfur á hafnarbakkanum til að taka á móti hinum tigna gesti.
Nokkrar samþykkfir UMFI
HÉR fara á eftir ályktanir sam-
bandsþings UMFÍ í bindindis-
málum, um norrænt samstarf,
starfsíþróttir, skógræktarmál,
íþróttamál, menntamál o. fl.:
BINDINDISMÁL
1. Sambandsþingið leggur á-
herzlu á það, að bindindismálin
hljóti að vera eitt af meginatrið-
um í stefnu og starfi ungmenna-
félaganna, þar sem áfengisnautn
er ósamrýmanleg þeim mann-
dómsbrag og mannshugsjón, sem
er grundvallaratriði hreyfingar-
innar, auk þess, sem áfengisbölið
er nú eitthvert mesta mein þjóð-
arinnar. Heitir þingið því á sér-
hvert sambandsfélag að vera
stefnu sinni trútt með því að
glæða skilning almennings á
hættum þeim og tíðindum, sem
áfengisnautn fylgja og standa
hvarvetna gegn því, að áfengi
sé haft um hönd, þó að félögun-
um sé einkum skylt að vanda
eigin samkomur.
2. Sambandsbípgið ítrekar fyrri
ályktanir um þjóðaratkvæða-
greiðslu um aðflutningsbann
áfengis og treystir ungmenna-
félögunum til að láta drengilega
að sér kveða í baráttu þeirri,
sem hlýtur að fara á undan slíkri
atkvæðagreiðslu.
3. Sambandsþingið skorar enn-
fremur á ungmennafélögin að
hefja nú örugga sókn gegn tóbaks
nautn og bendir á til fyrirmynd-
hafa verið nær emu verksmiði- , , „
,.. . *. , . , , ,ar þau felog, sem hafa personu-
urnar, sem storfuðu her a landi),______________________
um síðustu aldamót. En strax eft-
sem hagar til á hverjum stað.
Ennfremur vill þingið skora a
einstök Umf. að beita sér fyrir
stofnun unglingadeilda innan fé-
laganna, sem starfi með svipuð-
um hætti og 4 „H“ félögin í Banda
ríkjunum. (Sbr. grein í 2. hefti
Skinfaxa 1952).
SKÓGRÆKTARMÁL
Sambandsþingið telur nauðsyn
legt að «ngmennafélögin beiti
sér fyrir samvinnu við alla þá
aðila, sem að skógræktarmálum
vinna, þar sem eitt af stefnu-
skrármálum U.M.F.Í. var og er
ræktim skóga á íslandi. Sérstak-
lega telur þingið þörf á náinni
samvinnu við Skógræktarfélag
fslands og deildir þess.
Þá telur þingið sjálfsagt, að
sem bezt samvinna takist við
skólamenn landsins um skóg-
græðslu og vísar í þessu sam-
bandi til fyrri samþykkta.
ÍÞRÓTTAMÁL
Sambandsstjórn falið að velja
stað fyrir næsta landsmót
U.M.F.f. sem haldið skal 1955,
helzt á Vesturlandi.
2. Skorað á Alþingi að hækka
framlag sitt til íþróttasjóðs.
3. Mælt með því, að héraðs-
samböndin taki upp skrautrituð
verðlaunaskjöl sem verðlaun á
héraðsmótum sínum og láti
U.M.F.Í. gera slík skjöl handa
samböndunum.
ir aldamótin kemur fjörkippur
nokkur í verksmiðjuiðnaðinn. Á
árunum 1900—1905 eru stofnsett
NORRÆNT SAMSTARF
, Sambandsþingið fagnar sam-
33 rjomabu viösvegar um landið, I þyí> ^ hefur með
Klæðaverksmiðjan Iðunn, Vol- n M p f Qg Umf. á öðrum Norð-
undur, Samtas og fleiri verk- ' urlöndum með sameiginlegum
smiðjur og vélsmiðjur, en brauð
æskulýðsmótum. Telur þingið
gerðarhús höfðu verið hér starf- nauðsynlegt að forystumönnurh
andi frá 1834 og prentsmiðjur frá einstakra héraðssambanda og ung
mennafélaga gefist kostur á því
að sækja hin norrænu æskulýðs-
því um 1530.
LÍFSBRAUÐ MIKILS HLUTA
ÞJOÐARINNAR
mót ungmennafélaganna. *
Jafnframt lýsir þingið ánægju
Hér hefir verið stiklað á stóru sinni yfir því, ef hægt væri að
um iðnaðinn hér á landi á fyrri haida slíkt norrænt æskulýðs-
öldum, enda verkefnið gtærra en ' mót á fslandi árið 1953 eða 1954
svo, að því verði gerð skil í og heitir á íslenzka ungmenna-
stuttu máli. Aðeins vildi ég und- félaga að fjölmenna á það mót-,
irstrika það, að fjölþættur iðn- ' ef til kemur.
aður hefir verið lífsbrauð mikils I
hluta þjóðarinnar allt frá land-
námstíð. Áður rekinn á heimil-
, . , , 1- Sambandsþingið þakkar
um i fjolmenm dreifbyhsins, nu'stjórn umf1 og öðrum aðilum
a vinnustofum og í verksmiðjum forgöngu um vakning starfs.
þettbýlisins. Þessi iðnaður veitti
tugum þúsunda landsmanna lífs-
4. Askoranir til Umf. vegna í-
legt tóbaksbindindi meðal félags þróttasfarfsemi þeirra:
■ ■
a) Að efla íþróttaþjálfun meðal
félaga sinna. Jafnframt sé
unnið að skipulegri íþrótta-
kennslu í samvinnu við skóla
og íþróttakennarinn skipi æf-
ingastjóra í hverju félagi,
enda verði hann fastur starfs-
maður í hverju héraði og taki
laun sín úr ríkissjóði, sem
aðrir kennarár.
b) Að íþróttamótin verði sem
mest skipulögð að vetrinum.
Keppnisgreinum verði stillt í
hóf. Lágmarksafrek sett til
verðlauna og gætt hagsýni í
vgrðlaunabostnaði.
c) Að auka fjölbreyttni í íþrótt-
um kvenna. Jafnframt því
fjölgi keppnisgreinum þeirra
á landsmóti UMFÍ.
d) Að lögð sé rík áherzla á, að
eldri félagar og stjórnir kenni
yngri félagsmönnum sínum
öll algeng félagsstörf og veiti
þeim tækifæri til ábyrgðar-
starfa í félögunum.
e) Að setja metnað sinn í að
skapa umgengnismenningu
með hirðingu íþróttatækja,
félagsheimila, íþróttavalla og
annarra mannvirkja.
f) Að staðinn sé vörður um þann
þegnskaparhug, sem ríkt hef-
Framh. á bls. 5
STARFSIÞROTTIR
íþrótta hér á landi og telur, að
„ , , . U.M.F.Í. eigi að taka þær upp í
framfæn sitt a ollum oldum, eins stefnuskrá sína> enda verði þær
og nú, og ekki með minna ör- framvegis fastur liður á lands-
., , 1 mótum U.M.F.f.
En eins og sjavarutvegurmn 2 Þingið hvetur héraðssam„
hefir lagt í hróf árabátunum og böndin til að taka starfsíþróttir
fengið í staðinn nýsköpunarbáta Upp á héragsmótum sínum eða
og togara með botn- og flotvörp- stofna til sérstakra móta með
Framh. á bls. 7. starfsíþróttir eingöngu, eftir því