Tíminn - 05.05.1965, Blaðsíða 2

14
MIÐVIKUDAGUR 5. maí 1965
TÍMINN
MINNING
Guðmundur Lýösson
ódalsbóndi
Fæddur: 17. apríl 1867.
Dáinn: 8. marz 1965.
Vökumaður, hvað líður nótt-
unni?
Er morgunvakan bráðum liðin,
stjarna skær?
Þannig spurði sá, sem beið nýrr
ar dögunar, meðan enn var myrkt,
en dagstjarnan ein lýsti. Stund-
um þótti þá biðin löng.
Gamall maður hefur starfað
langan dag. Hann hefur síðan
ÍBngið í gegnum nóttina. Síðasti
afli nætur er morgunvakan.
Hann bíður þess að morgunsól
Guðs rísi í nýjum heimi eilífs
kærleika.
Þegar minni gamals manns tek-
ur að sljóvgast verður vaka hans
ofin draumi, og draumur hálft í
vöku. Þá endurtekur hugur manns
ins oft fyrir sér, eða lifir upp
löngu liðna tíð. Þá verður það
næst, sem í tíma liggur fjærst.
Þannig geta gömul barnavers
orðið gömlum manni eins og þrep
í himnastiga,, sem hann er að
ganga upp.
Guðmundur Lýðsson, vinur
minn, er látinn. Lengi var hann
alskýr og bar elli vel.
Þá hann varð rúmfastur, tók
hann því með þeirri sömu, æðru-
lausu ró, sem einkenndi hann á
hinum betri dögum. Síðustu lífs-
ár hans, er ævin tók að nálgast
öld, var hann orðinn eins og
ósjálfbjarga barn. Þá sáu líknar-
hendur barna hans um hann. Ná-
lægð eiginkonu og barna var hon-
um meinabót, hans mörgu elliár.
Bamabörn þeirra Fjallshjóna
voru þeim mjög til yndis.
Guðmundur Lýðsson var sonur
Lýðs Guðmundssonar hreppstjóra
og Aldísar Pálsdóttur konu hans.
Þau bjuggu aS Hlíð í Eystra
Hreppi. Guðlaug kona Bjarna
hreppstjóra að Háholti á Skeiðum
var systir G. Lýðssonar. Hún var
unaðsleg persóna, ljómaði af gáf
nm og göfgi. Sómdu þau hjón
hvort öðru vel.
Guðmundur Lýðsson keypti
Fjall á Skeiðum 1902. Það var
stærri hluti tvíbýlisjarðar. Áður
en hann hóf búskap, fór hann til
Norðurlands og dvaldi þar eitt
ár. Vildi hann kynna sér, hvað
helzt mætti læra af þeirra búshátt-
nm. Slík hugsun var þó á fyrri
tíð, ekki talin einkenna bændur.
En svona var Guðmundur Lýðs-
son, frjáls og fordómalaus.
Trúað gæti ég, að löngun hans
til þess að vita méira um land
sitt af eigin sjón komi þar einnig
til.
Ári eftir að hann stofnsetti bú,
gekk hann að eiga Ingibjörgu
Jónsdóttur frá Holti í Flóa. Hún
var þá 20 ára. Hún var allra
kvenna vænst, yndisfríð og öðr-
um kostum jafnprýdd. Hún hafði
fagra sörigrödd.
Guðmundur kunni óskir ungr-
ar tónelskrar konu. Hann færði
henni vandað orgel. Sjálfur var'
hann ekki mikill söngmaður. En
hann hafði yndi af söng konu
sinnar. Hann taldi heimilistónlist
mikla bæjarprýði. Oft söfnuðust
heimamenn og gestir að orgelinu.
Söngur og tónar fylltu húsið.
Það var eitt nýbreytilegt hjá
Fjallsbónda, að hann fór á vori
eða sumartíð með sína ungu konri
í skemmtiferð á góðum gæðing-
um, að sýna henni falleg héruð.
Þannig var hann í fjölmörgu á
undan sinni samtíð.
Hann var ekki gefinn fyrir
neinn óþarfa. Hann hafði spak-
legt mat á verðmætum, hvort sem
voru efnaleg uppbygging eða and
legs eðlis. Færi einhver maður,
sakir sjálfstæðrar hugsunar aðra
leið en aðrir. og tæki svo flestra
láðskap, þá fann Guðmundur Lýðs
son ævinlega þar til nokkuð gott.
Guðmundur mælti ekki hugsunar-
laust eftir almannarómi. Guðmund
ur Lýðsson fór ekki á bændaskóla.
Þessir grannbændur Fjalls og
Hann bjó stærsta búi á Skeiðum.
Hann aflaði sér fróðleiks um öll
þau efni. Sá sjálfur langt, hugs-
aði sjálfstætt. Frá túnklettum
horfði hann yfir land sitt og sá
út i framtíð.
Hann girti strax með heima-
túni stóra mýrsléttu, milli tún-
brekkna. Lét hann síðan grafa
þar í langa, djúpa skurði með
skóflum. Það er ofurverk. Það
hygg ég væri fyrsta mýrtún á
Skeiðum þannig ræktað. Leið og
langt til þess að tekið væri upp.
Vel hýstur bær var að Fjalli. Vel
var þar um gengið úti og inni.
En árið 1929 reisti Guðmundur
þar mikið steinhús. Það er vand-
aðasta hús úr steypu, sem ég hef
séð frá þeim tíma, eða séð í sveit.
Valinn viður í gluggum, hurðum
og í gólfum, sem langt tekur dúk-
um fram. Til alls varídaði hann
vel. Lýsir það bóndans gerð.. Ekki
flutti hann húsið á nýjan stað.
Það stendur í gamla bæjarstæð-
inu, eins og venja hélzt áður til,
þá byggt var upp. Guðiriundur
var lengi sýslunefndar og hrepps-
nefndarmaður. Hann var einn
þeirra manna, sem ákváðu héraðs-
skóla sýslunnar stað að. Laugar-
vatni.
Guðmundur var mikill festumað
ur. Hann var afburða góður hús-
bóndi, var mikill verkstjórnarmað
ur, fór að öllum vet. Hann var
sífellt geðrór- Gamansamur var
hann, glaður og fyndinn. Hann
var spekingur að víti eins og
hann hefði orðað það sjálfur um
annan slíkan. Stundum sá hann
fyrir örlög manna. Hann var
skyggn á gáfnafar og gerð. Hann
var meðalhár og grannur. Dökkur
var hann á brún og brá.. Hann
hafði skarpgáfuleg augu, dimmblá
og djúpt innsæ.
Endurminning mín um hann,
vekur alltaf hjá mér gleði, yl og
aðdáun.
Nú er rödd vinar míns þögnuð.
Það var fáguð rödd. Þegar hann
nefndi nafn konu sinnar, eða
barna sinna, hóf raddblær hans
manninn til vegs á nafninu og
speglaði eitthvað af persónuleika
þess er nefndur var. — Svona vel
og fallega nefndi nann nafnið
mitt. í þá átt kunna fleiri að
muna nafn sitt nefnt af honum.
Oft kom ég til þeirra hjóna,
þegar ég var barn, og hitti
skemmtilega barnahópinn þeirra.
Alltaf tóku þau mér sem óvæntum.
gesti. Fögnuðu mér eins og
fáséðum vini.
Hvílík elskuleg minning um yl-
ríki þeirra. Því skærara skín hún,
sem lengra líður fram.
Bæði voru þau hjón af góðum
Árnesingaættum. oft heyrði ég
Guðmund Lýðsson segja: „Fáir
neita fyrstu bón. annarri og
þriðju.
Þessi orð held ég mætti kalla
einkunnarorð góðra, gróinna Ár-
nesinga. Sannur Árnesingur er ná
granna sínum náungi.
Fellshjónin voru meðal fremstu
Árnesinga. Fósturforeldrar mínir,
Sigurður Haraldsson. Þingeyingur
og Jarþrúður Nikulásdóttir frá
Amafirði bjuggu 12 ár að

Framnesi. næsta bæ við Fjall.
Strax tókst þar vinátta á milli
og varð æ dýpri sem lengra leið.
Tryggð entist öllum þeim. Þá
voru þessir húsbændur og sterku
stofnar í sumarblóma lífs, sem nú
eru fallnir eða laufi hrundir. Þá
voru þeir að leiða börn sín og
ungmenni til æviþroska.
Sex voru Fjallssystkíni. Öllum
j var þeim vel farið að öllu atgervi.
| Trygglynd eru þau og föst í vin-
i áttu sem foreldrar þeirra.
Fjall var margmennt setur og
glatt. Allra flest var þó fólk þar
á sumrum. Ég man fögur sumar-
i kveld, þegar hirðing var á Fjalis-
bökkum við Hvítá og þar fór á
milli bæjar og engja sú lang-
lengsta baggalest, sem ég hef séð.
i Heyrðust þá stundum þaðan frá
bökkunum raddir og glaðir hlátr-
ar ef kvöld var lognkyrrt. Oft
ljómaði kveldroði frá breiðum ár-
spegli.
Draga vil ég upp dæmi lítið af
bændastétt. Ef menn vildu hugsa
hvort betur færi 1 franifíð, að
hún yrði fjölmenn eða fámenn.
Guðmundur Lýðsson, fósturfað-
ir minn og Bjarni Melsted, sem
áður var bóndi í Framnesi, en
orðinn gamall og var þar enn,
þegar ég var að alast upp. Þessir
þrír bændur voru allir grannar.
Þeir voru hver öðrum ólíkir, enj
voru eftir því sem mér sýndist j
. allir merkir menn. Merkir sökumí
; fróðleiks. íhygli, drengskapar og j
! góðleiks. j „
| Guðmundur Lýðsson horfði -'
imest þeirra allra út í framtíðina,)
jbæði ræktun jarðar og fleiri jnál.j
j Hann var bókiðjumaður. Fóstur-
j faðir minn hugsaði mest :im það i
j sem bóndi, að öllum hans skepn-
jum liði vel. Hann kunni skil á'
mörgum byggðarlögum, fólki og
öræfum.. T-Iann ferðaðist tvö sum-
ur með Helga Péturssyni. Guð-
mundur Lýðsson ferðaðist einnig
með I-Ielga eitt sumar. Um fóstur-
föður minn veit ég það, að hann
lærði aldrei málfræði. En allar
beygingar, föll og afbrigðilegt
setriingaval íslenzkrar tungu bjó
í sál hans, samgróiö skýru tungu-
taki og heiðþróaðri hugsun.
„En því læra börnin málið. að
það er fyrir þeim haft.“
Bjarni Melsteð var ofnostur-
maður við hvert verk Ilann lagði
stund á sögu og heimspeki auk
söngs. Hann var bróðir Boga Th.
Melsteð sagnfræðings. Bjarni var
lífssagnfræðingur. Allar persónur
íslendingasagna og mannkyns-
sögu urðu eins og lifandi sam-
tíðarmenn er hann setti þær á
svið. Njáll var t. d. auðþekktur
íslenzkur bóndi, en Sókrates borg-
ar-Grikki. þegar hann lýsti þeim.
Framness voru friðsamir Þeir
voru fróðir. Þeir fundust oft.
Þeir voru stofnar í þjóðskógi,
sem tekið er að gri,sja. Þeir spruttu
við harðæri upp úr frjórri moldu
1 fósturjarðar og stóðu þar djúpum
rótum. Mér verður að hugleiða
löngun margra framfara manna,
til gjörbreytingar á íslenzku þjóð-
j lífi.
j Ekki mætti ég til þess hugsa, að
I þeir grannamir þrír, hefðu hreppt
svo skaðleg örlög um sína lífdaga,
að þeir hefðu staðið daglangt við
færibönd í stóriðjuveri, og lagt
þar einn hlut með einu handtaki
á sinn stað, í hvert skipti sem
þeirra partur á færibandi rann
framhjá þeim
Meðan Úrvarp Reykjavík þagg-
aði niður vizku þeirra og tilkynnti
Louise Armstrong á næstu hljóm-
plötu, með viðeigandi ensk-íslenzk
um framburði Síðan hefðu hús-
freyjur þeirra staðið í öðrum sal
iðjuvers, við önnur færibönd, sljó-
ar af þreytu með evddan andlits-
svip
Ég het seö íoik utanlands,
standa við færibönd í stóriðjuveri.
Ekki hefði ég viljað skipta og vera
barn iðjuverslýðs Jafnvel þótt
reist væru glæsileg barnaheimili,
handa börnum að gráta í. Það er
sælla að vera bóndabarn í smæsta
írdenzkum bóndabæ
Við börnin grannanna, vorum
sæl í sólskinshlíð við fjall og við
læk. Öll gætum við sagt með Matt-
híasi, um þær mæður. sem okkur
leiddu og önnuðust
„Enginn kenndi mér, eins og þú,
hið eilífa, sanna, von og trú,
né gaf mér svo Guðlegar mynd-
ir.“
Sú trú sem þær áttu var ekki
fyrirskipun stofnunar, heldur
„Guðsanda hræring hrein.“ Lifandi
trú, sem gerði þeim fært að rækta
sinn stóra eða smáa garð. Það
gerðu þær með þeim sóma, elsku
og umönnun, sem i hugum okkar
ber þeim sífellt vitni. Þarna var
heilbrigt líf. Atvinnuleysistímar
eru aldrei hjá þeim sem rækta
jörð. Þá var sjálfstæði nýfengið,
og menn unnu eins og verið hafði,
sex daga í viku og áttu helgan
hvíldardag sjöunda hvern dag.
Allir höfðu þá efni á að
eiga bænadaga og stórhátíðar.
Enda ekki tekið upp á því að hafa
tví eða þríhelgi í hverri einustu
viku.
Ég skal ekki segja, hvort líf okk-
ar á þessum dögum var það, sem
nútíð kallar mannsæmandi líf, ef
reiknaðar væru tekjur hvers dags.
Eg veit það eítt, að iðjuver, hve i
stórt sem það er, leiðir aldrei fram:
slíka menn, sem þeir voru grann-|
arnir þrir. Hve mikið sem afköst
iðjuvers að öðru leyti verða- Eg
veit að þeir sem vinna í iðjuveri
gætu aldrei orðið jafn andlega
FJÖLSKYLDUÁÆTLANIR
OG SIÐFRÆÐI KYNLÍFS
eftir Hannes lónsson, félags-
fræðing, fjallar á heilbrigðan
og hispurslausan hátt um nokk
ur innilegustu samskipti karls
og konu, þ. á. m. um fjölskyldu
áætlanir. frjóvgunarvarnii og
siðfræði kynlífs. 60 skýringa
myndir.
sjálfstæðir né farsælir menn, sem
þessir voru. Því síður að börn
þeirra ættu svo fagra æsku. Jafn
vel menntaskólar og háskólar móta
aðeins fáa menn jafn þjóðlífsinn
sæa gjörhygla og allsgáða, sem
þeir voru.
Þegar háskólarektor óskar eftir
hærri prósenttölu stúdenta á ís-
landi í samræmi við hin Norður-
löndin, þá óska ég íslandi
til handa, fleiri bænda, göfugra,
gáfaðra og traustra, seni þessir
voru, grannarnir þrír. Óska þess
að göfug bændastétt haldi hér velli
alla tíð, einmitt í ósamræmi við
Norðurlöndin hin. Þeirra öfugþró-
un varð sú, að þau hafa að mestu
glatað sinni bændastétt, sérlega
þeirri reisnarstétt, sem við eig-
j um enn. Þeir hafa glatað miklu
j af landslýð, inn i stóriðjuverin.
Þar sem landsins böm, urðu land
laus, fátæk og lánlaus. þar eru
vandamál æskunnar sífellt efst á
baugi, þrátt fyrir átta til tíu mán-
I aða skólagöngu þá barnæsku. Það
I þurfti aldrei að ræða slík vanda-
mál, hjá þeirri æsku, sem ólst upp
við fjölþætta verkmenningu hjá
j íslenzkri bændastétt.
1 Þau börn leiddi föður og móð-
! urhönd allan daginn. Höndin
i ijúfa, hrjúfa, trausta.
Sú farsæld var yfir ævistarfi
Guðmundar Lýðssonar og konu
hans, að börn þeirra fimm, búa
nú á öllu Fjalli. Þar eru mikil tún.
En hvömmum og klettum og bæj-
arlæk hvergi spillt. Ekki hefðu
þeir feðgar þurrkað upp fagra
tjörn í túnfæti, heldur litið lengra
frá bæ. Borgarbarn sá ég nýkom
ið að Fjalli, hafði lokaðan og
gleðisnauðan svíp, nú sá ég það
aftur nýverið, þá voru þar geisl
andi bamsaugu.
Þannig býr land, blær og bú-
endur enn að börnum sínum.
Kveðja mín að Fjalli, falli þar
enn um langan aldur fræin góð.
Þar búa enn menn í ætt við þá,
sem ritskímu varðveittu. Fer þar
enn saman göfgi, fróðleikur og
starf. Rósa B. Blöndals.
Q
FJÖLSKYLDU
ÁÆTLANIR
0G
SIDFRÆDI
KYNLÍFS

Félagsmálastofnunsn.
Pósthólf 31. Reykjavík. sími 40624
Pöntunarseðill: Sendi hér með kr 150.00 til greiðslu
á einu eintaki aí bókinm Fjölskylduáætlanir og sið
fraeðí kynlífs, sem óskast póstlagt srrax
Nafn
Heimili